Der naturen bloeme
(1878)–Jacob van Maerlant[p. 170] | |
Boek III.
+ Sulc voghel die in vliegen es snel
Die en mach te voete niet wel,
Alsmen mach an die swalewe sien.
Clene voghelkijn die plien
5
+ Meer te singhen dan die grote.
Bitende voghel ende haer ghenoten
Sijn staerc van bersten ende van dien1).
Alrehande voghele plien
Clauwen te hebben, als wijt weten.
10
Some hebben si die voete ghespleten,
Ende some versament in een vel2).
Enghene voghel nes so3) snel
Die sporen draghet als die hane.
Hennen ende ganse, als ict wane,
15
Bringhen eyere, als wi sien,
Dat si ghenoets4) en plien;
Maer si sijn van argher smake
Dan dandre, dits ware zake.
+ Crombecte voghel hebben meest cracht,
20
Ende si leven oec bi der jacht;
Andre voghel leven bi wormen,
Vissche, slanghen van menigher vormen.
Watervoghel, verstaet mi wel,
| |
[p. 171] | |
Die over die clauwen hebben tfel,
25
Vlieghen te samen in scaren;
Ende die bi vleesche leven te waren
En vanghen haer ghenoten niet,
Also als die visch oec pliet;
Maer die spaerware oec jeghen wet
30
Die vaet dicke sijn musschet1).
Et sijn vele voghele cranc,
Die vruchten den winter stranc,
Die in waermen steden varen.
Vele voghele sijn te waren
35
Die wintertijt in holen slupen,
Ende in die waerme aerde crupen,
Daer elc andren verwaermt ter noet,
Ende ligghen daer half doet,
Ende sonder eten langhe gheduren
Bitende voghel alle ghemene
Pleghen te vlieghen allene;
Dat doet hare vrecke maniere.
Voghele minnen clare riviere.
45
Alsi laten die vloegele hanghen,
+ Sijn si met evele bevanghen.
Voghele van proien ghemene
Sitten node op die stene;
Ende dat wijst hem nature,
50
Want elc siere clauwen dure3).
Oec heeft hem nature over waer
Die siene gegheven claer,
Omme dat si verre sullen sien
Proie, die si te vane plien.
| |
[p. 172] | |
55
Buschvoghele die sijn ghesont,
Want men verduwetse in corter stont.
+ Bitende voghel versamen niet
Sonder als men notens pliet1).
Duven, ganse, swalewen2), sprewen,
60
Roeke, cauwen, vinken, mewen,
Ende haer ghelike vlieghen bi scolen
Van lande te lande dvolen,
Ende gheneren hem ghemene;
Want sochte diere sijn node allene.
65
Some hebben si leyders te haren weghen,
Als wilde ganse ende cranen pleghen.
Some vlieghen si tropmaelde ghemene,
Alse sprewen ende ander voghel clene.
Some als musschen bliven int lant,
70
Some vlieghen si doers winters bant3),
Alse swalewen ende odevaren.
Some willen si in busschen varen,
Ende daer haer feeste driven;
Some willen si in husen bliven.
75
Sulke sijn die hem bekeren,
Dat si andere voghel luut leren,
Ende wedermaken des menschen tale,
Alsmen an daestre siet wale,
An papagaye, an andre mede.
80
+ Als menech es der voghele sede
Als si sijn misselijc int ghedane.
Nature hevet tontfane4)
| |
[p. 173] | |
Ende in winnene gegheven
Voerdeel den clenen, ende ets hem bleven.
85
Nu hoert van elken sonderlinghe
Sine nature ende sine dinghe,
Ende elc na andren min no mee
Na dordine van A.B.C.
Aquila dat es een aren.
90
Sente Augustijn seit te waren,
Dat hi coninc es uutvercoeren
Voer allen voghelen te voeren:
+ Dies vintmen en ghecroent ghescreven.
An proien leghet al sijn leven.
95
So scaerp siet hi, dat hi ghedoghen
Mach, dat hi dat siene van sijn oghen
Int sonnenschijn ghevesten mach.
Dies sietmen op menighen dach,
Dat hi ghaerne omme dit
100
Die oghen in die sonne sit.
Die aren pliet, seit sente Augustijn,
Als sine jonghen een deel groet sijn,
Dat hise metten clauwen opheft,
Ende siet wie die sonne beseft,
105
Die dan hebben so staerke oghen,
Dat si die sonne connen ghedoghen
Narenstelike te scouwen ghinder,
Hout hi over sijn edel kinder;
Ende die hem van der sonne vervaert,
110
+ Hout hi over enen bastaert.
Ambrosius seghet dat sulc spreect,
Dat hi sine bastaert versteect,
| |
[p. 174] | |
Te voedene so vele kinder.
115
Ende dat nes niet altoes sijn sede:
Et doet sine gherechtichede,
Om dat hi niet en wille ontvrien
Die edelheit van siere partien1).
+ Maer Ambrosius spreect daer na,
120
Dat een voghel, heet fullica,
Neemt met hem dat jonc verdreven,
Ende voedet den sinen beneven.
Adelinus die meester sprect:
Als die aern van ouder brect,
125
Soect hi ene fonteyne cout,
Ende vlieghet opwaert met ghewout
Boven allen swerken, seghet hi,
Daer hi der sonnen viere coemt bi,
Ende hem die donkerheit van den oghen
Dan vallet hi weder met ghewout
In die fonteyne diep ende cout,
III waerven ter selver vaert.
Dan vlieghet hi te neste waert
135
Te sinen jonghen, die sijn so oud,
Dat si te proien hebben ghewoud3).
Versiect es hi in dien ghebare,
Als of hi in enen rede ware:
Hi woert ontplumet; dan moeten voeden
140
Sine jonghen ende broeden,
Onthier ende hi verjoghet ghinder4).
Op dit merct, ghi quade kinder,
Wat u stomme beesten leeren:
| |
[p. 175] | |
Vader ende moeder soudi eren!
145
Oec seghet sinte Augustijn,
Als die aren seer oud sijn,
Dat hem die bec wordet lanc,
So doen si ten stenen ganc,
Ende maken weder ende slipen
150
+ Haren bec, so dat si gripen
Hare spise also der mede,
Dat si eten na hare sede.
Die aren maect hoghe sijn nest.
In sinen neste vintmen best
155
Den steen die echites heet,
Om dat hi bi naturen weet,
Dat si sinen jonghen sijn goet.
Die aren die es so wel ghemoet,
Al hevet hi sere langhe ghevast,
160
+ Dat hi en ontseghet ghenen gast,
Maer eten mede dies begheren;
Ende ghebrect hem yet an sijn teren,
Sijn naeste gast moet betalen
Al dat hem die andre onthalen1).
165
Aristotiles die seghet,
Dat hi twe jonghen te hebben pleghet,
+ Nochtan dat hi drie eiere hevet;
Maer dat hi dat een beghevet
Ende worptet ute sinen neste.
170
Doch so segghen ons die beste,
Datmen hevet in someghen stonden
In sijn nest drie jonghen vonden.
Maer Aristotiles die seghet,
Dat hi bi naturen pleghet
| |
[p. 176] | |
175
Uut enen eye jonghen twe
Te bringhen, ende dits wonder mee.
In Plinius boeke staet,
Dat hem blixem noch donre en scaet;
Ende de rechter voet es hem meest1).
180
Als hi sine jonghen staerc vereest,
So wil hise van hem weren,
Omme dat si hem leren gheneren
Ende sine proie hem niet nemen.
Dus soud vader ende moeder ghetemen
185
Hare kinder van hem te jaghen,
Ende hem leren te bedraghen
Met haers selves pine te waren.
Tusschen den heert ende den aren
So es een strijt tallen tiden.
Ende verdrincten so int slaen,
Dat hi achterwaert moet gaen,
Tote dat hine van der roetsen drivet,
Ende hine also ontlivet.
195
Maer die heert worpt hem mul,
Ende maecten aeren die oghen vul.
Ende tusschen den aren ende den drake
So nes van vreden ghene sake.
Daeren slaten ende vliet,
200
Ende mach die drake vercoveren iet3)
+ Met sinen staerte sine vlerke dan,
So wrect hi hem dan daer an.
| |
[p. 177] | |
Daer hi an die roetse maect sijn nest,
+ Jof op boemen daert hem dinct best,
205
Coemter drake toe of man,
Of ander dier, so vecht hi dan
Ende aventuert sijn leven ghinder,
Om te behouden sine kinder;
Ende hine begheeftse nacht noch dach,
210
Tote dat hem elk berechten mach.
Op sine scoudren hise oec set,
Ende leertse vlieghen na siere wet.
Alle edele voghele te waren
Ontsien ghemeenlike den aren;
215
Ende des daghes dat sine sien
Willen si qualike der proien plien.
Van den gheervalken seit die glose,
Dat hi dicke den aren nose
Ende hine vaet. Merct, dese gheervalke
220
Bediedet wel den doerper scalke,
Die hem niet en willen keren
Onderdaen te sijn den heren,
Ende haer heerscap quetzen1) ende jaghen:
Dies salse God daer omme plaghen.
225
Plinius sprac ende bekende,
Dat in der werelt nortende
Eere2) aren si groet sere:
Twee eiere brinct hi ende nemmere,
Ende leghetse in sijn nest.
Ist den hase, ist den vos:
Dien maect hi dat vel al los,
Ende wint die eyere in dat haer,
| |
[p. 178] | |
Ende leitse voer die sonne daer:
235
Anders sone broet hise niet;
Ende als hi sine jonghen siet,
Helpt hi hem voert tote dien daghen
Dat si hem selven moeghen bejaghen.
Kirammidarium boec die seghet,
240
Dat die aren te hebben pleghet
+ In sine wijnbrawen stene twe,
+ Die den steen brect ontwe,
Diemen in die blase draghet1).
Des arens bec, als hi ghewaghet,
245
Dien leghet onder sijn hovet stille,
Snachts sal hem droemen dat hi wille.
Arpia, als Adelinus seghet te handen,
Es een voghel van verren landen.
In Strapides2), in die woestine,
250
Pleghen arpien te sine
Met honghere altoes verladen,
Ende cume machmense versaden;
Met clauwen crom, scaerp ende wreet,
Ende te gripene wel ghereet.
255
Tanscijn hebbense na den man,
Maer enghene doeghet daer an3).
Wien bediet bet die aerpie
Dan, die God vermaledie!
Die wokerare, die nacht ende dach
260
+ Gaept ende niet versaden mach?
Al es hi ghelijc den man,
Daer nes ghene menscheit an.
| |
[p. 179] | |
Arpia pleghet, en twifels niet,
Den eersten mensche den si siet
265
Wandelen in die woestine groet,
Vermach sine, si slaten doet1).
Alsi te watere coemt na dien,
Daer si haer selven in mach besien,
Ende si siet dat si heeft gedoet
270
Van anscine haer ghenoet,
Word si droevende lanc so meer,
Ende es bevaen met groten seer,
Ende oec somwile doet blivet:
Altoes voert si rouwe drivet.
275
+ Somwile ghevaltet, horic lien,
+ Datmen vint gheteemt arpien,
Die oec spreken na den man;
Maer gheen besceet en esser an2 ).
Agotile, dat es bekent,
280
Es een voghel in Orient,
In Arabia, alsmen seghet,
Die twee eyere of drie pleghet
Te bringhen, ende es groet mede.
Dese pleghet ere vreemder sede:
285
Hi sught die gheten in der ghebaere
Als of et een geetkijn ware;
Ende ets wonder datmer an toghet,
Dat die gheet daer of verdroghet,
+ Alse sughet agotile.
290
Plinius seghet oec mee,
Dat gheproeft es ende bekent,
| |
[p. 180] | |
Dat die gheten worden drof blent1).
Ardea in ons Latijn
Mach in Dietsche een reygher sijn.
295
Ardea heet hi, als men seghet,
Want hi hoghe te vlieghen pleghet2),
Ende dat dicke boven swerken,
Daer engheen tempeest mach werken3).
+ Int water es sijn lijfnere.
300
I scaerpen bec heeft hi ter were.
Sine jonghen broet hi in boemen,
Dat4) hi narenstelike can goemen.
Experimentator die seghet,
Dat hi den havec te honen pleghet,
305
Want hi besmelt al sinen dan5):
So rotten sine vedren dan.
Som wit ende som van sciere wise,
Maer die sciere sijn best ter spise,
Van smaken best ende ghesont.
310
+ Men vint oec, dat es ons cont,
In onsen lande in meneghen maers
Voghele die heten lepelaers,
Die hare lijfner soeken mee
Daer et smout6) smaect van der zee,
315
Die langhe becke hebben ende breet,
| |
[p. 181] | |
Daer mense lepelaers om heet;
Ende dats van reyghers ene maniere,
Die sijn den visschen onghehiere.
+ Haer vleesch es argher dan der sciere.
320
Smout van den reyghers es specie diere,
Alsmen seghet, jeghent vledersijn,
Daert anders nieuwe es ende fijn.
Ancer dats die gans int Latijn,
Die some tem ende wilt sijn.
325
Van wilden gansen dat meeste deel
Die sijn sciere wel naer geheel,
Some swart ende some bont,
Ende die vlieghen meest in alre stont,
Ende maken vliegende hare scare
330
Als oft ghescreven littren waren1);
Ende vlieghen nu oest, nu west,
Also als hem die wint es best,
+ So datse vlieghens selden vergheten,
Sonder allene alsi eten.
335
So pleghet hem des vlieghens lusten,
Datsi selden slapen of rusten.
Maer huusganse die sijn sware,
Si vlieghen selden hier of dare;
Eten, slapen, dats haer leven,
340
Dats datsi ongherne begheven.
Ysidorus sprect, dat gheen dier can
So nauwe gherieken den man.
Hier bi seghtmen in vele brieven,
Dat si bi nachte rieken dieve.
345
In Roemschen geesten es bescreven,
+ Dat wilen die van Sans verdreven
| |
[p. 182] | |
Die Romeine in sulke plaghe,
Dat sise in Capitolien belaghen;
Ende als die wachters sliepen bi nachte,
Maer dat die ganse verhoerden,
Die die wachters met roepen stoerden,
Die der viande worden gheware.
Dies heilt die stede vele jare
355
Haer ghedenkenesse daer naer,
Ende beleiden den tor in vaer2);
Want elcs jaers op ghenen dach
Dat Roemsche volc te anebeden plach
Ene selverine gans,
360
Ende daer voeren maken dans.
Dies spotter mede Ambrosius
Ende die grote Basilius,
Ende segghen: ‘Rome, dies es verdient,
Dat du bes der gans dus vrient:
365
Alle dine gode sliepen,
Die ganse waecten ende riepen:
Des offerts du dier gans op dien tiden,
Ende laets Jupiter liden;
Want en hadde die gans ghedaen,
370
Ghestolen waersi ende ghevaen,
Dine gode, van den vianden:
Dus sijn dine gode wel wert scanden.
Als men der gans kint ghenaect,
+ So wespelt soe ende maect
375
Gheblas omme die jonghen clene.
| |
[p. 183] | |
Onder die scare waecter ene
Altoes omme des arens vlucht,
Want voer hem so hebben si vrucht,
Ende si kennen dese diere
380
Des arens vlucht in hare maniere1)
Bet dan enech mensche mach.
Die gans mach leven menighen dach.
+ Witte ganse winnen meest,
Die andren min, hebbic verheest.
385
So node es die gans allene,
Sluutmen die gans, dat si clene,
Noch doer dranc noch doer ate,
Lichtelijc haer keert ter bate2).
Haer vleesch es te verduwen quaet.
390
+ Ende als reyn te comen staet,
So laet3) haer die gans daer jeghen:
Dies sietmen dicke dat si pleghen.
Men vint ganse also groet,
Dat si bina sijn ghenoet
395
Des voghels struus, dat segghic u,
Dats in berghe van Moniu,
Ende in die nortside van Ethiopen4):
Cume moeghen si van swaerheit lopen.
Anas, alsmen die waerheit waent,
400
Dats in onsen Dietsche die aent.
| |
[p. 184] | |
Die hi hevet vloghel ende hals
Scoenre dan die si heeft als,
Ende omme den hals den witten ring.
Riviere mint hi voer alle ding,
405
Ende oec en mach hi niet leven,
Hi ne si den watere beneven.
Wilde aenden, hebwi verstaen,
Teersten dat si uut den doppe gaen,
Die sijn so levende ende so snel,
410
+ Dat si hem gheneren wel,
Al ist dat hem die moeder ontfaert.
Ghesonder es te live waert
Tvleesch van der wilder aent
Dan van der temmer, ende men waent
415
Dat in den winter es beter ditte
Dant es in des somers hitte;
Doch ist te verduwen swaer,
+ Maer lichter dan die gans, dats waer.
+ Accipiter heet in Latijn
420
Dat in Dietsche mach een havec sijn,
Een edel voghel ten waerden spele1);
Tragher dan die valke es hi vele,
Maer scalker in sijn vanghen.
Laet hi sine vedren hanghen,
425
So es hi siec; hout hise recht,
So heeft hi sine ghesonde echt.
Als hi sine jonghen siet
Dat si hem pinen te vlieghen iet,
Stect hise uut den neste te waren,
430
Ende wil dat si hem gheneren varen.
Redene wille datmens ghelove,
| |
[p. 185] | |
Dat so wie hem gheneert hi rove,
Dat hi sette sine sede
Buten alre ghenadichede1):
435
Dies moet hi horen ten jonxsten daghe
Sonder ghenade ons Heren claghe.
Plinius sprect, die in leden
Evel draecht van swaerheden,
Dat hi hem te siedene raet
440
Enen havec in olie rosaet,
Ende etene: si sal hem helpen
Ende sine siecheit stelpen.
+ Amraham es bekent
Een voghel in Orient,
445
Daer Aristotiles of seghet,
Dat hi op berghen broedens pleghet
So hoghe, dat altoes gheen man
Sijn nest ghevinden can.
+ Sine jonghen sijn selden vonden,
450
Want hine verjaghetse te ghere stonden
Van hoghen nederwaert te dale,
Eer si moeghen vlieghen wale.
Omme datsi hare lijfnere
455
An crongen, an beesten, an man3),
Die op den velde bliven dan.
Acautis4), als ons Plinius seghet,
Es een voghel, die des pleghet
Dat hi sijn spise neemt int gras.
