Der naturen bloeme



[p. 170]
tekstkritische noten
Boek III. + Sulc voghel die in vliegen es snel Die en mach te voete niet wel, Alsmen mach an die swalewe sien. Clene voghelkijn die plien 5 + Meer te singhen dan die grote. Bitende voghel ende haer ghenoten Sijn staerc van bersten ende van dien1). Alrehande voghele plien Clauwen te hebben, als wijt weten. 10 Some hebben si die voete ghespleten, Ende some versament in een vel2). Enghene voghel nes so3) snel Die sporen draghet als die hane. Hennen ende ganse, als ict wane, 15 Bringhen eyere, als wi sien, Dat si ghenoets4) en plien; Maer si sijn van argher smake Dan dandre, dits ware zake. + Crombecte voghel hebben meest cracht, 20 Ende si leven oec bi der jacht; Andre voghel leven bi wormen, Vissche, slanghen van menigher vormen. Watervoghel, verstaet mi wel,
[p. 171]
Die over die clauwen hebben tfel, 25 Vlieghen te samen in scaren; Ende die bi vleesche leven te waren En vanghen haer ghenoten niet, Also als die visch oec pliet; Maer die spaerware oec jeghen wet 30 Die vaet dicke sijn musschet1). Et sijn vele voghele cranc, Die vruchten den winter stranc, Die in waermen steden varen. Vele voghele sijn te waren 35 Die wintertijt in holen slupen, Ende in die waerme aerde crupen, Daer elc andren verwaermt ter noet, Ende ligghen daer half doet, Ende sonder eten langhe gheduren 40 + Met Gods cracht bet dan bi naturen2). Bitende voghel alle ghemene Pleghen te vlieghen allene; Dat doet hare vrecke maniere. Voghele minnen clare riviere. 45 Alsi laten die vloegele hanghen, + Sijn si met evele bevanghen. Voghele van proien ghemene Sitten node op die stene; Ende dat wijst hem nature, 50 Want elc siere clauwen dure3). Oec heeft hem nature over waer Die siene gegheven claer, Omme dat si verre sullen sien Proie, die si te vane plien.
[p. 172]
55 Buschvoghele die sijn ghesont, Want men verduwetse in corter stont. + Bitende voghel versamen niet Sonder als men notens pliet1). Duven, ganse, swalewen2), sprewen, 60 Roeke, cauwen, vinken, mewen, Ende haer ghelike vlieghen bi scolen Van lande te lande dvolen, Ende gheneren hem ghemene; Want sochte diere sijn node allene. 65 Some hebben si leyders te haren weghen, Als wilde ganse ende cranen pleghen. Some vlieghen si tropmaelde ghemene, Alse sprewen ende ander voghel clene. Some als musschen bliven int lant, 70 Some vlieghen si doers winters bant3), Alse swalewen ende odevaren. Some willen si in busschen varen, Ende daer haer feeste driven; Some willen si in husen bliven. 75 Sulke sijn die hem bekeren, Dat si andere voghel luut leren, Ende wedermaken des menschen tale, Alsmen an daestre siet wale, An papagaye, an andre mede. 80 + Als menech es der voghele sede Als si sijn misselijc int ghedane. Nature hevet tontfane4)
[p. 173]
Ende in winnene gegheven Voerdeel den clenen, ende ets hem bleven. 85 Nu hoert van elken sonderlinghe Sine nature ende sine dinghe, Ende elc na andren min no mee Na dordine van A.B.C. Aquila dat es een aren. 90 Sente Augustijn seit te waren, Dat hi coninc es uutvercoeren Voer allen voghelen te voeren: + Dies vintmen en ghecroent ghescreven. An proien leghet al sijn leven. 95 So scaerp siet hi, dat hi ghedoghen Mach, dat hi dat siene van sijn oghen Int sonnenschijn ghevesten mach. Dies sietmen op menighen dach, Dat hi ghaerne omme dit 100 Die oghen in die sonne sit. Die aren pliet, seit sente Augustijn, Als sine jonghen een deel groet sijn, Dat hise metten clauwen opheft, Ende siet wie die sonne beseft, 105 Die dan hebben so staerke oghen, Dat si die sonne connen ghedoghen Narenstelike te scouwen ghinder, Hout hi over sijn edel kinder; Ende die hem van der sonne vervaert, 110 + Hout hi over enen bastaert. Ambrosius seghet dat sulc spreect, Dat hi sine bastaert versteect, Omme dat hem vernoyet ghinder1)2)
[p. 174]