460
Dies hat hi die paerde doer das;
| |
[p. 186] | |
Ende als hi siet dat te hem waert
Coemt al etende een paert,
So vliet hi, ende wrect hem dan
Met sulken dinghen als hi can,
465
Dats dat hi niet ghelijct1) den paerde,
Ende bespottet te siere onwaerde:
Hine mach hem ghedoen andren scade.
Dit bediet die felle quade,
Die altoes quaet ende scande
470
Ende spot maken op hare viande,
Ende els niet en moeghen scaden.
Enen hoveschen horic raden:
‘Sprec emmer dinen viand wel,
Ende wes hem in doene fel,
475
Behouden trouwe ende waerhede:
Dit es edelre liede sede.’
Es een voghel van der sede
Dat hi des roecs eyere breect.
480
Die vos pijnt hem dat hi wreect
Den roec, ende jaghet absalons jonghen;
Ende absalon weder tallen spronghe
Poecht ende bijt des vos kinder.
So coemt hem die helpe3) ghinder
485
Die roec, ende vecht op hem mede:
Dit es orloghe sonder vrede.
In doernen gheneert hem absalon,
+ Dies hat hi des esels doen;
Want hi distelen ende dorne verteert,
| |
[p. 187] | |
490
Daer hem die voghel bi gheneert.
Alauda dat es die lewerke,
Die soete singhet, als ict merke,
Ende groet den dach als hi ontspringhet
In dien tiden dat si singhet.
495
Selden eist in alt jaer,
Sine singhet, scijnt die sonne claer1),
Sonder allene alsi muut.
Haer sanc es groet duut2),
Ware sies te milde niet.
500
So sere si bitende voghel ontsiet,
Dat si haer eer den man laet vaen,
Eer si hem word onderdaen;
Want bi aventuren te waren
Die man mochtse laten varen;
505
Die spaerwere en licter niet,
So hoe si claghede haer verdriet.
Alcioen es een vogelkijn
+ Mere dan die musschen sijn.
In der zee es vele sijn ganc.
510
Den hals hevet een deel lanc,
Ende es ghevedert scier ende wit
Ende purpuerin, dat hem wel sit.
An visschen es sijn bejach.
Selden ist datment sien mach
515
Sonder int lanxte van den jare.
In den voerwinter, dats openbare,
Broeden si haer jonghen al.
Haer neste sijn ront als een bal,
Die men met ghenen ysere nochtan
520
Nemmermeer ghebreken can.
| |
[p. 188] | |
Engheen wilt voghel sonder dit
Leestmen dat te wintere sit
Sine eyere, als ict bescreven vant.
+ Sijn nest maectet op der ze cant,
525
Als die zee meest risen beghonnet.
Om dat merctmen, dat God jonnet
Desen voghelkine allene
Vordeel sonderlanghe beghene;
Want ware die zee gram, alsi pleghet,
530
Ende alcioen sijn eyere leghet,
Si wort al wel gemoet
Tote dat sine eyere sijn ghebroet,
Ende dats binnen VII daghen.
Noch VII daer na, horic ghewaghen,
535
Rust die zee, ende daerbinnen
Sine jonghen si dan beghinnen,
Dat si hem gheneren vort an1):
Merct wat God desen voghel jan.
Ja, die scipliede in dat lant
540
Merken dese daghe te hant,
Ende stoeken coenlike die zee
Sonder sorghe min no me.
Sente Ambrosis scrijft ons dit,
Die van loghen es onbesmit.
Dat een edel voghel es,
Daermen mede die reen vaet,
Want hise teerst int oghe slaet,
Ende bijtse dan int hovet doet.
550
Dese es ghevedert bruunroet3).
| |
[p. 189] | |
Lanc es sijn staert; bec ende bene
Mere dan ander voghel enghene.
Een deel mere dan die aren,
Snel ende staerc sere te waren.
555
Boven hoghe in claere lucht
Daers al weghe meest sijn vlucht.
So hoghe hi te vlieghen pliet,
Dat menne harde selden siet.
+ Lettel rust hi op die aerde,
560
Boven swerke vlieght hi siere vaerde,
Ende beet in die lucht hier neder1),
Ende proiet ende keert opwaert weder.
Coemt hem voghel daer te ghemoete,
Dien groet hi met so felre groete,
565
Dat hine werpt daer neder doet;
Ende menne can sien clene noch groet
Wie die ding hevet ghedaen:
So saen ontfaert hi sonder waen.
Selden sietmenne, seghet tware,
570
Sonder die sien harde clare.
Als mense uut den neste neemt,
Wordense metten man gheteemt,
+ Ende gheleert proie te vaen:
Anders niet, na minen waen,
575
Sone gheduersi onder den man;
Ende so ghetrouwe worden si dan,
Dat si sitten onghebonden
Aves paradysi sijn voghele
580
Schone van plumen ende van vloghele,
| |
[p. 190] | |
Ende so scoene, alsmen sprect,
Dat hem gheen vaerwe ghebrect.
Omme dese doerscone wise
Heetmense van den paradise.
585
Haer luut dat es so soete,
Diet horen mocht met goeder moete,
Dat die mensche daer bi mach keren
Herte ende sin ten love ons Heren.
Woerder oec enech ghevaen,
590
Et screyet altoes sonder waen,
Onthier ende et mach ontvlien.
In Egipten sijn ghesien,
Op Nilus, die grote flume,
+ Ende els in ghere stede cume.
595
Oec sijn daer voglen ander wise,
Die men heet van den paradyse,
Omme datmen niet en can verstaen
Wanen si comen ofte gaen.
Als hem haer tijt coemt te waren,
600
Liden si doer tlant bi groten scaren.
Bruun sijn si ende bleckende claer,
Ende minder danne cauwen, dats waer.
+ Alse groet als ganse sijn
Dandre, van vaerwen fijn.
605
Hier gaen uut die voghel in A:
Nu coemt van der B hier na.
+ Bubo dats ule ofte schuvut,
Die sdaghes rust ende snachts coemt uut.
Men vaet andre voghele mettien,
610
Want sine steken daer sine sien.
Experimentator wille weten,
Dat si der duven eyere eten.
Ratten eten si ende muse;
In kerken wonen si ende in steenhuse;
| |
[p. 191] | |
615
Dolie uten lampen si drinken,
Ende smelter in ende doense stinken.
Als dandre voghele op haer vechten,
Can si haer voete opwaert rechten,
Ende werpt1) diese mesgroeten
620
Opwaert ligghende met den voeten.
Met plumen es si sere verladen.
Traech es hi ende cranc van daden.
In dat licht coemt hi node,
Ende wandelt gherne onder die dode2).
625
Buteus, leesmen van hem somen,
Van plumen swart4), al sonder lieghen,
+ Traech ende swaer in sijn vlieghen.
Met proien onthout hi sijn lijf.
630
Dies vaert hi recht als een keytijf,
Slupende, ende selden tenigher stont
Vaet hi voghelkine ghesont5).
Men seghet in waerliken saken:
Engheen voghel es van beter6) smaken.
635
+ Butorius, als ic hore lesen,
Mach butor in Dietsche wesen.
Hals ende been heeft hi lanc,
Den bec scarp ende sere stranc.
Na daerde sijn sine plumen ghedaen7).
640
In marassce wil hi gaen:
| |
[p. 192] | |
Daer staet hi stille in der ghebare
Als of hi doet of een steen ware,
Ende hevet getrect in sinen hals,
Als een dief fel ende valsch,
645
Ende al omme vissche te begaen,
Dier hi vele pleghet te vaen.
Als hi hem bevoelt int strec,
Staet hi stille ende hout den bec,
Die scaerp es, ter staerke1) dan;
650
Ende alsen nemen waent die man,
Steect hine daer hine mach gheraken.
Die havec die moet oec smaken
Somwile sine sware steke,
Als hine vaet onwiseleke.
655
Ende2), ghevenijnde diere
Eet hi wel, dits sijn maniere.
In broeken, daer hi staet int cruut,
Met sinen becke int water claer,
660
Als of et een donre waer.
Sere wel riect hi te viere:
Heren spise eist, want hi es diere.
Medicine es alle4) sijn smout,
+ Bedi es dattet menich hout.
665
Bistarda es een voghel te waren
Als groet naer als een aren.
Driewarven sprinct hi na sire wisen,
Eer hi mach van der aerden risen.
+ Crombecte es hi te waren,
670
Greclauwet bina als een aren.
| |
[p. 193] | |
Vleesch et hi, maer hine pliet
Vlieghen ter proien1) niet;
Maer daer hi coemt ende sine ghesellen,
Dat si vermoeghen si nedervellen,
675
Ende eten al te hant ter stede.
Croengen eten si ghaerne mede;
Ende gheen voghel, die bi visschen2) levet,
Sonder hi, die gras lief hevet,
Want si eten gras ghemene;
680
Ende areweten, al sijn si clene3),
Etet uutgaerne dese voghel.
Wit es hi op sine vloghel
Ende op den staert, maer anders te waren
Es hi gheplumet als die aren.
685
Alst coren staet op tfelt groene
Broet hire in na sinen doene.
+ Sine swaerheide doet
Dat hi op boemen niet en broet.
Bociosa4) dats eens voghels name.
690
Die in Almaenghen quame,
In Beyeren of in Elsaten,
Hi vonder genouch te maten.
Alsi sullen noten dese,
So loept die hi, als ict lese,
695
Gapende ene langhe stont,
Onthier ende hem scuumt die mont.
So coemt die si, die dat ontfaet,
Ende dit es hare naturen saet.
+ Dan legghen si eyere VI of VIII,
| |
[p. 194] | |
700
Ende dus winnen si haer gheslachte.
Van der grote dat sijn fassane
So sijn si na minen wane.
+ Buten bruun ende binnen wit
Es haer vleesch, ende smaect dit
705
Harde naer in der ghebare
Als oft van ere partrisen ware.
Barliathes1), als ons seghet
Aristotiles, daer twaere in leghet,
Sijn voghele die van houte comen,
710
+ Ende diemen boemganse hoert nomen.
Men seghet dat neven der zee strome
Wassen erehande boeme,
Die die zee vellet aen haren danc,
Ende dan rotten si ommelanc;
715
Ende van der vetheit bi naturen
Comen dese levende creaturen2).
Bi den becke hanghen si an thout,
Onthier dat si met ghewout
Hem selven van den houte breken:
720
Dus hoerewi some boeke spreken.
Oec vintmen liede, horic ghewaghen,
Ghenoech, die seggen dat si saghen
Dese voghele an thout hanghen.
Hare plumekine manghen
725
Grau ende swart ghemene3).
Ghemaect sijn si als ganse clene;
Swart ghevoet als aenden sijn si4).
Ons seghet Jacob van Vetri,
Dat bome neven der zee staen,
730
Daer si wassen sonder waen;
| |
[p. 195] | |
Ende sine hanghen an die telghen niet,
Alsmen an dandre bome siet;
Maer met den becken an den tronc.
+ Ende alsi neder vallen jonc,
735
Sine comen ten watre saen,
Haer leven es ghedaen.
Die dou ende tsap van den bomen
Daer of wassen si, als ict gome.
+ Water ende gras es haer leven
740
Teerst dat si den boem begheven.
Men plachse tetene hier te voren
In vasten tiden, als wijt horen;
Maer die derde Innocent
Verboet der werelt omtrent
745
In die consilie van Latrane:
Dus es ment schuldich of te stane.
Nemmeer vandicker van der B;
Hoert die namen van der C.
750
Ysidorus bescrijft ons dit.
Sijn vleesch binnen, dat es waer,
Maket donker oghen claer2).
Sijn nature es dusghedaen:
Doetmenne tenen sieken gaen,
755
Men mach bi hem weten albloet,
Sal hi ontgaen of bliven doet.
Wil hi op den sieken niet sien,
So nes der doet gheen ontvlien;
Ende keert hi doghen op den man,
760
So mach hi wel ghenesen dan.
Met sinen opsien neemt hi mede
Den menschen alle sichede,
Ende vlieghter mede in de lucht sijn,
| |
[p. 196] | |
Ende brincse int sonnescijn1).
765
Dese voghele hier te voren
Hilden coninghe, als wijt horen.
Men leest dat desen voghel vant
Alexander in Persen lant.
770
+ Es een voghel die wil sijn
In Arabien alre best.
Op hoghen boemen maect hi sijn nest,
Ront ende nauwe ende een deel vast,
+ Van telghen daer canele an wast.
775
Die neste mach nieman ghelanghen;
Maer die liede van den lande ganghen
Ende scieter in ghelode scichte3):
Dus doensi ghevanghen lichte4).
Dats om die specie daer dat nest
780
Of ghemaect es ende ghevest.
Lettel mere dan die mussche
Es die voghel ende broet in bussche;
Maer sijn aerdinghe ende sijn leven
Es hem an die vische gegheven5).
785
Cignus dats in Dietsche een swane,
Al wit es hi na minen wane:
En was noyt man onder den dach,
Die oyt swarten swane sach.
Sijn vleesch es swart, die plumen wit.
| |
[p. 197] | |
790
Natuerlike pleght hi dit,
Dat hi vor sine doet onlanghe
Hem merghet met so hetten sanghe1).
Si hebben lieflike ghedaen in hare,
Als die tijt coemt van den jare
795
Dat si noten sullen na recht,
Want elc omme andren sijn hals vlecht;
Ende na den noten, alsmen mach micken,
Purgieren si in water dicken.
In sine vloghele es sijn cracht,
800
Gherne broet hi bi der gracht2).
+ Cariste, seghet ons Solijn,
Dat erehande voghelkine sijn,
Die vlieghen moghen doer een vier,
+ Dat hem die vlamme onghehier
805
Noch an die vedren, noch an die plumen
Greschaden mach niet ene scume.
Cyconia dats die odevare,
Die met den becke maket mare:
Anders en heeft hi luut noch sanc,
810
Dan dat hi daer mede maect clanc.
Men seyt dat hi jonghe winnet,
Na dien dat hi int lant kinnet
Dat bejach, es groet of clene3).
Wederwijs sijn si alle ghemene,
815
Ende als hi quaet weder vorsiet,
Hine begheeft die jonghen niet.
Hi keert sijn hovet in den wint,
Ende beschermetse als diese mint.
| |
[p. 198] | |
Alsi over zee varen,
820
So leden die cranen1) die scaren;
Ende si vechten te samen bede
Jeghen die hem allen doen lede.
Dit es gheproevet bi hem somen,
Die ghewont te neste comen2).
825
Ambrosius ende Baselis mede
Segghen dit over waerhede.
So lief sijn si in Tessalen,
Hi moet metten halse betalen
So wie dat doet den odevare,
830
Want si serpenten verteren dare.
+ Plinius die wille bekinnen,
Dat si doersere haer jonghen minnen.
Oec sijn die jonghen hare moeder goet,
+ Want also langhe als sise voet,
835
Also langhe voeden sise weder.
Te haren neste beten si neder
Van jare te jare, als et wel scijnt.
Al eten si worme ghevenijnt,
Si ne bliver niet of doet;
Die crop van den odevare
Ende die maghe, seght openbare
Plinius, dats medicine
Jeghen die cracht van venine.
845
In wat lande dat si varen
Es mensche onbekent te waren.
Alsi wech willen, seghet Solijn,
In elke jeghen note4) dat si sijn
| |
[p. 199] | |
Versamen si op een velt ghemene,
850
Ende sine later achter enghene,
Eer si hare vaert bestaen,
En ware dat si waren ghevaen.
Een velt es in Asia,
Daert al versament verre ende na:
855
Die achter coemt, dat sietmen dicken,
Dien so schoeren si te sticken.
Corotes1), als ons Plinius seghet,
Es een voghel die pleghet
Op den raven altoes te vechten.
860
Die raven pijnt hem te verrechten
Jeghen hem nacht ende dach;
+ Ende so waer elc op andren mach,
Rovet elc andren eyer of jonghen:
Hier toe es elc gherecht ten spronghe2).
865
Tusschen dese II nes gheen vrede,
Ende et dinct mi wesen die sede
Tusschen den leken ende den papen:
Noyt man en sacht so ghescapen,
+ Dat si verdroeghen over een.
870
Ic sach dat die pape green,
Daer die vierde droech den vychten3)
Ter kerken waert doot tere ghichten.
Oec sach ic lachghen den leyen,
Als die papen moesten screyen.
| |
[p. 200] | |
Soeter singhet cume enighe ander,
Ende dats die sake twi si staen
In gaiolen vaste ghevaen.
Nochtan dinct si vergheten al
880
Haren karker ende haer mesval,
Ende singhet altoes in der ghebare,
Als of haer ghevanghenesse wilde1) ware,
Ende conterfaet der voghelijn sanc
Altoes met hare kelen clanc.
885
Bi desen voghele machmen verstaen
Hem die met minnen es bevaen,
Dat een swaer karker es ende soete.
Cume hevet hi enighe moete
Om yet te pensen dan omme sanc,
890
Ende om feeste ende om spel ghemanc.
Der minnen karker geeft hi prijs,
+ Want et dinct hem een paradijs.
Corvus dats een raven, ic wane;
Al ist swart dat hi heeft ane.
895
Als die sie broet so brinct haer eten
Altoes die hie sonder vergheten.
+ Ons scrivet sinte Augustijn,
Als sine jonghe uutcomen sijn,
Dat hise niet en wille bekinnen,
900
Onthier si swarten beghinnen2).
VII daghe, segghen die wise,
Dat si leven sonder spise,
Tote dat die plumen utegaen:
Dan wil hise over sijn ontfaen,
905
Ende gheeft hem dat hem bedaerf:
Dit es gheproeft menichwaerf.
| |
[p. 201] | |
Ene aventure segghen liede,
Die in Tyberius tiden ghesciede,
Die Roemsche keyser was tien tiden
910
+ Dat God die doet over wilde liden.
Eens ravens jonc quam ghevallen
Uut enen toeren, hoerwi callen.
Op sijn hof datment ophelt;
Men leerdet spreken met ghewelt,
915
So dat et telken morghenstonde
Tyberise groeten beghonde
Keyserlike ende bi namen,
Daer na dander heren te samen,
Dranamicuse ende Drisuse mede1):
920
Dit was altoes des ravens sede;
Ende daer na tfolc dat daer leet.
Hier naer ward enen van nide leet,
Als dit dus voer den lieden quam,
925
Daden si den man ontliven,
Ende die manne metten wiven
Daden sravens uutvaert,
Als oft ware een prinse waerd.
Die raven brinct uut
930
Menigherhande luut3).
Des scuvuts eyere eet hi bi daghe;
Bi nachte doet hem dander ghelaghe,
Ende neemt den raven sine eyere dan4):
Dits strijt die niet versceiden can.
| |
[p. 202] | |
935
Den vos mint hi bi naturen,
Ende ons segghent die scrifturen.
+ Cornix, als ons toe es coemen,
Dats dat wi die craie nomen,
Ende sijn van des ravens gheslachte.
940
Edel voghel haten si onsachte.
Si biten te sticken ende trecken
Alle voghele met crommen becken,
Want si kennense haer viande;
Ende somwile coemter hem of scande,
945
Want alsi hem te vele volghen,
Si volghen haren jonghen naer,
Ende doegher omme grote vaer,
Ende winnen hem dat hem bedarf
950
Langhe stont ende menichwarf2);
Ende als die sie die eyere wacht,
Voetse die hi dach ende nacht.
Leert, ghi liede van manieren,
Juwe kindre hier bestieren;
Te helpen met goeder trouwen!
Cornica, scrivet Plinius,
Es een groet voghel, dien men dus
Noemt int lant van Orient.
960
Ghenen groter voghel men kent,
Also als men die waerheit weet,
Wers met sinen plumen ghecleet4).
| |
[p. 203] | |
Sine longene die es groet,
Vet ende van blode roet,
Ende medicinael daer toe.
Cuculus dats die kukuut,
Ende heet aldus omme sijn luut;
Want cukuuc es altoes sijn zanc,
970
Ende daer an nes gheen verghanc.
Een traech voghel ende onghestade.
Voghelkine doet hi scade;
Want sine lesse es hem so ghevest,
Dat hi sine eyer leght in haer nest.
975
Dus broet die bedroghene voghel
+ Die eyer onder sinen vloghel,
Ende waent dat hem toebehoert;
So dat die kukuuc coemt voert,
Die den voghelkine es onbekint;
980
Maer die ding daerten om mint,
+ Dats omme dat hi wast so sere;
Ende so eet die cukuuc mere
Dan enighe drie van den clenen:
Dit moet die moeder somwile bewenen.
985
Want so langhe volghet si hem achter,
Dat al die scande ende die lachter
Op die moeder moet becraken2):
Dits die loen van sulker saken.
Wach hem die den scalc verdraghet!
990
Want die scalc merct ende jaghet
Talre stont om sijn voerdeel:
Mocht hire an winnen gheheel
| |
[p. 204] | |
Een appelkijn, et ware verloeren
Al datmen hem dede te voeren.
995
Men leset dat die cukuuc pleghet,
Dat hi al den winter leghet
In sinen plumen in olie bomen1)
Of in daerde, ende hem ghomen
So in den somer can2),
1000
Dat hem gheen hongher en gaet an
+ In den winter, sonder waen.
Van sinen spuwe, als wijt verstaen,
Wassen crekelen, als wi sien,
Die int gras te springhen plien.
1005
Coredulus, als Ysidorus seghet,
Dat es een voghel die pleghet
Dat hi bi der proien levet,
+ Ende hi mint, alsmen ons seghet,
Therte van der proien sere.
1010
Coredulus minnet3) onse Here,
Die wilen bi den heiligen man
Aldus den mensche spreect an:
‘Lieve kint, gef mi dijn herte’;
Ende daer omme doghe die smerte4)
1015
Ende hi gaf sijn hertebloet als die milde,
Want onse herte hi hebben wilde.
Ons allen radic al ghemene,
+ Dat hem elc gheve sijn herte te lene.
| |
[p. 205] | |
Columba dats der duven name,
1020
Een sachte voghel ende bequame.
Bedi seitmen1), sijs sonder galle.
Aristotiles wederseitse alle
Die segghen dat sire sonder levet,
Ende hi seght dat si galle hevet
1025
In een daermekijn, ende niet ter stede
Daert es ander voghel sede.
Dus ontsculdecht men Bede wort,
Die segghen2), dat gheen galle behoert
Der duven toe; ja, in der stat
1030
Daerse andre voghel hebben gehat.
Met cussen toghen si hare minne.
Neghene croonghe, also ict kinne,
+ Eten si dur ghene noet.
Si vlieghen ghaerne met scaren groet.
1035
Bi puren zade leiden si haer leven.
Doer sanc hoertmen hem utegheven
Erehande versuchten ende claghen3).
Men siet hem dicke teten draghen
Kiekenen die hem niet bestaen.
1040
Neghenwaerf, hebwi verstaen,
Sijn si vluch, macht hem geschien,
So maken si so hoghe haer nest,
Dat allen wormen es ontfest,
| |
[p. 206] | |
1045
Die hem scade willen doen1).
Op elc punt vintmen wel sermoen,
Die hier voeren staen bescreven2).
Die duve neemt haer leven
Harde ghaerne den water naer,
1050
Dats bedi, seitmen over waer,
Om dat si natuerlec in dien
Des havex scade wille sien3).
Want van naturen sijn haveke twe:
Deene en proiet nemmermee
1055
Dan dat hi sittende siet;
Die duve, die dit wel verstaet,
Siet sine int water die sitters vaet,
So heeft si dan haer opvaert5);
1060
Eist een die vlieghene begaert,
So ne porret si van der stede niet:
Dits dat si ghaerne int water siet.
Columbe heten duven erehande6),
Die sijn in someghen lande,
1065
Ist dat si haer ghenoet verliesen,
Si ander nemmermeer en kiesen.
Allene vlieghen si, wat dats ghesciet;
| |
[p. 207] | |
Waer si rusten weetmen niet.
Men vint duven clene ende groet,
1070
Die nemmermeer kiesen ghenoet,
Die wonen nauwe in hoghen gaten,
Om dat si die duvers haten;
Ende daer si in ghenote sijn,
+ Es haer trouwe groet ende fijn,
1075
Ende sijn narenst in haren dinghen,
Hoe si groet gheslachte bringhen.
En doe mesval, si bringhen twe,
Ende selden min ende nemmee.
Sien si vreemde duven varen,
1080
+ Si gheleidense met haren scaren.
Keseling eten si na hare manieren,
Om dat si hem der mede purgieren,
Want hare maghen die sijn heet1).
Tbloet van duven, alsmen weet,
1085
Van tortelduven, van swalewen mede,
Uutghelaten tere stede
Onder den rechter vlogel allene,
Maket donker oghen reine.
Duven drinken tere toeghen
1090
Al dat si ghedrinken moeghen,
Ghelike alst waer ene coe2):
Ic wane dats gheen voghel me en doe.
+ XV jaer dat es haer leven.
Duven jonc, dus ist bescreven,
1095
Sijn best in den heerfst ende in den lentijn,
Want si met granen ghevoet sijn.
An die duve men beseft,
Dat si haer somwile verheft
Om haer plumen te maken scone,
| |
[p. 208] | |
1100
Ende daer of coemt haer hone;
Want als die havec dat besiet,
Dat si haer min wacht dan si pliet,
Grijpt hise al onversien.
Dies die duvele noch plien,
1105
Dat si in hovaerde belaghen
Menighen dien si met hem draghen.
Carchates, als Aristotiles seghet,
Es een voghel die te sijn pleghet
+ Bi der zee, want hire hem bi gheneert
1110
Van vischen die hi verteert.
+ Minder dan die havec es hi.
Int water es hi alse vri,
Dat hire in gheduren can
Als langhe als een man
1115
Wandelen mach ene mile;
Doch moet hi weder na der wile
Ter lucht ende sinen adem ontfaen,
Jof sijn leven waer ghedaen.
Ay mi! merct op dese wordt,
1120
Ghi die in sonden sijt versmort:
Al es verdronken langhe u moet
In dit neder aertsche goet,
Ghi blivet verloren daer in,
Ghi en keert an Gode juwen sin,
1125
Ende ghi van Gode die lucht ontfaet.
Ay! vergave Got dient al so staet,
Dien de aertsche zonden bedecken,
+ Dat hi voer die doet moeste trecken
Opwaert sijn herte ende Gode volghen,
1130
Eer hem die zebaren verswolghen.
Coturnix, dese naem in Latijn
Mach in Dietsche een quattele sijn.
In onse lant varen si ende coemen,
| |
[p. 209] | |
So dat selden es vernomen
1135
Welctijt si comen ofte varen;
Maer in die andre lande te waren
Hebben si haer tijt al openbare,
Als die swalewe ende dodevare,
Bede te varen ende te keren.
1140
Die oude pleghen die jonghen te leren,
Alsi enen lande ghenaken,
Daer si hem te brodene maken,
Dat si behouden hare scare
Jeghen den vreemden1) spareware,
1145
Die haers nauwe wacht op tlant.
+ Dese spaerware dats die viant;
Dat lant eist ende van den leven.
In tende pleghet hem te gheven
Die viant narenstlike daer toe,
1150
Hoe hi dese scalcheit doe,
Dat hi die ziele mede va:
Nu pine hem elc dat hi ontga!
Men seghet dat gheen dier levet
Sekerlike, dat groet evel hevet,
1155
Sonder die mensche ende die quattele, bedi
Seitmen dat haer vleesch quaet si2).
Carduelis es een clene dinc,
Ende bediet een distelvinc,
| |
[p. 210] | |
Om dat in distelen, na sire wise,
1160
Gherne soeket sine spise.
Dits van plumen menighertiere
Van vaerwen so doerdiere,
Datment te wonder aen mach sien;
+ Doch nes sijn prijs niet in dien:
1165
Sijn sanc es oec te prisen bet.
Hier omme vintmense gheset
In gaiolen te menigher stede,
Om den mensche te merghene mede.
Al heeftse nature cleen ghemaect,
1170
Hare sanc, die wel soete smaect,
Ende haer plumen scoen ende fijn
Doensi lief ende waert sijn
Dan der dorper schuvut1):
Hi es lelic ende dorper in sijn luut.
1175
Corchiles2), als ons Plinius ontbint,
+ Es tminste voghelkijn datmen kint,
Ende es tfoghelkijn datmen weet
Dat al der voghel coninc heet3).
+ So groet ghemoet ist, alsmen seghet,
1180
Dat op den aren te sitten pleghet4);
| |
[p. 211] | |
Ende alst den aren gram dan doet,
Ende hiet waent houden in den voet,
Ontsluuptet tusschen den clauwen dan,
Ende vlieghet hem omme die oghen dan,
1185
So dat hem die aern verschamet,
Want hi hem om niet vergramet,
Ende vlieghet hene sire strate.
Al es dit clene utermaten,
Nochtan heeftet van naturen
1190
Meer jonghen dan andre creaturen.
Worme etet in dien haghen1).
Ets quaet te vanghen met laghen.
In C ent hier der voghele wort:
Hoert die namen in D voert.
1195
Diomedice2) in ware dinc
Sijn vogele, die na den coninc
Diomedes sijn gheheten,
Die menighen ridder dade beten
+ Wilen te Troien voer die stede
1200
Met sire groter vromechede.
Fabelen die hebben inne,
Dat Venus makede die godinne
Dese voghele van sinen ghesellen:
Dus hoerment boeke tellen3).
1205
Plinius die seghet dit,
+ Dat si sijn als swanen wit,
Ende van der grote dat es die swane.
Oec doet hi ons te verstane:
Haer oghen sijn roet alse vier;
| |
[p. 212] | |
1210
Ghetande becke scaerp ende fier,
Daer si die roetzen hol mede maken
Men seghet, alsi sere mesbaren,
Dat dat lant sal vervaren
1215
Jof dat een coninc sterven sal2).
Die Grieken minnensi noch al,
Ende ander volc wilsi scueren3):
Aldus vintment in scrifturen.
Dariata4), als Aristotiles kent,
1220
Es een voghel in Orient,
Die met vlogelen ende met becke
Climmen can ende hem voert trecken,
Want hi voete en hevet ghene.
Oec so vintmer so menich ene5),
1225
Die men en siet meer noch min
Sonder omtrent des heerfst beghin,
Ende dat es alset reinen moet.
Dese voghel houd ende broet
Sine jonghen tot dat si doghen
1230
Ende si hem gheneren moeghen,
Ende dan stervet hi selve ghinder,
Ende laet levende sine kinder,
Die moeten pleghen des selves seden,
Die te voeren haer vader dede.
1235
+ Hier gaet uut van der D,
Ende volghet als ene in E.
| |
[p. 213] | |
+ Erodius, als die glose seghet,
Die op die fraie Bible leghet,
Es een voghel, als ict weet,
1240
Die met ons gheervalke heet;
Ende es onder edelen voghelen
Dedelste die vlieght met vloghelen.
So staerc es hi ende so groet,
Dat hi den aren slaet ter doet.
1245
Siet hi in ere scaren
Daer vijf cranen hene varen,
Jof andre voghele alse vele,
Ende men uutworpt in spele,
Hi veltse alle met sire macht
1250
Deen na den andren in sine jacht,
Eer hi onbeert sine vloghe1).
Dan esser een hont diere toe doghe,
Die die voghele, alsi vallen,
In den hals bijt met allen.
1255
Sijn aes moet sijn versch ende levende2);
Als hi scijnt3) een deel bevende,
So neemt hi proie die hi bejaghet,
Ende daer hem die moet toe draghet.
Misset hi, hi woert so erre,
1260
Dat hi opvlieghet hoghe ende verre,
Ende cume wil hi keren weder
Tote sinen lodre neder4).
Meesters segghen int commune,
Dat vele best sijn die brune.
| |
[p. 214] | |
1265
Van der E so gaet uut dat wort:
Van der F hoert nu vort.
+ Fenix, als ons seghet Ysidorus,
Jacob, Solijn ende Ambrosius,
+ Es een voghel sekerlike
1270
Tote Arabien int rike.
Dese ne hevet gheen ghenoet.
Na den aren so es hi groet.
Drie hondert ende XL jaer
Pleghet hi te levene, dats waer
1275
Gehovet, ghehalst es hi mede
Sere scone na des pauwes sede:
Sijn hals al of hi gouden ware,
Met purperen plumen haer enthare;
Sijn staert ghelu ende blauwe mede
1280
Met roeden vedren met groter scoenhede.
Als fenix doude gaet an,
So kiest hi enen sconen boem dan,
Hoghe staende op een fonteyne,
Die scone es ende reyne.
1285
Een nest maect hi in der ghebare
Als een vorme van enen outare,
Van wirooc boeme ende van merre,
Ende van canele ende van verre1):
Van desen telghen maect hi sijn nest,
1290
Ende van andre die rieken best.
Als die sonne heet scinet,
So waiet hi dan ende pinet,
Dat hi also onstect dat hout,
Dat soete rieket menechfout.
1295
Dan velt hi in dat soete vier,
| |
[p. 215] | |
Ende woert tasschen, dus vintment hier1).
+ In harde corter tijt daer naer
Wast een woerm in dassche daer,
Die cortelike te vogle diet:
1300
Dus wort fenix daer verniet.
Fenix dese enighe soen2) bediet
Jhesum Christum, diet wel siet:
Fenix en heeft vader no moeder,
Ende Jhesus onse soete broeder
1305
Es na der menschelicheit sonder vader,
+ Ende na der godlicheit algader
Sonder moeder in hemelrike.
Dese fenix sekerlike
Makede3) ende nam wel goem
1310
Omme den sconen hoghen boem,
Die op die fonteyne staet.
Die boem eist cruce, ons toeverlaet.
Bi der fonteynen so verstaet
Doepsel, dat ons zonden ofdwaet.
1315
Dat hout van specien, merct wel hier,
Daer fenix of maect sijn vier,
Meent dat Jhesus hinc in dat hout,
Dat hi benediede menechvout,
Ende onstaect met viere van karitaten.
1320
Ten Vader send hi om ons verlaten,
Die soeter roec voer sinen Vader
Dan der werelt specie algader.
Dus bernende4) in der minnen viere
Onse fenix in derre maniere,
| |
[p. 216] | |
1325
Onthier dat hi tasschen bequam:
Dat es dat hi ende nam.
Ten derden daghe es hi verresen
Ende voer te hemele na desen.
Ende dit volghet der eerster voerme,
1330
Want fenix assche waert tenen woerme,
Ende daer na comen plumen ende vlogele
In die ghelike van enen voghele.
Dat fenix levet CCC jaer
Ende XL, eer hi wort swaer,
1335
Meent dat Jhesus in aertrike
Van dat hi gheboetscept was
+ Tote dat hi staerf, sijt seker das.
Over een jaer slaet elke tiene,
1340
So vintment waer in den besiene.
Van den fenix so telt ons dus
Een wonder sinte Ysidorus.
+ Een poert in Egypten is,
Die heet Cliopolis2),
1345
Dats in Dietsche der Sonnen stat.
In doude wet was ghemaect in dat
Een tempel in ons Heren ere,
Na Salomoens tempel no min no mere.
Een fenix quam ghevlogen daer
1350
Toten vier op den outaer,
Op sine vloghel geladen oec
Mit dieren houte, dat wel roec,
Ende verbernedem op den outaer.
Des naests daghes quam die pape daer,
1355
Ende vant int assche een woermekijn oec,
| |
[p. 217] | |
Dat utermaten soete roec.
Des anders daghes haddit vloghele
In die ghelike van enen voghele.
Ten derden daghe wast al volcomen,
1360
Ende hevet an den pape ghenomen
Orlof, ende es danne ghevloghen.
Dit scrijft Ysidorus ongheloghen.
Haimo1) sprect, een wijs clerc, mede,
Dat onse Vrouwe in dese stede,
1365
Als Herodes die kinder sloech,
Ontflo ende wonderde2) dicke ghenoech;
Ende fenix bi aventuren
Toghede daer bi sire naturen,
Dat die warachtighe fenix mede
1370
Wandelen soud daer in die stede.
+ Fulica, sprect Ysidorus,
Es een voghel, die heet aldus.
Op marassce levet hi bi ase,
1375
Ende emmer maect hi sijn nest,
Dat metten watre es ghevest4).
Dit heet die vroetste voghel een:
Uut sinen lande vaerter engheen,
+ Maer int lantscep daer hi broet,
1380
Leestmen dat hi hem selven voet,
Ende en vlieghet haer noch daere;
| |
[p. 218] | |
Alle crongen heeft hi ommaere1).
Ambrosius spreecter of te waren,
Datmen vint eerehande aren
1385
Die sine jonghen vernoyt te voeden,
Ende werptse uut sinen broeden.
So coemt dan fulica ghinder,
Ende voet des arens kinder
Met sinen jonghen in sijn nest2).
1390
Dit exempel waer goet ghevest
Elken mensche, die wel doen woude,
Ende maerken dat hem ontfaermen soude
Des aren3), ende hem goets jonnen,
Die hem ghehelpen niet en connen.
1395
Fatator es een vogel bekent
In dat lant van Orient,
Hine can hem selven so verhoeden,
Hine leghet sijn eyer so vroe int jaer,
1400
Dat hem die achterwinter swaer
Alle dicke vreset ter doet5).
Exempel ghevet hi harde groet
Hem die eer tijt willen clemmen,
Dat si weder moeten emmen6),
1405
Onthier ende si worden so waert,
Datmense ter eren beghaert.
| |
[p. 219] | |
Hem waer beter dat si ombeden,
Eer si omme die ere streden,
Dan si met scanden moesten boeten1).
1410
+ Alse die tijt beghinnet soeten,
So broet fatator anderwaerf,
Ende over dat hem tander staerf
So coemt hem dan niewe broet,
Des lettel ander voghel doet2),
1415
+ Die sijn nest maect in die woestine;
Want alle wel naer waer ons3) ne pinen
Int jaer omme hare jonc ghemene,
Sonder fatator allene.
Fetix4) es een voghel mede,
1420
Die oec na fatators sede
Tweewaerf int jaer broet,
Des lettel ander voghel doet.
Ende al vintmen lettel voghele minder,
Nochtan wint hi vele kinder.
1425
Sine eyere vervriesen niet;
Want eer et den somer tijt siet,
Sone wilt noten noch broeden:
Dus wort hem gheloent metten vroeden,
+ Dattet wint dat et beghert.
1430
Die wille sijn vroet ende wert,
Lere ter tijt doen sine saken:
| |
[p. 220] | |
So mach hi groter ere genaken.
Ficedula, seghet Ysidorus,
Es een voghel, heet aldus,
1435
Omme dat hi sere mint vighen;
Waer dat hise mach ghecrighen,
Soete boemvrucht dats sine spise1).
Merct hier op, ghi grote wise,
+ Wat dat dit bedieden can:
1440
Die boem bediet wel elken man.
Men vint menschelike2) boeme
In aertrike, also ict goeme,
Die vrucht bringhen na hare nature,
Some soete, some sure.
1445
Die vruchte dat sijn onse waerke:
Dat willic dat elc wise maerke,
Ende hi den goeden mensche minne
+ Om die doghet die hi heeft inne,
Ende late den quaden hene varen.
1450
Want alse die wel3) seyght te waren:
‘Hi voer gode een dachvaert tellen4),
Die hem maect quite van den fellen.’
Minnet die vrucht soete ende goet,
Ghelijc als ficedula doet.
1455
+ Falco heet die valke in Latijn,
Daer VIII manieren aen sijn,
Also alst besceden clerke,
Dies lettel behoert te minen werke;
| |
[p. 221] | |
Want ets cont genoech den leken,
1460
Diese houden ende streken,
Ende daer roepen ende uken:
Bedi laet ics hem ghebruken.
Doch willic Herhande manieren
Van den valken ju visieren.
1465
Als die onedel valke bestaet
Den egher ende hine nederslaet,
Laet die egher enen ael uutvaren1).
Donedele valke grijpten te waren,
Ende laet den egher hene vlieghen:
1470
Dus so laet hi hem bedrieghen.
Maer edele valken doen des niet,
Maer als hi die scalcheit siet,
So doet hi die mere pine
+ Dien egher om die scalcheit sine,
1475
Ende latene niet ontgaen,
Daer2) hi den egher hevet ghevaen.
Donedel valke, dat verstaet,
Bediet der heren onedelen staet.
Als hi wettelike heeft verstaen,
1480
Dat sine liede hebben mesdaen,
So laet hise quijt omt ghelt:
Dus wort hi van der eren ghevelt3);
Want hi tonreyne quade goet
1485
Maer dit en doet niet dedele valke:
| |
[p. 222] | |
Hi vaet, hi slaet, hi velt die scalke,
Ende doet elken na die wet,
Die in sijn lant sijn gheset.
F gaet uut, nu hoert me:
1490
Maer eer ic dichte van der Gr,
Hort der edelre voghel pine,
Haer evel ende haer medecine.
+ Ptolomeus, dins ghene ghile,
Hieten al die coninghe wilen
1495
Die in Egypten droeghen crone.
Een Ptolomeus regneerde scone
In dien tiden, wi lesent dus,
Dat Aquila ende Cymacus
Ende Theodocion meesters waren
1500
In die werelt van groter maren1).
Dese drie, bi sinen voersoeke,
Die screven in enen boeke
Der edelre voghel medicine.
Also alset in Latine
1505
Van broeder Aelbrecht es bescreven,
+ Salt Jacob in Dietsche voert gheven.
Die namen van crude diere in sijn
Sal ic ju nomen in Latijn;
Die kennesse, also alst waer es,
1510
Sal kennen elc apotecaris.
An den hoefde, na dat wijt connen,
Sullen wi leren dit beghonnen2).
Woert een voghel siec in doghen,
Men sallen te ghenesen poghen
1515
Met fijnre olie van oliven,
| |
[p. 223] | |
Diemer hem bi sal uutdriven1);
Ende men sal doen dicke ditte.
Wast hem oec int oghe twitte,
Met pulvere2) van venekelsade
+ Ende vrouwen melc, doe dat ic rade,
+ Waerm, daer of coemt hem bate.
Heeft hi bestopt die noesegate,
Stafisagria ende peper daer toe
Met pulvere3), ende te gader dit doe,
1525
Ende blast hem, wiltune ghenesen,
Met ere pipen in die nese;
Ende wrive hem sijn roest daer na
Met pulvere van stafisagria4).
Hevet hi die rume int hoeft mede,
1530
Doe hem, dats die behendichede,
Rute omtrent die noesegate;
Sijn aes nette mede, dats sijn bate,
In ruten sape dat hi sal eten.
Noch ene bate suldi weten:
1535
Neemt oec loec ghestampt met wine,
Doet in die noesegate sine,
Ende setten daert es sonder lecht,
Ende laten enen dach vasten echt.
Hevet hi lippeide5), hoert hier na,
1540
Neemt pulver van stafisagria,
Ende met honeghe wel ghemanc;
Ende wrijf sine tonghe, dits de ganc,
Ende ghef hem botre eten dan;
| |
[p. 224] | |
Ende gheneest hi niet daer van,
1545
Witte colen salmen droghen:
Dat pulver sal sijn macht toghen.
+ Roept hi oec te vele int huus,
So nem ene vledermuus,
Ende ghestampt peper daer inne:
1550
Dat aes1), hi swighet ten beghinne.
Vintmen die vledermuus oec niet,
So es best datmen siet
Om el enich voghelkijn dan:
Ten minsten daers gheen verlies an,
1555
Ende mer ghemalen peper in doe,
Esser lichte eppen daer2).
Die vele roepen, men wille dat kinnen,
+ Dat si eyere hevet binnen
+ Gheneest hi qualike, du sout hem gheven
1560
Tetene muse die leven,
Of een honts welpen herte siet3).
Of hi sijn aes te werpen pliet4)
Dicken, seghet dit ghedichte,
Nem een vierendeel hallinx ghewichte5)
1565
Scamonia, ende daer toe comijn
Moet oec also vele sijn.
Dat salmen pulveren ende menghen,
Ende daermede sijn aes besprenghen:
Sijn aes moet sijn vet swinen vlesch.
1570
Maecstu van hallinc ghewichte den eesch,
| |
[p. 225] | |
Apoticaren sullen di wel
Dat recht wisen zonder fel.
En mach hi oec niet eten ditte,
Nem van enen eye dat witte;
1575
Werpt opt pulver daer ter stede,
Dan in sinen bec der mede1).
Noch wes erer saken vroet,
Die ten selven dingh es goet:
Maec hem eyere met melc van gheten,
1580
Gheeft hem eten, doe dat ic hete,
Als si opt fier gheronnen sijn:
Hi wort ghesont ende fijn.
Den havec ende sijn gheslachte
Helpt dit harde wel met crachte2).
1585
Beghint hem oec mutens lusten3),
Doene van alre pinen rusten,
Ende ghevet hem aes ghenoech.
+ Alle weghe na sijn ghevoech.
Alse dicke als hijs hevet breke,
1590
Also dicke sekerleke
Falgiert hi in den vedren mede;
Dits der naturen heymelichede4).
Groene soeden onder die voete
Sijn hem nutte te siere boete5);
1595
+ Ende daer die sonne scinet heet
Es beste dat hem te stane steet.
Heeft hi den rede, hoer hier na,
| |
[p. 226] | |
+ Int sap van arthimesia,
Dat waen ic dat bivoet si,
1600
Gheef hem sijn aes, ende noch daer bi
Moet emnin aes wesen daer toe1):
IIII waerf ofte V. dit doe.
Jof doe dit over een:
Bint hem vaste dat rechter been:
1605
An den middel dat been soudstu sien
Een adre2), ende mettien
Die soudstu wiselike laten,
Ende dat sal hem coemen te baten.
Hier bi machstu kennen mede,
1610
Of een voghel heeft den rede:
So welctijt dat hanghen den voghele
Sijn hoeft ende oec sine vlogele,
Ende hi beseft3), ende hi dan toghet
In plumen of hi cout ghedoghet,
1615
Ende hi welna aset niet,
Of ghierlicken daer an siet,
Ende hijt qualike in mach bringhen4),
Bi aldustanen dinghen
Machmen sien, diere waer heeft5),
1620
Dat hi enen rede heeft.
Dan help hem also als die raet
Hier te voeren bescreven staet.
Of hem sere derst, so doe hem dus:
So nem pulver van colen leviticus6),
| |
[p. 227] | |
1625
Dats sijn toename in Latijn;
Anijs stalen sulre toe sijn,
Ende venekel stale1); siet dit in wine.
Oec esser nutte mede te sine,
1630
Een lepel honichs int ghevouch;
Dit salmen over een coelen doen3) dan.
Ghef hem dit drinken; of hine can,
+ So salment in den becke ghieten.
Of doe hem eens daghes ghenieten
1635
Aes met honeghe bestreken.
Des naests daghes4) daer na in die weke
+ Bestrijc sijn aes, hoe soet gaet,
Met ere olien, heet rosaet.
Es hi oec siec van der galle,
1640
So bestroie sijn aes met allen
Met pulvere van wilghen blomen.
Als die vloghel hanghen hem somen,
So nem dan gansbloet,
Ende smout van gansen esser toe goet,
1645
Ende salve sine vloghele saen,
Ende laten ter sonnen staen,
Ende ghef hem vleesch van gansen vet.
Hore noch meer ander ende bet:
Nem olie die heet laurijn,
1650
Ende dwa teerst die vloghele sijn,
Ende onder die vloghel saltu mede
Sijn assele salven ter selver stede.
Echt nem galle van den swine,
Ende salve daermede die vloghele sine,
| |
[p. 228] | |
1655
Ende ghef hem sijn aes mede ghemene
Ghenet in sape van verbene1),
Jos in sape van saelien crude:
Heeft hi an die vloghele rude,
Nem teruut dat gheheten is
1660
In Latijn edera terrestris2);
Et es in Dietsche, als iet weet,
Datmen gandrave of alsene heet.
Siet dat in watre, ende die blade
Omtrent sijn vloghele begade,
1665
Daer si der siden ghenaken3).
Sijn aes dat soutu naet maken.
Int water daer teruut in soet:
Dit selve es oec ten voeten noet.
Eten sine vloghele die sieren4),
1670
+ So behouten in der manieren:
Ghef hem boecs vleesch nat in asine,
Ende bestrijc mede die vedren sine
Met waermen asine, dies goeme,
Ende met olie van lauwers boeme;
1675
+ Ende dit so doe menech waerf.
Brect hem vedre, ende dat verdaerf5),
Dat du sachte uutdoen wilt datte,
Nem dat bloet van der ratte,
Ende bestrijc der vedren staet:
1680
Sonder pine si dan uutgaet.
Ende siet honech, met6) radicke,
| |
[p. 229] | |
Als dat woert sere dicke;
Nem dan een roedekijn van sulker mate,
Na die grote van den gate
1685
Daer die veder in was ghestaen,
Ende doere in thonech mede saen:
Daer sal cortelike wedere
Wassen ene nie vedere.
Es hem scinkel of vloghel ontwe,
1690
So nem waerm aloe,
Ende binter op, dat bliven mach
Ene nacht ende enen dach.
Echt hanen drec in edec ghesoeden
Es daer op goet in noeden.
1695
Es een voghel ongheroe
Opt rec of op die hant, daer toe
Siet myrre in watre, ende daer mede
So bestrike sine lede,
Ende ute dien watre neghen waerf
1700
Assene als hem bedaerf1).
Heeft hijt evel, dat heet rampe2),
Ic waent in Dietsche es die crampe,
In arthimesia, dat bivoet, heet,
Soutu sijn aes sieden3) ghereet.
1705
In lams bloede waerm wrijf sijn voete,
Dit es oec een andre boete;
+ Jof du suls nemen waermen wijn,
Daer netelen in ghesoeden sijn,
Ende daer mede sijn voete dwaen,
1710
Ende uten watre sijn aes ontfaen4).
+ Eist dat hi smelten niet en can,
| |
[p. 230] | |
+ Eens hanen galle ghef hem dan
Jof witte slecken ghesoeden teten.
Smelt hi te sere, soutu weten
1715
Hoe dat hi te stoppene si:
Lettel saps van iusquiami
Gheeft hem drinken, ende netter in al
Sijn aes dat hi eten sal.
Heeft hi luse, so nem dan
1720
Van alsene sap, of nochtan
Water daermen in siet dit,
Ende als hi ter sonnen sit,
Bespouwen ende maken nat:
Over waer sal hem helpen dat.
1725
Dits der voghel medicine
Jeghen misselike pine,
Den Latine ghedicht wel na,
Also alst wilen Aquila,
Symachus ende Theodocion
1730
Screven den coninc Ptolomon.
Jacob diene vants nemmee:
Hoert hier voghelen namen in G.
Grifis, seghet Jacob van Vetri,
Dat een vreselic voghel si,
1735
So groet dat si den man bestaen
Ghewapent, ende sine verslaen.
Haere clauwen sijn so groet,
+ Datmer uut drinct ter noet,
+ Als oft uut enen hoerne ware.
1740
In Sicia, dies horic mare,
+ Dat bi den lande es van Endi,
Leesmen datter sulc voghel si.
In enen lande houden1) si daer,
| |
[p. 231] | |
Daer die toegane es te swaer,
1745
Dat gout ende die diere stene.
Smenschen comen es daer clene;
Want teersten dat si sien man,
Bestaen sine ende dodene dan,
Al of si waren ghemaect van Gode
1750
Der ghiericheit tenen wederbode1),
Alset wel waerheit mach wesen.
Daer woont een volc, als wi lesen,
Met enen oghe, dat heet Arimaspi,
Jeghen die voghel vechten si
1755
Om die miranden die si wachten,
Ende winnense hem of met crachten.
Die miranden sijn vercoeren
Boven allen andren, als wijt hoeren.
Men vint dit staende, wilment soeken,
1760
In die glose van Moyses boeken.
Viervoete so sijn dese voghele,
Ende elken ghemaect hoeft ende vloghele
Na den aren, maer mere so vele,
Dattet gaet al uten spele:
1765
Achter gheliken si den lyoene2).
Voghele van desen doene
Seeghtmen dat harde menich si
In die berghe van Iperborei.
Dat paert haten si ende den man.
1770
Experimentator seghet nochtan,
Dat hi gagates heeft den steen
In sijn nest over een3),
Ende dat es te verstane,
Om enighe bate tontfane4).
| |
[p. 232] | |
1775
So eist dan met echte ontsaect1),
[...] hevet die stene ghemaect
+ Ende ghegheven cracht mede
+ Om des menschen salichede.
+ Gracocendrioen dat es
1780
Een voghel van Oest, sijt ghewes,
Dien men siet ghetempert mede
Van uutnemender scoenhede2).
Van al dat levet, datmen kinnet,
So eist een voghel die winnet
1785
Met minst te notene sijn broet3).
Eens int jaer, dats men vroet,
Noet hi om te winnen kinder:
Gheen dier es van luxurien minder.
Scaemdi, mensche, waer du gaes,
1790
Die reden ende bescheet verstaes,
Du best altoes sonder bescheet
Ter onsuverheit ghereet,
Ende en connes ghene mate doen
Alse gracocendrioen;
1795
Maer du verteers dijn cranke vleesch
In der onsuverheden eesch,
Ende haesti selven ter doet,
Met crancheit ende met qualen groet.
Grostrudris4) es een voghel clene,
1800
Ghelijc der aerden gheplumt allene5);
| |
[p. 233] | |
Op thovet es hem, als iet vernam,
+ Van plumen ghemaect een cam.
Si vlieghen in der ghebaren
Op ende neder als zebaren.
1805
Ghemene liede maken ons vroet,
Dat die padde haer eyere broet;
Ende als die jonghen uutcomen algader,
Dan alre eerst voetse moeder ende vader,
+ Om dat si hem ghelike dinken.
1810
Sulke die voer Gode stinken
Slachten den grostruden wel:
Si sijn van herten so fel,
+ Sien si dat haer kinder keren
Ter doghet ende ter eren ons Heren,
1815
Sone doen si hem gheen goet;
Maer settense haren moet
Ter riesheit of ten dullen dinghen,
Ende onkuuscheit voertbringhen,
So dinct hem dat si hem slachten,
1820
So willen si dan der kinder achten,
Ende hebbens glorie in haer herte:
Haer loen wort ewelike smerte.
Grus dats in Dietsche die crane.
Elcs jaers pleght hi te bestane
1825
Sine vaert van Oesten ten Westen
Ende jeghen winter uut sinen neste,
Ende scept dan sine scare
Alset ene lettre ware.
Alsi scheppen hare wechvaert,
1830
So hebbense enen diese bewaert.
Als hi roept volghen si naer,
+ Ende kennen sijn luut al claer.
Wort hi hees, so comter mede
Een ander ropende in sijn stede;
| |
[p. 234] | |
1835
Ende daer si beten bi nachte,
Sceiden si haer sciltwachte,
So dat die tiende waken moet1):
Die wachters houden in haren voet
Een keselkijn, of hem we doe
1840
Die vaec, dat hem die voet ondoe,
Ende hem die keisel dan ontvalle,
So roept hi dat sijt horen alle2).
+ Ende alsi verre doen willen vlucht,
Vlieghen si hoghe in die lucht,
1845
Omme dat si van verren sien
Tlant daer si heine tien.
Experimentator die seghet,
+ Dat die crane te roepen pleghet,
Als hi een nat swerc siet heffen:
1850
Hi wil dat al dandre beseffen,
Ende asen na sijn eten3).
Ende alsi omme haer dinghe4) beten,
Haer leitsaghe staet als die vroede
Omsiende tot hare hoede:
1855
So roept hi lude, siet hi den man,
Ende bescut die andre dan.
Alsi van andren lande coemen,
So heeftment dicke vernoemen,
Dat si stene uutworpen dan,
| |
[p. 235] | |
1860
Daer men gout uut purgieren ean1);
Want alsi verre sullen vlieghen,
Ic wet wel al sonder lieghen,
Dat si inswelghen sant ende stene2),
Ende in haer voete somech ene
1865
Hebben si keselen, dits haer sin,
Om swaer te wesen int beghin,
Dat niet te vaerdich, maer bi stade
Haer vlieghen es dus ghestade3).
Dat si stene voeren in voeten,
1870
Weten scipliede diese ghemoeten,
+ Want daer si over die scippe liden,
Es gheschiet te menighen tiden,
Dat sire so vele vallen lieten,
Dat sijs cume mochten ghenieten4).
1875
Die gheruste helpen den moeden.
An die oude wille ju vroeden:
Die swartste hebben meeste jaer5).
Wi lesen dat over waer,
Datmen vint liede clene,
1880
Die bi namen heten Pigmene,
Die jeghen die cranen striden,
Ende pays hebben theghenen tiden6).
Sijn vleesch es swart ende swaer;
+ Bedi raetmen over waer,
| |
[p. 236] | |
1885
Dat best ware dat hi laghe
+ In der somertijt twee daghe,
Ende in wintertijt daghe drie:
Want aldus sa moerwet hi.
Glutis, als ons Plinius sprect,
1890
Es die een langhe tonghe uutstect1),
Een voghel, ende als hi wort gheware,
Dat die vogle met groter scare
Jeghen den winter hene varen,
Die swalewen metten odevaren,
1895
So vlieghet hi dor gheselscap mede;
Maer als hem die pijnlichede
Van den vlieghen gaet in hant,
Blivet hi achter in enech lant.
Doch vliechter somwijl menech hene
1900
In corten dachvaerden ende in clenen,
+ So datten die winter begaet,
Dienen metten couden slaet.
Een ander voghel es dan aldus
In aensien2), hetet sicramus,
1905
Die alduer mede vaert;
Ende trecter enech achterwaert,
Eist nachts, eist daghs, so roept hi dan,
Ende troestse dat si volghen an.
Dese twe vogle, daer ic of rime,
1910
Sijn tweerhande pilgrime,
Die wi met den crucen sien varen
Ten heilighen lande te waren,
Om dat heilighe graf te winnen,
Die heet sijn in den beginne,
| |
[p. 237] | |
1915
Alsi gheselscap groet ter curen
Sien varen van haren gheburen;
Maer teerst dat si woerden gheware,
+ Dat die vaert een deel word sware,
Sceet si oflaet1) ende willen keren,
1920
Ende visieren ende willen leren
+ Varen si achterst in sulken aert,
Dat si ghemene doghen ter vaert2).
Ets waer, men en can ghewinnen
Van hem dat si doen bekinnen,
1925
Ende ghemoet si dat si spreken3).
Rome en laetse niet ghebreken,
Soene sent uut ghenoech legate,
Die de traghe doer ghelts bate
Absolviert van allen mesdaden4),
1930
Ende sentse van zonden ontladen
Te haren pape te lande weder.
O wi! die dat verdient hier neder,
Dat al sine zonden sijn verlaten:
Dats al salicheit van groter baten!
1935
Ende dies verdient voer sine doet,
Met rechte maecti bliscap groet.
| |
[p. 238] | |
Maer wach! hoe menech heremite,
Hoe menech monec van scarpen abite
Vintmen, die langhe heeft ghelevet
1940
+ Entie lettel solaes hevet;
Silencie ende discipline
Gehouden heeft ende sware pine,
Lesen, singhen ende waken,
Een cranc nere teser sake,
1945
Ende noch en quam hem niet te baten
Van Roemschen lettren of van oflate1).
Sinte Pauwels, ic ghelove di,
Ende al den paefsen daer bi,
Die dinen stoel hebben beseten.
1950
Dijn fraie mont die laet ons weten,
Dat God elken lonen sal
Recht na sire pinen al.
Dit willic spreken, elcman gome,
Behouden der eren van Rome.
1955
Pelegrijm, nu merke dies,
Slachstu den voghel gluties,
Hevestu dat cruce ontfaen,
+ God hescet sijn belof voldaen.
Soeker of engheen oflaet,
1960
En si oft zonder loes so staet,
So dattu durs voer Gode ghien,
Wies kennesse nieman mach ontflien2)
Gallus es in Dietsche een haen,
Menech kennet sijn ghedaen.
1965
Willen bi nachte ende bi daghe
| |
[p. 239] | |
Wijst hi met sanghe sonder saghe1),
Ende slaet sijn vedren dan,
Als die hem te sanghe wort an2).
Luut es sijn sanc ter midder nachte,
1970
+ Ende bi den daghe sinct hi sachte.
Met den winde hoertmenne verre.
Paerde sochten, al waren si erre,
Alsi horen sinen sanc;
Kemele stouter of in den ganc3);
1975
Elfs ghedroch scuwet sijn luut.
Die hane et menech cruut,
Dies niet ghenasen ander diere4).
Bi der sonne es sijn maniere
Dat hi wille rusten gaen.
1980
Die lewe ontsiet sonder waen
Sekerlike den witten haen.
Oude boeke doen verstaen,
Dat doude haen een ey leghet,
Daermen over waer of seghet,
1985
Daer dat basiliscus of coemt,
Een dier dat die warelt verdoemt;
Maer tot desen creaturen
Moet vele ghevogels bi naturen5)
In waermen drecke leghetijt,
1990
Daer broet natuere bi siere tijt.
Dan coemt dat dier uut na sijn aert,
Ende hevet eens serpenten staert,
+ Ende anders eist ghelijc den hane.
| |
[p. 240] | |
Die ghesien hebben sine ghedane
1995
Segghen, dat tey es sonder scale,
In een vel gheloken altemale,
Dicke ende staerc ende wel behoet.
Sulke wanen dat dit broet
Ene padde oft een serpent,
2000
Maer dit es buerde bekent.
Als een haen vecht den zeghe,
Maect hi hem fier alleweghe,
Ende sinct ende gaet den hoghen ganc;
Die verwonne cruupt onder die banc.
2005
Ende als sijn hennen bliven doet,
Laet hi sinen sanc van rouwen groet.
+ Gallina dats die name der hennen.
Augustinus doet bekennen,
Dat si haer kiekene bewaert.
2010
Narenstlike, ende niet en spaert
Haer lijf jeghen die wuwen,
Om dat si die kieken verduwen.
Someghe kieken onbehoet
Willen node sijn ghebroet,
2015
Ende wandelen buten haren vlerken1);
Alse die vogle dan dat merken,
So moeten si ter proien gaen:
Hier an machmen sin verstaen.
Plinius die meester onbint,
2020
Datmen erehande netle vint,
Daer die kieken of bliven doet,
Eten sire of cleen of groet.
Die hennen kennen wel dit cruut:
Daer sijt vinden, si treckent uut.
2025
Werptmen den kieken spise ter noet,
| |
[p. 241] | |
Ende si hem es te groet,
Die moeder breectet hem te sticken.
Dit sietmen an goeden meesters dicken,
+ Als haren claerken coemt te voren
2030
Grote worde die si horen,
So doetse hem die meester verstaen,
Waer, die worden ane gaen.
Ist tey scaerp ten middel ende1),
Screef die ghene diet ware kende,
2035
Bringhen hanen, als wijt kennen,
Ende die blonke bringhen die hennen.
Die scaerpste sijn van bester smake.
In Egypten es ene sake,
+ Daer broetsi in den zande ghereet
2040
Kiekene, daer gheen henne en weet2).
Plinius sprect sonder saghe,
Dat die henne in dien daghe
Dat si een ey voertbringhen mach,
Dat haer van aspis die slach,
2045
Dat een serpent es van dien quaden,
Altoes niet en mach ghescaden3).
Ja, haer vleesch es medicine
Jeghen der serpent venine.
Dies radic elken man daer toe,
2050
Dat hi elcs daghes iet goets doe,
Dat hi hem mach in dien daghe
Loesen van des viants plaghe.
Die beste hennen, dies ghelovet,
Dat sijn die roet sijn om thovet.
| |
[p. 242] | |
2055
Een eys doder in dien vollen mane
Heeft dit in, doetmen verstane,
Op dat een deel verwaermet si
Den viere gheleghen bi,
Dattet alle smette ofdwaet,
2060
Die een wullen cleet ontfaet.
Gallinacius dats een capoen
Ende es een onnutte hoen,
+ Sonder ter koekine alleene.
Hi et met hennen ghemene,
Altoes niet om haer recht.
Met vedren slaet hi2) noch met sanghe
Besceet hi niet die wilen langhe.
+ Sijn vleesch seitmen dat wel voet,
2070
Ende maect utermaten goet bloet.
Wien bedieden die capoene
Bet dan der kerkeheren doene?
Sine winnen noch en voeden
Niemen gheestlike noch en hoeden.
2075
Vergave die Here van der sonnen
Dat si gheen vleselike kinder wonnen!
Noch sine segghen haer ghetide3)
Te rechte niet, als die wilen liden,
Maer mettijn ende voert toter noene
2080
Segghen si te samen te haren doene.
Die besten sint, daer wi of roeken,
| |
[p. 243] | |
Want dandre haer ghetide soeken1).
Dese en doghen groet noch clene
Sonder tes duvels koeken allene;
2085
Want sine bringhen vrucht no vrome
In die warelt, hoe soet come.
Lapidaris ende Jacob seghet,
Dat men den haen te vuerne pleghet
Na dien dat hi es drie jaer out2);
2090
Ende nemmeer3) dan V jaer hout
Of VI, ende dan voert an
So wast hem in die levre dan
Een steen, heet allectorius.
Na dat hi dien ontfaet aldus,
2095
En drinct hi nemmermeer daer naer:
Dus weetment of hine hevet over waer.
In der steene boec hier naer
Hoert sine cracht al over waer4).
+ Gallus silvester, dat fasaen,
2100
Een buschhaen ist stout ghedaen,
+ Schone gheplumt ende menighertiere,
Een deel van stouter maniere.
In scoenen wedre so is hi blide,
In andren heeft hi droeve ghetide,
2105
Ende dect hem dan in der haghe.
Des morgens alset gaet ten daghe,
Ende des avonts spade mede,
| |
[p. 244] | |
Gaet hi ter wede na siere sede.
Sijn vleesch es licht al ghemene
2110
Sonder jeghen partrisen allene1).
Garrulus is eens voghels name,
Die in busschen ende in brame
Voer allen voglen die leven
Meeste ghecrijs ende meest luuts utegheven:
2115
Dies is hi garrulus ghenant.
Een gai hetet in Wals lant2).
Van bome te bome vliecht hi ende sprinct,
Ende criscelt meer dant sinct,
Noch gheduert in ghere stede.
2120
Wat so bi hem lijt oec mede,
Ist man, ist voghel, ist enich dier,
Bespot dit voghelkijn al hier,
Ende conterfaet alrehande luut
Van den voghelen daer uut;
2125
Ende somwile ist selve so sot,
Dat et maect so vele sijn spot,
Dattet hem selven niet en hoet:
So neemt die spaerwaere in den voet3).
Gheplumt ist van menigher ghedane.
2130
Experimentator doet te verstane,
+ Dattet dicke verwoedens pliet,
Ende ment hem dicke verganghen4) siet.
+ Garrulus dit dinct mi vele
| |
[p. 245] | |
Bedieden some menestrele,
2135
Die altoes sijn onghestade,
+ Ende callende vroe ende spade
Vele boerden, vele lueghen,
Ende conterfeten dien si moeghen,
Bede riddere ende papen,
2140
Porters, vrouwen ende knapen,
Daer si scone sijn omme gheplumet;
Maer dicke ghevaltet dat suilc tumet,
Als hi sijns selves niet neemt ware,
Metten helschen spaerware,
2145
Dine metten clauwen lauwet,
Als hi dus pipet ende mauwet;
Want selden heeftmen enighe vernomen
Die ten goeden ende sijn comen.
Als vele siere1) heilighen, na minen wane,
2150
Alsmen vint swarte swanen!
Graculus dats een roec,
Als ons toghet Alebrechts boec,
Want hi emmermeer roept cra.
Der craien es hi ghemaect na,
2155
Ende broet op bomen in den croppe,
Grote menye tenen troppe2).
Over een draghen si wel;
Haer negheen es andren fel.
Also als elc soect sijn ghenoet,
2160
So es haer ropen harde groet3).
| |
[p. 246] | |
Die hi aset ende voet
Die de jonghen tetene pleghen,
Segghen, si sijn best ghevleghen2).
2165
G gaet ute; voert suldi
Voghel namen horen in I.
+ Ibis, als ons Solinus seghet,
Is een voghel die te wandelen pleghet
Nevens den overe, dats sijn maniere,
2170
+ Van Nilus der groter riviere.
Serpenten eyere can hi vinden,
Ende die draghet hi sinen kinden,
Want sise lief hebben sere:
Hine cesseert nemmermeere
2175
Te verteeren dat quade saet.
Ene waerf int jaer, dat verstaet,
Versamen hem vlieghende serpenten
In Arabien tenen convente,
Als om te vlieghen uten lande,
2180
Al der werelt te sine viande;
Ende eer si uten lande varen
Comen die iben met haren scaren,
Ende ghemoetense in die lucht.
Niet enen van al der vrucht3),
2185
Die de werelt willen plaghen,
En laten si dat lijf ondraghen.
Ende tfenijn van desen dieren
Es van so felre manieren,
Dat een es sijns selves quite,
| |
[p. 247] | |
2190
Eer hi beseft datmene bite;
Nochtan en stervet ibis niet.
Ysidorus te segghen pliet,
+ Als ibis niet smelten en can,
Dat hi in sinen becke dan
2195
Water nemt na siere seden,
Ende purgiert hem so beneden1).
Neven marassce, neven der zee
Jof bi rivieren es hi emmermee,
Om cronghen jof om vische doet2),
2200
Die hi eet te siere noet.
+ Waer so si sijn, so sijn si wit,
Sonder te Pelensen3), wi lesen dit,
Sijn si swaert, dits openbare.
Suilc waent dat dit es dodevare,
2205
Maer dans niet, henne ware dan,
Al scalx men ghemerken can,
+ Dats van odevare maniere,
Diemen niet en can visieren,
Dat mense noyt in Europen sach4).
2210
Plinius die doet ghewach,
Dat ibis es cromghebect,
Ende hier merct ende mect,
Want dodevare hevet den bec recht.
Josephus scrijft ons echt,
2215
Van groten heren5) van Ethiopen
In Egipten quamen ghelopen,
| |
[p. 248] | |
Doe Moyses was een jonghelinc;
Ende dat hi der iben vele vinc,
Ende stieretse vor sinen here,
2220
Daer hi was marscale in den were,
Ende voer mids doer die woestine,
Die vol woermen es van venine1).
Die voghele aetse ende verdreven,
So dat die leden2) onghescent bleven,
2225
Ende quamen al onversien
In Ethiopien, ende mettien
Wan Moyses lant ende stede,
Die Saba heet, ende daer toe mede
Wan hi allet dat was daer inne,
2230
Ende nam des lants coninghinne3).
In dat lant van Orient,
Een staerc voghel ist ende stout,
Die op tpaert ewelike int wout5).
2235
+ Gras et hi als die gans doet;
Sijn luut es of hi waer verwoet,
Ende an te horen harde wreet.
Dat paert heeft hi6) sere leet,
Om dat hem sijn luut vervaert;
2240
Ende ibis heeft dat paert onwaert,
Want etten uten velde drivet:
Dits nijt die niet achterblivet.
| |
[p. 249] | |
+ Incendula es diemen vint
Een voghel in Orient,
2245
Ende es van des ravens gheslachte.
Bede bi daghe ende bi nachte
Es tusschen hem ende den ulen strijt;
Want incendula sdaghes tijt,
Omme dat hem deert sijn luut,
2250
Sine eyere te supene uut1);
Ende die ule en lates niet
Die weder haer eyer te roven pliet.
+ Nachts als die ule siet best,
So rovet si des anders nest.
2255
Dus ghelt elc andren quaet met quade,
Ende bliven bede in dien scade.
Irundo dats der swalewen name,
Swart van plumen ende bequame:
Menech kinnet hare ghedane.
2260
Als die dagheraet coemt ane,
Groet sise met groten sanghe,
Ende laet den slapere niet rusten langhe;
Maer si vermaent hem dat hi waect
+ Ende love Gode, diet al maect.
2265
Onder den rechter vloghel tbloet
Van der swalewen nem, dats goet
| |
[p. 250] | |
Den oghen die sijn tonghemake1).
Solinus seghet ene sake,
Dat hare nature doet weten al,
2270
Of een huus saen vallen sal;
Want daer in maken si gheen nest.
Boven allen voglen pinen si best
Om hare jonghen te voedene,
Ende haer nest te behoedene.
2275
Oec so vintmer menech ene,
Die in der levere draghen stene,
Diemen celidonius noemt,
+ Als hier na tale of coemt,
Te wat dinghe si sijn goet,
2280
Ende hoe datmense vinden moet2)
In ouden philosophen boeken
Machmen vinden, dies wille roeken,
Dat dien dat helsche3) vier onsteect,
Et hi die swalewe, dat ofbreect;
2285
+ Epilencie vergater mede.
Ysidorus scrijft wonderlichede,
Datsi gheen voghel, hoe soet gaet,
In proien nemmermeer en vaet4).
Haer coemen, haer varen es wel ghewacht5);
2290
Si vaert wech voer des winters cracht
In waermen lande, daer bi naturen
Gheen winter can gheduren:
Aldaer vintmense plumeloes.
Haer coemst boetscapt altoes
| |
[p. 251] | |
2295
Den inganc van den lentine1).
Selden roeftmen hare jonxkine,
Ende men doet hem scade node:
Dese privilegie hebben si van Gode.
Aristotiles ende Adelijn,
2300
II uutverkoren meesters fijn,
Segghen, ende dit es bekint,
Wie so dat haer jonghen blint,
Dat hem die oghen weder comen
Met enen crude dat wi nomen,
Ende dit es wonder, hoe soet ga.
Isida, na dat ict weet,
Dats datmen ijsvoghel heet,
Van plumen van scoenre manieren,
2310
Groene, gheleu, roet menighertiere.
Sietmen uter sonnen3) bliken,
Et dinct den saphiren gheliken.
Elc voet dien heeft nemme
+ Dan allene crommer clauwen twe.
2315
Sijn becskijn es cort ende recht.
An visschelkine gheneertet hem echt:
+ Dies ist ghaerne den watre bi.
In daerde so broeden si,
Daer si hole met den becken
2320
Maken ende die aerde ontdecken.
Van desen voglen segghen liede,
Dat ic over waer niet bediede,
| |
[p. 252] | |
Ende ic en weet oft es gheloghen:
Es hem sijn vel ofghetoghen
2325
Ende an enen wech ghesleghen,
Dattet alle jaer sal pleghen
Te verniwen, in der ghebare
Als of et al levende ware1).
Isopigis2) es een voghel mede,
2330
Die oec nere in sine stede
Nemt bi lopende waterkine,
Omme te vaen visschelkine;
Een deel swart, wit op den staert,
Dat dicken op ende nederwaert
2335
+ Met sinen staerte slaet daert sit.
Al pipende so vlieghet dit,
Ende meent die ghene wel,
Die in dese werelt fel,
Onghestade es als die beke,
2340
Ende hem gheneren sondeleke3),
Ende vervaert sijn in haren sin;
Want si niet ter werelt in
Ghevinden dat ghedurech si:
Dies beven si dicke: bedi4)!
2345
Nochtan daerme lijfnere,
Daer si an legghen hare ghere,
Doetse minnen die lopende beke,
Daer si in leven sorgheleke.
+ Van der I gaet uut, hoert hier na
2350
Vogle namen die sijn in K.
| |
[p. 253] | |
Es een voghel in Endi.
Teerst dat hi ter werelt baert,
So vlieget hi ter sonnen waert
2355
Int oestene, daer si opvaert;
Ende also keert hi neder waert2),
So keert hi hem mede daer.
Sijn leven dat nes maer een jaer.
Binnen den jaer, eer hi stervet,
2360
Wint hire twe, dat et verdervet3)
Sijn gheslachte niet al dan.
Sijn vleesch es ghesont elken man:
Ets tieghen tgroet evel goet gheten,
Want et verdrivet, wilment weten;
2365
Ende jeghen menech evel groet
So eist duergoet ter noet.
+ Kim, sprect Aristotiles,
Dat een groet staerc voghel es,
Ende die gheene felheit hevet,
Ghedoghelec es hi, horic spreken,
Den voghelen die op hem steken5).
Narenst es hi ende vroet
Om te voedene sine broet,
2375
Ende andre voghel jonghen mede;
Want een aren es van quader sede,
Die tilike, alsmen sprect,
Sine jonghen uten neste steect,
| |
[p. 254] | |
Want si hem vernoyen te voeden,
2380
Ende te bewaerne ende te broeden:
Kim ontfaermts als hise siet cranc,
Ende voetse sonder sinen danc.
Ay! ghi edele ridders, ghi heren,
An desen voghel soudi keren!
2385
Ghi levet bi der proien mede,
+ Dats bi der aermer liede lede.
En sijt niet onhovesch in der proie,
En verliest niet die langhe joye
Om dese warelt die es cranc.
2390
Verdraghet dit aerme volc ghemanc,
Als kim doet, daer wi of spreken,
Die vogle die op hem steken.
Voet oec na des voghels sede
Verdreven arens jonghen mede:
2395
Dat sijn helpeloselinghe1).
Helpt datmense daer toe bringhe,
Dat si niet en coemen ten valle.
Dit sijn dogheden, daer ghi alle
Bi sout regneren emmermere
2400
Voer Gode onsen lieven here2).
+ Dat es een voghel in Orient,
Scalc, als Aristotiles seghet,
Die gherne ledichede pleghet4),
2405
Ende gherne winnet jonghe niet,
Doch omme dat nature ghebiet,
So noet hi te somegher stont;
| |
[p. 255] | |
Ende als der sie dan wert cont,
Datse met eye es bevest,
2410
So leghet sise in wilder duven nest1).
Dus moet die duve voeden daer
Dat haer bestaet niet een haer.
Komor, sprect Aristotiles,
Dat een voghel in Arabien es,
2415
Ende es een voghel die meest winnet
Van allen buschvoglen diemen kinnet;
Want V waerven ofte VI int jaer
Wint hi jonghen, dat es waer,
Ende dit en doet gheen ander el;
2420
Maer dits te wonderen also wel,
+ Dat hi ghene vrucht en winnet,
Eer hi in den hemel kinnet
Sterren risen, die de macht
Hebben van te gheven cracht2);
2425
Ende als hi die sterren siet risen,
So noet hi na siere wisen.
Dat oec mede een vogel es,
Die menigerhande soen gheeft uut4):
2430
Elcs jaers5) verwandelt hi sijn luut.
Van hare ende van wollen es sijn nest
Boven op boemen ghevest,
Ende daer hout hi sine broet.
Als die eykelen sijn ripe ende goet,
| |
[p. 256] | |
2435
So gadert hi spisen ghenoech
Tetene na sijn ghevoech.
Alsine jonghen op sijn comen,
So dat si hem selven vromen,
Houden si ledech ende voeden
2440
Vader ende moeder, ende broeden
Die hem selven dan van ouden
Voeden en moeghen noch ghehouden1).
Dorpre mensche, merc hier op wel!
Hier gaet uut K, hoert van der L.
2445
Larus2), als die glose seghet,
Die op Moyses boeke leghet,
Es verboden in doude wet
Tetene. Van hem es gheset,
Dat hi proiet in sine vlucht
2450
Bede int water ende in die lucht,
Ende bediet den duvel wel,
Die hem allen emmer es fel,
Weder si liede heilich lijf leven3),
Daer si met Gode om sijn verheven,
2455
Als vogle die in die lucht vlieghen;
+ Jof weder si hem laten bedrieghen
+ In dit wandele aertsche goet,
Dat bediet es bi der vloet.
Omme hem allen, groet ende clene,
2460
Set hi sine proie ghemene,
+ Die helsche larus, als diet al
Bringhen wil in sinen val.
| |
[p. 257] | |
Lucidius, seghet Solijn,
Es den voghel1), die name sijn
2465
Die es ghemaect van den lechte.
Sine vedren sijn2) rechte
In donker nacht ghelijc den viere;
Dies eist der ganse3) maniere,
Die bi nachte willen pinen
2470
Te liden doer die donker woestine,
Dat si des voghels vedren draghen,
Ende die nacht daer mede verjaghen.
Plinius sprect in die boeke sine,
Dat in Germania in die woestine,
2475
Dat Almaenghen nu heet,
Suilc voghel toghet ghereet.
Lucina4), als ons doet verstaen
Sinte Ambrosis van Milaen,
Es een voghelkijn dat broet
2480
Sijn ey nachts ende vaste hoet,
Ende singhet die nacht al doerentuere
Sonder slapen, dits sijn nature.
Dattet singhet om die sake,
2485
Om dat met sinen soeten sanghe
Sijn broet leven daer of ontfanghe.
Ende dit es te wonderen sere,
Ende niet te twifelen min no mere,
Want menech meester ende sinte Augustijn
| |
[p. 258] | |
2490
+ Segghen over waerheit fijn,
Dus wille der naturen doen.
Linacos2), sprect Aristotiles,
Es een voghel, des sijt ghewes,
2495
Sere scaerp in sijn sien.
Deser manieren vogle plien,
Eer haer jonghe plumen beghonnen3),
Dat sise ter claerheit van der sonnen
Keren, om te sien daer in;
2500
Ende suilc haer, de meer of min
Sine oghe tranen, clene of groet,
Die moet daer ontfaen die doet.
Dandre voet hi so hi mach best.
Bi der zee es des voghels nest,
2505
Want hi hem bi den voglen gheneert,
Die visschen die4) die zee verteert;
Ende alsi boven hanghet in die lucht,
Die voglen onder hebben vrucht,
Risen si, datmense vanghe,
2510
Ende duken int water so langhe,
Dat si verdrinken ende boven driven:
Die eet hi, dus horewi scriven5).
+ Dit scijnt een deel openbare,
Als oft erehande aer ware.
| |
[p. 259] | |
2515
Lagepus mach na tLatijn
In onsen Dietsche hasenvoet sijn;
+ Want daer si in den plumen staen,
Sijn si als hasen voet ghedaen,
Des voghels voet sekerlike1).
2520
Dit es die scuvut properlike.
Beide in haghen ende in holen
Leet hi sijn droeve lijf verstolen,
Ende et sine proie allene2).
Men vintse wel na al ghemene
2525
Als groet bina als die aren,
Si sijn oec ghehornet mede.
Sijn opsien dats wonderlichede:
Sine oghen roet alst waer een brant4).
2530
Hi es al der vogele viant,
Want si na hem stekens plien,
Om dat sine bi daghe selden sien5).
Hier gaen ute die namen in L:
Van der M verstaet die namen wel.
2535
Milvus, als wi wanen wale,
Dats die wuwe in onser tale,
+ Crombecte ende van voeten;
Niet staerc dat si ghemoeten6).
| |
[p. 260] | |
Hennen, kieken, voghelkine,
2540
Daer na setsi hare pine.
Dinc die niet mach comen te baten,
Die men uutworpt upter straten,
Daer of maken si haer spise.
Plinius sprect die wise,
2545
Dat haer lever draecht medicine.
Die wuwe pleghet bout te sine
Tieghen die voghelkine clene,
Ende bloed op die grote ghemene.
Si vliet den clenen spareware:
2550
Dit es een wonder van vare.
Aristotiles die seghet,
In die joghet van hare joye,
Dat si vogle vaet in proie,
2555
Daer na cronghen, daer na vlieghen.
Int ende stervet si, sonder lieghen,
Van honghere die haer gaet an,
Want si haer niet gheneren can.
Magnales sprect Aristotiles,
2560
Dat erehande voghel es
+ Groet als die ghier ofte aren,
Die hem gheneeren te waren
Metten visschen in rivieren.
Si sijn van roder manieren
2565
In haren plumen, als wi mecken,
Swaert van voeten ende van becken.
Plinius, daer dit in leghet,
| |
[p. 261] | |
Es een voghelkijn niet groet,
2570
Dat sere wast in sijn ghenoet1);
Want boven XX winnen si al,
Ende emmer oneffene int ghetal.
So nerenst so nes voghelkijn
Om te voeden die kinder sijn:
2575
Dat machmen an die menighe sien.
Nochtan alsi te vlieghen plien,
Ende si volghen uten neste
Der moeder, sijn si vet ten besten2);;
+ Ende volghen na hare wise
2580
Vader ende moeder om spise
Met ere harde groter scare,
Als oft ene scole voglen ware.
Dese sijn ter proien ghegheven
Den staerken die hier leven3).
2585
Morpex4) es een uutswaert voghel
An plumen, an becke ende an vloghel,
Van clauwen scaerp ende van becken:
Een scholfaren ist, als ic mecke.
Hi gheneert hem in rivieren
2590
+ Met visschen na sire manieren.
Al gheneert hi hem int water best,
Nochtan maect hi op enen boem sijn nest,
Ende voet met visschen sine jonghen;
Ende alsi comen tharen eersten spronghe
2595
+ Om te vlieghen, sijn si verladen,
| |
[p. 262] | |
So ontsien si haeren scade,
Dat si uutworpen hare spise,
Om te vlieghen in lichter wise1).
Dies niet en doen, si bliven so swaer,
2600
Dat mense dicke vanghet aldaer.
Sulc vintmen, alsmen weet,
Van naturen also heet,
Dat si in couden wintertijt
Ondoen hare vloghele wijt,
2605
Ende vercoelen hem in den wint.
Haer drec es so heet, alsmen vint,
Dat groene boeme daer of verdroghen:
Dit machmen merken ende toghen.
2610
Sijn vogle in Egipten lant,
Als Ysidorus doet verstaen,
Die de namen hebben ontfaen
Van Mennon den here groet,
Die wilen bleef voer Troien doet;
2615
Want dat si comen ghevaren
Uut Egipten met groten scaren
Daer Troien stoent, alsmen noch seghet,
Al daer Mennon begraven leghet3),
Te V jaren4), dit nes ghene saghe,
2620
Ende vlieghen dan twee daghe
+ Omtrent sijn graf, ende op den derden
| |
[p. 263] | |
Gaet haer spel al uter verden;
Want elc gaet daer den andren scueren
Ende striden sonder dueren,
2625
So datter vele bliven doet:
Dits van voglen wonder groet.
Meauca dats der mewen name,
Een voghel ist onbequame,
Al es si gheplumet wit haer vel1).
2630
+ Na hare macht so es si fel.
Bi visschen leeft si in die zee.
Want sine beghert ghene dinghe me
Tetene dan van verdronkenen man,
So ontgonnet sine in doghen dan2).
2635
Als een stoerm naken sal,
Roepen si ende maken ghescal,
Ende dat coemt hem van joye,
Om dat si hopen der proie.
Wel slachten si den riken vrecken,
2640
Die op die diere tiden mecken,
Dats der aermer liede tempeest:
Danne wanen si emmer winnen meest,
Dan sijn si vro ende hebben joye:
+ Noch worden si des viants proie.
2645
Merulus3) dats eens marels name,
+ Een voghel scone ende bequame,
| |
[p. 264] | |
Stout, dapper ende sere snel,
Clenen voghelkinen fel.
Et dar mere dinghe bestaen
2650
Dan sine cracht mach bevaen,
Ende verwinnet bi snelheden
Ende bi siere vromicheden
Dicken onghelike dinc.
Merc hier op, edel jonghelinc,
2655
Staet die therte ter doghet waert,
Wes sonder waen onvervaert:
Got mach di noch van hogher saken
Mit sire cracht verwijnre maken.
Muscipia1) dats een voghel,
2660
Ende hevet plumen ende vloghel
Na den laenre harde naer2),
Maer minder es hie, wet voer waer;
Mere dan die duve oec es;
Ghevoet, ghebect, sijt seker des,
2665
+ Also alsmen die swalewe siet,
Ende oec vele mere niet.
Traech es hi in sinen vloghe,
Sijn vlieghen dat nes niet hoghe.
Al heeft hem die nature onthouden,
2670
Anders so heeft si hem ghehouden
Te siere lijfnere ghegheven3);
Want onder alle vogle die leven,
So nes der scrifturen cont,
| |
[p. 265] | |
+ Dat enich heeft so widen mont,
2675
Na dien te sien dat hi es groet.
Ende dies hevet die voghel noet,
+ Want hi al bi vlieghen levet,
Ende gaept wide daer hise hevet,
So datter hem in die kele
2680
Te samen dicke vlieghen vele:
Dies heetmenne muscicapa,
Dats vlieghenvangher in Dietsche wel na.
Merops, als ons Plinius seghet,
Es een voghel die pleghet
2685
In daerde te broeden in holen,
VI voete diep, dat hi verstolen
Sine vogle1) daer onder voet,
Tote dat si sijn te vlieghene vroet.
In plumen es hi som schoen grau,
2690
Op den ric kerende int blau,
Vor die boerst en lettel roet,
Wit an die wamme2) ende niet groet.
Merula dats der maerlen name,
Die soete singhet ende bequame,
2695
Als die lentijn coemen wille,
Want den winter swighet si stille.
Experimentator die seghet,
Dat die maerle, diemen pleghet
+ In die gaioele te houden stille,
2700
Dat si jeghen naturen wille
Vleesch eten ende te bet singhen3);
| |
[p. 266] | |
+ Ende dit selve sietmen volbringhen
Die lewerke ende die kalandre
+ Ende so menich voghel andre.
2705
Al es si swaert, gherne si baet;
Haer plumen trect1) si ende begaet,
Al of si wilde wesen wit;
Maer om niet so doet si dit,
Want sonder in den sanc allene
2710
So es haer ghenoechte clene2).
In Asia3) es si wit vonden,
Dats die Moreie nu ter stonden.
Die marle en can niet muten,
Sonder an den bec buten
2715
Pliet si telken jare dit,
Dat si word van ghelewen wit4).
Monedula es der cauwen name,
Swart van plumen sere bequame;
Silver mint si ende gout,
2720
Ende dats bi der naturen ghewout;
Nochtan en weet si wat haer sal,
Sonder dat sijt decket al
In steden daert verloren blivet.
Wel si den vrecken man beclivet5),
2725
Die swart es van vulen zonden,
Ende sijn ghiericheit6) tallen stonden
So dect, dat hi verliest daer mede
| |
[p. 267] | |
Sijn ghemac, sijn salichede,
Der werelt ere, die minne ons Heren.
2730
Men mach die cauwe spreken leren,
Wilmens pinen jonc bestaen1).
Nauwe wacht si der sonnen opgaen,
+ Ende groetse in hare sprake.
+ Experimentator die seght vreemde sake,
2735
Dat cauwen vleesch en es niet goet,
Want et thovet crauhen doet2).
+ Mergus es een voghel, God weet,
Dien men in Dietsche den duker heet.
In marasscen ende in rivieren
2740
Wandelt hi bi siere manieren,
Om dat hi die vissche vaet.
Langhe hi onder twater gaet,
Doch moet hi weder in die lucht,
Want danne coemt hem dademtucht3).
2745
Haer jonghen sijn so ghedaen,
Teersten dat si uten doppe gaen,
Al verliesen si vader ende moeder,
Dat si hem sonder behoeder
Bedraghen connen ende gheneren.
2750
Ambrosius sprect sonder sceren,
Dat als die dukere die zee vliet,
Ende roepende te lande tiet,
Dat si voerweten ende voersien
Tempeest die saen sal ghescien.
2755
Te wintere, want hi stille leghet,
Ist dat hi vetste te sijn pleghet,
Om dat hi minste dan vlieghet;
En si dat ons nature lieghet,
| |
[p. 268] | |
Elc voghel vliecht meer int claer
2760
Dan in die lucht dicke ende swaer1).
Voghele namen gaen uut in M;
Nu hoert hier voert van der N.
+ Nisus dats die spareware,
Onder edel volc een voghel mare.
2765
Want hi met proien hem gheneert,
+ Hine plieghet noch en beghert
+ Ghenen gheselle an sine side.
Suilke wanen dat es van nide,
Ende suilke dat hem doe hovaerde,
2770
Want hi den seghe allene beghaerde;
Maer dats tghelovelixt dat ic telle:
Want hine wille ghenen gheselle
Hebben an sijns selves bejach,
Hi vliet gheselscap nacht ende dach.
2775
Nochtan ist over waer gheset,
Dat die sparewaer vanghet sijn musscet2);
Ende dit sprect Aristotiles,
Dat jeghen die nature es
Van allen voglen ghemene,
2780
Die hem met proien groet of clene
Gheneert, dat engheen en vaet
Geslachte dat hem bestaet;
Maer die spaerware es van den seden
Onsculdich deser edelheden,
2785
Want hi proiet op sijn ghenoet.
Scaemdi, mensche, van scanden groet,
| |
[p. 269] | |
Dat elc mensche si so fier1),
Es het wreet of onghehier,
Ist dat hi bi proien levet,
2790
Dat hi den sinen vrede ghevet;
Maer du ende die spaerware
Hebben dese edelheit ommare.
Die wilde spaerware pleghet
An wintertijt, als men ons seghet,
2795
+ Dat hi avonts een voghelkijn vaet,
Ende onder hem hout daer hi staet,
Om te verwaermen sine voete.
Des morghens mit goeder moete
Laet hijt quijt varen ende vri.
2800
Een scone exempel dinct mi,
Ende hovesch ende harde goet,
Dat elc danke datmen hem doet,
Ende elc sinen waert verdraghe.
+ Die edele spaerware broet in die haghe;
2805
Die dorpre, die lettel doghe,
Broet op den boeme hoghe2);
+ Maer elc mensche wese dies vroet:
Die edelre baren, die meer omoet3).
Nocticorax mach in Latijn
2810
In Dietsche een nachtraven sijn,
Ende es maniere van ulen,
Die men hoert bi nachte dulen,
Ende dinct mi an mijn verstaen,
| |
[p. 270] | |
Dat mach sijn een uweraen.
2815
Een buschule ist al uut ende uut,
Ghevedert na den scuvut.
Nachts vlieghet hi in den velde ende in husen,
Ende levet bi proien van musen,
Ende daertoe mint des menschen drec.
2820
Crom hevet clauwen ende bec.
Sdaghes sietmene selden of niet,
Wantet die clare sonne ontsiet.
Nepa dinct mi die snippe wesen,
+ Die so claer hoert, als wi lesen,
2825
Als in scrifturen es gheseghet,
Dat sijt ore aen daerde leghet,
Ende hoert harde wel daer bi
Of daer worme in daerde si.
Dan steect si haren bec, dies lanc,
2830
In daerde ende haelse aen haren danc.
Sdaghes es si in daerde bedect1);
Jeghen avont si uuttrect
Ende in der morghenstont vroe:
Hier bi wort si ghevanghen alsoe.
2835
Tfleesch van der snippen es ghesont,
Want et verduwet in corter stont.
+ Van der N so enden die wort;
+ Van der O scrivic ju voert.
Onocrotallus es bekent
2840
Een voghel in Orient,
Ende es verboeden in doude wet,
| |
[p. 271] | |
Soe dattene gheen Jode en et.
Enen staerken bec heeft hi ende enen langhen,
Daer hi can mede vissche vanghen,
2845
Ende roept lude na den butore,
Also datment verre hore1).
Enen crop heeft hi als een sac
An sinen hals, dats sijn ghemac;
Daer in gadert hi te sire noet
2850
Van visschen enen hoop so groet,
Nochtan dat hem die buuc es vul.
Ende dan es hi niet so dul,
Al hem die buuc gheidelt es,
Die vissche, des sijt ghewes,
2855
Uten croppe woerpt hise dan,
+ Ende vullet sinen buuc daer an.
Om dese vulheit2), waentmen te bet,
Verboetmene in doude wet.
Osma dats een voghel wit,
2860
Groet als een swane, die gherne sit
Bi watre daer vissche in sijn vele.
Lanx den halse an sijn kele
Hanghet hem een sac wijt ende groet,
Dien hem nature gaf ter noet
2865
Om vele vissche daer in tontfane,
Sire nature bi te ghestane;
Want hi vele teten bedaerf.
Men vintse niewer menich waerf
Dan in groten waterlande;
2870
+ Want mate water hebben si te hande
| |
[p. 272] | |
Van visschen ghemaect al bloet1).
Den bec heeft hi lanc ende groet.
Oriolus es een voghel, ghenoemt
Na den sanghe die van hem coemt,
2875
Ende es van plumen openbare
Scone als hi gouden ware.
In boemen broet hi, ende singhet
Sulc luut als sine name bringhet2).
+ Ic wane dat meent die wedewale.
2880
Al es oriolus gheplumet wale,
Sijn drec heeft so sware lucht,
Dat hi dat selve so sere vrucht,
Dat hi sere scuwet sijn smelt;
Want begaeten die ghewelt
2885
Van den stanke, hi es so groet,
Hi macher lichte of bliven doet.
Verheft ju niet, stervelike keytive,
Op die scoenheit van uwen live.
Wilde u lieven3) wel bekinnen,
2890
Ghi vint al in u herte binnen
Ghenoech dies ghi u moghet scamen:
Alle sijn wi aerde te samen.
In O vandicker nemmee:
Nu hoert vogle namen in P.
2895
+ Pellicanus, sprect sinte Augustijn,
Ende Ysidorus die meester fijn,
Dat et een grau vogel si.
| |
[p. 273] | |
In Egypten so wandelt hi
Op Nilus die groete riviere.
2900
Pellicanus heeft ene maniere,
Dat hi sine jonghen minnet;
Maer als hise pijnlec kinnet,
Want si ghierech sijn om haer aes,
2905
Drie daghe beweent hise onblide;
+ So ondoet hi sijns selves side,
Ende mit sinen bloede roet
Verwect hise weder van der doet.
Oec es mede van hem bekent,
2910
Als enich ghevenijnt serpent
Sinen jonghen neemt tleven,
Dat hijt hem weder dus mach gheven2).
Tusschen hem ende tserpent
Es altoes onvrede bekent;
2915
Ende dats altoes dat die pellicaen
Serpenten hem pijnt te verslaen.
Experimentator die bescrivet,
Dat die pellicaen cranc blivet
Na dat bloeden, dat hi bloet
2920
Op sijn dus vercoeren broet,
So dat hi in ghere wise
Vlieghen mach om sine spise.
Soe moeten sijn jonghen dan,
Doer die noet die hem gaet an,
2925
Soeken hare II bejach.
Sulc es so traech op den dach,
Dat et van quader herten blivet
In dat nest doet ende ontlivet3);
| |
[p. 274] | |
Sulc vliecht uut ende voet hem selven,
2930
Ende beveelt sijn oudre den elven1);
Sulke sijn hovesch ende vroet,
Ende denken omme dat goet,
Dat hem moeder ende vader dede,
Ende gheneren hem entie haer mede.
2935
Als dan die moeder ende die vader
+ Dies ghewaer word algader,
Ende van der crancheit sijn ghenesen,
Die hem hovesch hebben ghewesen
Die houden si ende voeden si waerde;
2940
Dandre jaghen si hare vaerde.
+ Herhande sijn pellicane:
Deen leeft in foreeste, ic wane,
Dats die serpenten verteert2);
Dander hem in water gheneert.
Want hem es een daerm gheghaen
Van den gheswelghe tot den uutganghe.
Dus en mach ghene spise langhe
In sinen lichame gheduren,
2950
Hine blivet magher bi naturen.
Der ouder philosophen boec4),
Die wonders doet ondersoec,
Seghet dat in Lybia ghesciet
Wonder, datmen ter waerheit siet:
| |
[p. 275] | |
2955
Elx jaers comen daer ter stede
Bitende vogle ende andre mede
In enen maent op een riviere.
Daer vechten si in felre maniere,
So datter menech wort ghewont
2960
Ende ontpluemt daer ter stont.
Van den plumen maectmen daer na
Bedde dan in Lybia,
Ende vele van desen sijn pellicane,
Die den strijt pleghen te bestane.
2965
Elc mensche pijn hem te verstaen
Die nature van den pellicaen,
Die sine jonghen slaet ter doet
Om haer dorpre gulsheit groet,
Ende dan verwectse mit sinen bloede.
2970
Dit can wel doen Got die goede
Adaem onse vader, die langhe stoet
Hadde ghesien ende groete noet1),
Onthier ende ets den Here verdochte,
Die ons met sinen bloede cochte,
2975
Ende ons tlijf daermede dede ontfaen.
Dit was die fraye pellicaen.
Wie sijn si, die nu ontfaermen
+ Jhesus lede, die nu caermen
+ In die werelt van aermoede?
2980
In sinen leden machmen voeden
Gode als enen vercrancten man,
Dien doer ons sijn bloet ontran.
Nu vintmen traghe dorper kinder,
Die hem selven meer noch minder
2985
Voeden connen, noch Gode mede
| |
[p. 276] | |
+ Danken van siere hoveschede:
Dese bederven in den neste.
Dit sijn die Joeden, die int leste,
Om dat si traghelike gheloven,
2990
In die helle bliven verscoven;
Ende sijn daer jonghe, dier uutvlieghen,
Ende vader ende moeder bedrieghen,
Ende hem selven allene asen,
Dit sijn die heidene die verdwasen,
2995
Ende Grode laten, ende anebeden
Afgode met groter dulheden;
Maer die goede kinderkine
Pinsen om die doet ende om die pine,
Die Jhesus Christus doghede,
3000
Daer hi an den cruce droghede,
Ende ons mit sinen bloede ghenas;
Ende danken sinen leden das,
Den aermen van aertrike,
Diese voeden oetmoedelike.
3005
Wel hem die des sijn ghedacht,
Want als hi coemt in sine macht,
Hi sals hem danken in den trone,
Ende voeden met eweliken lone,
Ende den dorpre ende den traghen
3010
Sal hi neder in die helle jaghen.
Porphiro1), als die lettre seghet,
Hevet des gheen voghel en pleghet:
+ Enen voet heeft hi als die aren,
| |
[p. 277] | |
3015
Desen hetewi den broecaren.
+ Hi can hoghe in die lucht varen,
Ende merct ende siet in sinen clemmen
Waer die vissche int water swemmen.
Dan sciet hi neder met vluchten groet,
3020
Ende grijpt den visch in sinen poet,
Die ghemaect es na des arens voet.
Mit den andren hi roet,
Also dat hi mach oprisen
Ende vlieghen wech mit sire spisen1).
3025
Men vintse groet ende te maten clene
Vele in der werelt ghemene.
Pavo es in Dietsche die paeu,
Die van vedren es roet ende blaeu,
Ende die scoenste voghel dien men kent.
3030
Ghehovet es hi na tserpent.
Elc man kinnet sine ghedane,
Des keric mi te min daer ane;
Maer een meester sprect dese sake;
Hi es ghehoeft ghelijc den drake;
3035
Sijn luut es oft die duvel ware;
Sijn ganc stille in der ghebare
Als die dief; sijn plumen mede
Sere scoen na des hemels scoenhede.
Sijn luut verjaghet, waer dat si sijn,
3040
Alle beesten van venijn,
Noch hare engheen blivet lanc
Daer si horen sinen sanc.
Augustinus sprect openbare,
Dat spaeus vleesch binnen I jare
| |
[p. 278] | |
3045
Noch en stinct noch en rot1).
+ Die paeu es een hovaerdich sot.
Sietmenne om sijn scoenheit an,
+ Hi ondoet sinen staert dan
Jeghen die sonne, dat men bi dien
3050
Te bet sal sine scoenheit sien;
Maer als hi sine voete siet,
Valt2) hi den staert ende vliet.
XXV jaer mach hi leven.
In ouden boeken es ghescreven,
3055
Dat den ouden paeu wast int hovet
Een precioes steen, dies ghelovet.
Die paeu worpt als die loveren vallen
Sijn staertvedren met allen,
Ende dan laet hi hem node kinnen,
3060
Onthier ende si hem wassen beghinnen3).
Als hi ontwaken wort bi nachte,
Roept hi lude ende onsachte;
Want hi heeft vaer ende toren,
Dat hi sijn scoenheit heeft verloren4).
3065
Eiere leghen si eens int jaer5),
Ende die paeuwinne pijnt haer,
Dat sise den paeu onstect,
Om dat, vint hise, dat hise brect.
Sine jonghen wil hi verslaen,
3070
Tote dien dat hem die coppe opgaen6).
| |
[p. 279] | |
Bonen niet te sere ghebraden
Doen den paeu sere ghegaden1).
Als die paeu clemmet hoghe,
Beteikent rein, wast te voren droghe.
3075
Wilde2) paeu vintmen mede,
Ende wilde paeuwen in somer stede,
Niet van vedren also fijn
Als die huuspauwen sijn3).
Perdix heet die pertrise bi namen.
3080
+ Jacob ende Ysidorus te samen,
Ende sente Augustijn segghen mi,
Dat et een loes voghel si,
+ Maer als die jonghe sijn gheteelt,
3085
Kennen si der moeder diese wan
Bi den lude, ende volghen haer dan.
Haer nest maect si, horic ghewaghen,
Gerne in die dicke haghen;
Ende coemt ieman den neste naer,
3090
Die moeder coemt hem jeghen daer,
Ende ghebaert of si cranc ware,
Om dat si wil doen volghen hare,
Ende verre of leden anderswaer5).
Als hare jonghen hebben vaer,
3095
Vallen si opwaerd ende decken hem mede
| |
[p. 280] | |
Met risen1), dats haer sede,
Die si houden in haren voeten.
Haer luxurie es so onsoete,
Dat si noten jeghen nature.
3100
Plinius sprect in sine scrifture,
Dat die hanekine betide
Striden om die hennekine,
Ende diere verwinnet, dat hi ontsoete
Tret den andren onder die voete2).
3105
Gheen wilt vleesch nes so ghesont,
Als die pertrise talre stont.
Haer galle, als Plinius seghet,
Op datmer effene jeghen weghet
Honech, ende ment minghe dan,
3110
Dat et die oeghen verclaeren can.
Platea, als Plinius seghet,
Es een voghel die des pleghet,
Ende doet hem dan so we,
3115
Dat hi hem haer proie ontjaghet.
Mit lesemen, dat hi hem verdraghet
Mit musschelen, die hi swelghet gheheel.
Als hise heeft verduwet een deel,
+ Worpt hi uut die scelle weder,
3120
Ende latet tander vallen neder4).
Pluviales dat sijn manieren
Erehande van pluvieren,
Diemen seght dat bi der lucht
| |
[p. 281] | |
Leven sonder ander vrucht1);
3125
Nochtan vintmense wel ghevoet.
Waer bi mens wille wesen vroet,
Datse voet die lucht allene,
Dats om datmen groet noch clene
In haren daerm niet en vint:
3130
Dies waentmen datse voet die wint.
Pica dats der aestren name.
Van plumen scone ende bequame
Es si, ende die vele scalcheit can.
Haer nest ontset si gherne den man2).
3135
Si maectet scaerp van doernen buten;
Boven can siet decker ende sluten,
Ende maect twee gate weer no min,
Daer si gaet uut ende in.
+ Met aerde maect sijt sachte binnen.
3140
Plinius doet ons bekinnen,
Dat aestren jonghen over waer3)
Gheten die maken die oghen claer,
Ende dan sijn si ghevleghen best.
Want daestre in I staerc nest4),
3145
Al tlijf hout so stille ghemene,
Sonder metten bec allene,
Daer toe doetse al haer macht,
Hoe sijt ondoet mit hare cracht.
Jonghen opghehouden leertmen wale
| |
[p. 282] | |
Ende hoeren nauwe na die wort,
Ende pinen hoe sise bringhen vort.
+ Die die tonghen hebben breet,
Spreken beste ende ghereet.
3155
Picus dats een voghel echt;
Na minen waen so ist die specht.
Alse staerke es hi ghebect,
Dat hi die bome doerpect.
Onder die scuersce na sire wise
3160
Soect hi woerme te sire spise.
In holen boemen maect hi sijn nest;
Daer broet hi sijn jonghen best.
Slouge oec iemen yser of hout
In die gate met ghewout2),
3165
Ende picus niet in ne mochte,
Hi vloghe heine ende sochte
Een cruut daer mede uutvloghe dat,
So hoe vaste et staec int gat.
Oude boeke segghen dat
3170
+ Van desen crude tere stat,
Datmer mede mach ontsluten
Alrehande slote van buten,
Die de wort daer toe can segghen,
Diere mede an legghen;
3175
Negheen mensche kennet echt
Sonder bi naturen die specht3).
Scaerp sijn sine clauwen ghemene:
| |
[p. 283] | |
Dies sit hi node op die stede.
Sulc ghelijct den marle wale,
3180
Sulc een deel der wedewale;
Ende sulc sijn op thovet roet,
Ende die sijn scoenste ende groet.
Passer dats der muschen name.
An husen broeden es hem bequame.
3185
+ Dicken dinken si verwoeden,
Alsi noeten ende broeden.
Die heetste voghel ist van naturen,
+ Diemen vint in die scrifture.
Die sien leven langher dan die hien,
3190
Wilmen segghen ende lien.
Aristotiles die seghet,
Dat die hi allene pleghet
Nemmeer te leven dan een jaer.
Dat mach sijn in den lande daer;
3195
Maer hier nest niet, des sijt vroet:
Ic waent ons heete1) lant doet.
In somegher stede wilmen callen,
Dat si van den evele vallen2).
Aristotiles die seghet,
3200
Dat die mussche pleghet
Tetene dat beeldensaet3),
Dan of coemt hem dat quaet.
Alse die jonghe uutvlieghen,
+ Doude en wilse niet bedrieghen,
3205
Sine vlieghe mede ende haere ghebure,
| |
[p. 284] | |
Ende hoedense: dits hovesche nature1).
Dus souden die staerke ende die vroede
Dien cranken neemen in hare hoede,
Ende bewaren ende beraden
3210
Beide van scanden ende van scaden.
Passer arundineus
Es die reitmusche, ende coemt aldus,
Dat die mussche ende die nachtegale
Te samen noten te menighen male;
3215
Entie vrucht die daerof coemt,
Al ist datmense die mussche noemt,
Want mense also gheplumet siet,
Sine broet niet daer die mussche pliet,
Noch sine mint die bussche niet;
3220
+ Maer si wonet ghaerne int riet,
Buten husen ende den busschen.
Den sanc so hebben dese musschen
Een deel van der nachtegale,
+ Al en singhen si niet so wale.
3225
An plumen sietmen ende an sanc,
Dat si van tween sijn gemanc.
Philomena in onser tale
Luut wel die nachtegale,
Ende hevet van sanghe den prijs
3230
+ Boven allen voglen in alre wijs.
Vro woert si in die dagheraet,
Ende lovet die sonne eer si opgaet.
In lentin ende in somers beghin
Singhet si, ende els meer so min.
| |
[p. 285] | |
3235
In lentintijt so ghevoetse so
Haren sanc, ende wort so vro,
Dat si selden wilen et1),
Ende singhet te narenstliker bet2);
Ja, daer si te prighe singhet,
3240
Daer si verwinghet ghehinghet3),
Haer narenst es so groet,
Si sal eer singhende bliven doet.
Sulc meester seyt, als si verstaet,
Dat met haer ten ende gaet,
3245
Dat si beghinnet mit den daghe,
Ende verheft haer van slaghe te slaghe
Toter noene, dat ditte4) es groet,
Ende dan vallet si van den boeme doet.
Alle noten van musiken
3250
Connen si singhen ende striken;
Ja, die oude leren die jonghe,
Ende formieren hare tonghe
Op ende neder talre note:
Dus leert elc hare rote.
3255
Als die daghe ten lanxten comen,
Word hem die sanc benomen,
+ So datmen van hem niet een twint
In den winter ne vint;
Sonder dat suilc openbaert,
3260
+ Datmense dan heet robaert.
Ende dit scijnt al openbare,
| |
[p. 286] | |
Dat Ovidius1) hout voer ware:
Alsi broeden ende noten,
So es hem haer sanc verstoten.
3265
Pitacus dinct mi sijn
+ Die papegay, daer of Solijn
Ende Jacob scriven in haren doene.
Een voghel ist van plumen groene;
Om den hals een rinc van plumen,
3270
Ghevaerwet ghelijc goutscumen.
Een tonghe groet ende breet,
Daer si mede formiert ghereet
Worde, als oft een mensche ware.
In teerste of in tander jare
3275
So sijn si te leren best,
Ende onthouden datmen hem vest2).
Den bec heeft hi so crom ende staerc,
Velle hi van hoghen op een saerc,
Hi soude hem op den bec ontfaen3).
3280
Haer hoeft es so haert sonder waen,
Datmense mit enen ysere slaet,
Alsmense dwinghet dat si verstaet
Te sprekene na smenschen wise4).
Metten pote steect si die spise
3285
In den bec, dits wonder mee.
In tghebeerchte van Gelboe5)
Seitmen, dat si te broeden pliet,
| |
[p. 287] | |
Daer et selden reint of niet,
Want die rein es haer de doet.
3290
Den staert wacht si mit hoeden groet,
Ende strijcten dicke ende maecten fijn.
Sere ghaerne drinct si wijn.
+ Men leest dat in sconinx Karls tiden,
Dat hi wilen soude riden
3295
Doer twout van Grieken ende sijn ere1),
Papegaien quamen tiere stont
Ende seiden: ‘Keiser, vaer ghesont!’
Doe was hi coninc ghemeenlike
3300
Van der crone van Vrancrike,
Ende hi word Roemsch coninc3) daer naer:
Dus worden hare worde waer.
Dien paues Lewen, lesewi mede,
Gaf een man doer hoveschede
3305
+ Een papegay, ende sprac ghenoech.
Doe mense hene ten pauwes droech,
Sciet si hene op hare vaert4):
‘Ic vare hene ten pauwes waert;’
Ende teerst dat si den pauwes sach,
3310
Ontboetsi hem wel goeden dach
Achter een twee waerf te samen.
Dese dinc den pauwes wel bequamen,
| |
[p. 288] | |
Dat hi dicke sonderlinghe
Der jeghen sprac om dachcortinghe.
3315
Van der P ent hier die wort.
Nu hoert hier van der S vort.
Strucio dats een voghel groet,
Van voeten des kemels ghenoet1).
Als dese voghel broeden pliet,
3320
Om dat VIIsterre hi siet,
Want hi altoes gheen ey ne leghet
Eer hijt siet, alsmen ons seghet,
Ende dat es omme dat angaet
3325
Dan leghet hi sijn eyer op tlant,
Ende bedectse onder tsant.
Dan gaet hi wech, ende verghet al
Daer hise leghet of vinden sal3).
Dan moet die tijt ende die nature
3330
+ Doen dat hem worden soud te sure,
Ende bringhen sine jonghen vort.
+ Aristotiles seghet dat wort:
Qualike of niet mach hi vlieghen.
Yser eet hi, sonder lieghen.
3335
Van der aerde mach hi niet risen,
Maer hi loept na beesten wise,
Ende sijn vloghele maken hem vaert,
Dat hi snelre es dan een paert.
Die paerde haet hi emmermere,
| |
[p. 289] | |
3340
Ende die paerde ontsiene sere,
So dat sine niet durren sien1).
Als hi voer den man sal vlien,
Grijpt hi in sine splette voete
Stene, ende worpt achter hem onsoete
3345
Op die ghene diene jaghen.
So dul es hi, als in der haghen
Sijn hovet wel bedect es iet,
Dan waent hi datmenne niet en siet.
Sijn eyere sijn, alsmen seghet,
3350
Diemen in kerken te hanghen pleghet.
Also groet es hi harde naer
Alst een melleec esel waer2).
Scrio3) es een verdoemt voghel.
Ghevedert es hi an den vloghel
3355
Als oft een scaerp doeren ware.
Sinen jonghen es hi care,
Ende pleghet nachts te vlieghen allene4).
Jeghen ander voghele ghemene
So ghevet hi erehande melc
| |
[p. 290] | |
Als wi in Plinius lesen;
Want hi scrijftse van spoiten bruun1),
+ Ende gherne wesende int commuun,
3365
Ende tropmaelde vlieghende in scaren2),
Daer si hem sullen ghenaren,
Avonts vergadren si gherne al,
Ende maken harde groet ghescal,
Als of si hadden ghedinghe.
3370
Nachts swighen si onderlinghe,
Maer als die dach openbaert,
So singhet elc ende ghebaert
Als ofse feeste maecten ende spel;
Ende dan versamen si wel
3375
Ende vlieghen mit ghemenen here
Te samen om hare lijfnere3).
Hier gaet uut van der S;
Nu hoert wat in T bescreven es.
Turtur es der tortelduven name,
3380
Een reine voghel ende bequame,
Dat sere mint sijn ghenoet.
Alst so es dat et blivet doet,
Dat si nemmermeer en kieset
Gheen ghenoet, na dat tsijn verlieset.
3385
Allene vlieghen si, alsmen thoget,
+ Ende op telghen die sijn verdroghet
Sit si met rauwen bevaen.
Basilis doet ons verstaen
Ende seghet, dat hire an soude4) scouwen
| |
[p. 291] | |
3390
Wedewen ende hovesche vrouwen,
Ende dat wedewescep bekinnen,
+ Ende dat die stomme vogle minnen.
Caermen, claghen es haer sanc.
Ghenen voghel es sie wranc1);
3395
Maer goedertierlijc si verdraghet
Allet datmen op haer jaghet.
Haer nest maectse van lettel roeden,
Ende si connen hem wel behoeden
3400
Want si neemt van cilla die blade,
Op datse ghevenijnde diere
Scuwen in alre maniere.
An vruchten es haer lijf ghemanc3),
Ende si vliet des swevels stanc.
3405
Experimentator die seghet,
Dat si in wintertiden leghet
In haren plumen in holen boemen,
Al daer sijt suverlijc mach gomen.
In lentintiden, ende nemmee,
3410
Broeden si drie waerven of mee4),
Ende twe te samen creatures5),
Die heet ende nat sijn van naturen;
Maer alsi vlieghen op ende onder,
| |
[p. 292] | |
Es haer vleesch te meer ghesonder1).
3415
Van den rechter vlerke dat bloet
Dat es den oghen sere goet.
In lentin tiden machmen sien,
Dat si den winter sere ontsien2).
In busschen machmense broeden sien,
3420
Der liede huse si vlien3).
Tragopalas4), seghet Solijn,
Sietmen in Ethiopien sijn.
+ Mere es hi dan die aren,
Maer ghehornet es hi te waren
3425
Als een ram, ende des ne pliet
Ne gheen voghel den men siet.
Hi verdrivet met deser saken
+ Alle voglen die hem ghenaken.
Alse fenix es hem thovet
3430
Met hoernen, ende dies ghelovet,
Dat hi van plumen es bruunroet,
Staerc, vermoghende ende groet.
+ Turdus is een vogel clene,
Van voersienicheit groet ghemene.
3435
Op hoghen boemen maect hi sijn nest
Van some5) ende wael ghevest,
| |
[p. 293] | |
Daer si in broeden hare jonghen,
Ende dat in harde corten spronghen,
Want haer eyere, die si draghen,
3440
Die sijn rijp binnen X daghen,
Daer uut coemen op die stede
Te hant hare jonghen mede.
T gaet ute, dat seggic ju;
Hier coemen vort namen in U.
3445
Vespertilio dinket mi
Dat et die vledermuus si,
Die ne vlieghet altoes niet
Dan avonts spade, alsmen siet.
+ In den winter sietmen ghene.
3450
Niet en eten si of clene.
An wanden vintmense daer si cleven,
Jof in holen al sonder leven;
Maer brinctmense daer die lucht es claer,
Wortsi levende ende roerende daer,
3455
Ende haer macht die coemt hem an,
Dan vlieghen si weder slapen dan1).
Sine hebben vedren noch plumen ghene,
Recht ghedaen na die muus clene;
+ Want si draghet ende soeghet
3460
Als nature in musen toghet:
Dat en doet ander engheen voghel.
Staert hevet si ende vloghel,
Ende dat nes anders niet dan vel.
Die moeder can met haer wel,
3465
Daer si vlieght, twee kinder draghen.
| |
[p. 294] | |
Die boeke horic ghewaghen,
Dat tbloet van den vledermuus
+ Met enen crude, heet eraduus,
Es goet jeghen serpents beten1).
3470
Oude boeke doen ons weten,
Dat daer uteghetrect es haer
Op een caleu hoeft, dats waer2),
Et wast weder, dies ghelovet.
Lech dat onder dijns wijf hovet,
3475
Dat si daer of niet en weet,
Si sal kint ontfaen ghereet.
Dit vintmen in den ondersoec
Der ouder philosophen boec.
Mesien eten si ende anders niet3).
3480
Haer lever4) ende haer voete men siet
In vloghele ende in staert ghetrect.
Ghetant es si ende niet ghebect,
Ende dat en pleghet els voghel gheen.
In India esser menich een.
3485
Mere dan die duve nochtan,
Ende ghetant alst ware een man,
Daer si den lieden ofbiten mede
+ Nesen, oren ende andre lede.
Vanellus dats die vaneel,
3490
Een voghel wel bekent een deel:
| |
[p. 295] | |
Een kienic hetet in onse lant1).
Dese voghel, als hi siet te hant
I man van sinen neste verre,
+ So vlieght hi te hem waerd erre,
3495
Ende hi roept of hi ware verdovet,
Ende steect danne na sijn hovet,
Omme dat hine van den neste
Waent verdriven over sijn beste;
Ende hier bi word ten selven stonden
3500
Sijn broet ende sijn nest vonden.
Wel betekent vaneels vite
Dat leven van den ypocrite,
Die roem houd ende sere verjoeghet,
+ Ghesciet hem enigherhande doeghet,
3505
Ende makets voer die werelt tale.
So coemt die viant, die merct wale,
Bi deser kennesse tsinen neste,
Ende neemt hem al den loen int leste.
Upupa, alst es gheset,
3510
Es verboeden in doude wet:
+ Dats om sine onreynichede.
In den drec nestelt hi mede;
Gherne hout hi hem ghemanc
In steden daer es quaet stanc2):
3515
Dies heetmen den linghenvoghel.
Scone hevet hi plumen ende vloghel,
Ende op sijn hovet ene crone
Van plumen ghewassen scone.
In den winter sietmenne noch en hoert;
3520
In lentintiden coemt hi voert.
Van der ouden doetmen verstaen,
Dat si hem ontplumen saen,
| |
[p. 296] | |
Ende ghaen in den neste ghinder
Sitten onder hare kinder1),
3525
Die ghewassen sijn onder den hoeder,
Die asen vader ende moeder,
Tote dat si gheplumt mogen wesen
Ende van cranchede ghenesen.
Meer doecht esser an bekent:
3530
+ Als doude sijn van ouden blent,
So halen die jonghe dan I cruut,
Daer die blentheit mede gaet uut.
Jacob seghet van Vetri,
Ende ander meester menich daer bi:
3535
Wie so linghins voghels bloet
An sijn slaepbeen strijct ende doet,
Als hi te bedde wille gaen,
Nachts als hem die slaep sal bestaen,
Sal hem droemen eer die morghen
Toverare doen besonder
Met siere herten harde groet wonder;
Maer hoe ende in wilker manieren
Sone willen meesters niet visieren.
3545
+ Vultur, waen ic, dats I gier,
Een staerc voghel ende fier;
Maer in sijn vlieghen es hi swaer.
Drie spronghe of meer, dats waer,
So doet hi in derre wisen,
| |
[p. 297] | |
3550
Eer hi mach van der aerden risen.
Plinius sprect: dats sine maniere,
Dat sijn plumen in den viere
Metten roeke tserpent verjaghet1);
Ende die sijn herte met hem draghet
3555
Es versekert van allen dieren2).
Vier roept hi na sire manieren3),
Gheen dier es els so claer
Onder die mane, dat es waer.
Daermen orloghet ende strijt,
3560
Daerwaerd tiden si talre tijt,
Als die hem willen versaden
In stride met der liede scaden.
Als die jonghe ghier es groet,
+ Slaet hi sijn ouder moeder doet,
3565
Alsi haer niet mach gheneren.
Plinius sprect sonder sceren,
Dat nie man en vant haer nest,
Want op roetsen hebben si ghevest,
Daer si van volke sijn behoet.
3570
Die ghier sine jonghen voet
Tote dat coemt die wintertijt,
Ende dan wast tusschen hem die nijt.
So jaghet hise van hem dan,
| |
[p. 298] | |
+ Want die proie nauwet hem voert an;
3575
Want een paer ghiere verteert
Vele, want hi hem wilde1) gheneert.
Bi vesten pleghen si niet te vane,
Maer si proien verre dane;
I tijt leert hem dat bekinnen,
3580
Nature die de vroeden minnen
Te houdene onder die ghebure2).
Ambrosis sprect: ets sulcs nature,
Die sonder noten, seghet sijn waen,
+ Jonghen draghen ende ontfaen;
3585
Ende die ghiere, die comen danne
Al sonder ghenoet van manne,
Leven mach hi wel te waren
Ghemeenlike tot C jaren.
Oec seghet Ambrosis, dat si bloet
3590
Voerteikenen der liede doet,
Met ere sonderlingher lere,
Die hem coemt van onsen Here.
Als twee lantsheren hem ghereden
Wijch te vechten onder hem beden,
3595
Ist dat vele ghiere varen
Ghinder bi der liede scaren,
So macht wel over waer bedieden,
Dat van den paerden ende van den lieden
Een grote menye met gewelt
| |
[p. 299] | |
3600
Sullen doet bliven op dat velt.
Plinius sprect oec van den ghiere,
Dat hi proiet na sire maniere
Van den middach toter nacht,
Ende hi es1) voer den middach wacht.
3605
+ Sijn bec cromt hem in sijn ouden,
So dat hi ghene proie mach houden:
Dan so moet hi doer die noet
Van honghere bliven doet.
Hine can niet an den steen te waren
3610
Sinen bec corten ghelijc den aren:
+ Dies so heeft hi groet verdriet.
Op daerde hi ghene bete en siet:
Dat doet hem een deel die noet,
Want hi swaer es ende groet2).
3615
Experimentator die seghet,
Dat die voghel traech te sijn pleghet
Ende met vleesche verladen.
Die ghier doet grote onghenaden
Sinen jonghen, heeft hi verstaen,
3620
Dat si met vetheden sijn bevaen;
Hi bitse ende slaetse om die saken,
Dat hise magher wille maken3).
Siet hi eene cronge liggende mede,
Hi beet te hant neder ter stede,
| |
[p. 300] | |
3625
+ Waer soet es, hoe soet vergaet:
Dats daermen hem dicke om vaet
Mit stricken in menigher tijt.
Tusschen hem es menich strijt
Ende den ghervalke, weetmen wel;
3630
Maer die gheervalke es hem te snel,
Ende verdrincten so mit platten,
Al es hi staerc, hi cannen matten1).
Dat hi te male niet en verteert,
Daer mede voet hi ende gheneert
3635
Sine jonghen in sinen neste.
Hier es van der V dat leste.
Zelentides2), sprect Plinius,
Sijn vogle die heten dus;
Ende woent erehande diet,
3640
Als ons Plinius bediet,
Dien de crekelen doen groet leet;
Want si den coerne doen groet sere.
So roept dat volc an onsen Here,
3645
Ende vercrighen mit beden des,
Dat hi hem sent zelentides,
Ende als men waent, bi den ghebode
Noch waen si coemen ofte varen,
3650
En weet niemen te waren,
Sonder datse die liede allene
| |
[p. 301] | |
Bidden van Gode met wenen.
Si verteren die crekelen dan,
Datter gheen ontgaen en can.
3655
+ Hier ent der vogle boec in Z;
Vondix meer, ic seits ju mee.
Hier sire hondert X ende drie
In Dietsche also ghedicht van mi,
So ict frayste vant int Latijn,
3660
Daer bispel of ontbonden sijn,
Some ende niet thonderste deel.
Up elc te dichtene gheheel
Waer te lanc ende te swaer:
Ic dichte corte ding ende waer;
3665
Want ic en begheer niet
Dats den lesere iet verdriet.
Hier suldi hoeren voerwaert me
Wat wonder men vint in die ze,
Ende int water ende in rivieren;
3670
Also als die meesters visieren,
Die dat waer bringhen voert,
Scrivic ju in Dietsche wort;
Maer eer ic dichte van elken allene,
Hoert teerst spreken int ghemene.
|
|