Te voedene so vele kinder. 115 Ende dat nes niet altoes sijn sede: Et doet sine gherechtichede, Om dat hi niet en wille ontvrien Die edelheit van siere partien1). + Maer Ambrosius spreect daer na, 120 Dat een voghel, heet fullica, Neemt met hem dat jonc verdreven, Ende voedet den sinen beneven. Adelinus die meester sprect: Als die aern van ouder brect, 125 Soect hi ene fonteyne cout, Ende vlieghet opwaert met ghewout Boven allen swerken, seghet hi, Daer hi der sonnen viere coemt bi, Ende hem die donkerheit van den oghen 130 + Die sonne doet verdroghen2). Dan vallet hi weder met ghewout In die fonteyne diep ende cout, III waerven ter selver vaert. Dan vlieghet hi te neste waert 135 Te sinen jonghen, die sijn so oud, Dat si te proien hebben ghewoud3). Versiect es hi in dien ghebare, Als of hi in enen rede ware: Hi woert ontplumet; dan moeten voeden 140 Sine jonghen ende broeden, Onthier ende hi verjoghet ghinder4). Op dit merct, ghi quade kinder, Wat u stomme beesten leeren:
[p. 175]
Vader ende moeder soudi eren! 145 Oec seghet sinte Augustijn, Als die aren seer oud sijn, Dat hem die bec wordet lanc, So doen si ten stenen ganc, Ende maken weder ende slipen 150 + Haren bec, so dat si gripen Hare spise also der mede, Dat si eten na hare sede. Die aren maect hoghe sijn nest. In sinen neste vintmen best 155 Den steen die echites heet, Om dat hi bi naturen weet, Dat si sinen jonghen sijn goet. Die aren die es so wel ghemoet, Al hevet hi sere langhe ghevast, 160 + Dat hi en ontseghet ghenen gast, Maer eten mede dies begheren; Ende ghebrect hem yet an sijn teren, Sijn naeste gast moet betalen Al dat hem die andre onthalen1). 165 Aristotiles die seghet, Dat hi twe jonghen te hebben pleghet, + Nochtan dat hi drie eiere hevet; Maer dat hi dat een beghevet Ende worptet ute sinen neste. 170 Doch so segghen ons die beste, Datmen hevet in someghen stonden In sijn nest drie jonghen vonden. Maer Aristotiles die seghet, Dat hi bi naturen pleghet
[p. 176]
175 Uut enen eye jonghen twe Te bringhen, ende dits wonder mee. In Plinius boeke staet, Dat hem blixem noch donre en scaet; Ende de rechter voet es hem meest1). 180 Als hi sine jonghen staerc vereest, So wil hise van hem weren, Omme dat si hem leren gheneren Ende sine proie hem niet nemen. Dus soud vader ende moeder ghetemen 185 Hare kinder van hem te jaghen, Ende hem leren te bedraghen Met haers selves pine te waren. Tusschen den heert ende den aren So es een strijt tallen tiden. 190 + Die aren can metten voghelen2) striden, Ende verdrincten so int slaen, Dat hi achterwaert moet gaen, Tote dat hine van der roetsen drivet, Ende hine also ontlivet. 195 Maer die heert worpt hem mul, Ende maecten aeren die oghen vul. Ende tusschen den aren ende den drake So nes van vreden ghene sake. Daeren slaten ende vliet, 200 Ende mach die drake vercoveren iet3) + Met sinen staerte sine vlerke dan, So wrect hi hem dan daer an.
[p. 177]
Daer hi an die roetse maect sijn nest, + Jof op boemen daert hem dinct best, 205 Coemter drake toe of man, Of ander dier, so vecht hi dan Ende aventuert sijn leven ghinder, Om te behouden sine kinder; Ende hine begheeftse nacht noch dach, 210 Tote dat hem elk berechten mach. Op sine scoudren hise oec set, Ende leertse vlieghen na siere wet. Alle edele voghele te waren Ontsien ghemeenlike den aren; 215 Ende des daghes dat sine sien Willen si qualike der proien plien. Van den gheervalken seit die glose, Dat hi dicke den aren nose Ende hine vaet. Merct, dese gheervalke 220 Bediedet wel den doerper scalke, Die hem niet en willen keren Onderdaen te sijn den heren, Ende haer heerscap quetzen1) ende jaghen: Dies salse God daer omme plaghen. 225 Plinius sprac ende bekende, Dat in der werelt nortende Eere2) aren si groet sere: Twee eiere brinct hi ende nemmere, Ende leghetse in sijn nest. 230 + So vaert3) hi daer hi toe coemt best, Ist den hase, ist den vos: Dien maect hi dat vel al los, Ende wint die eyere in dat haer,
[p. 178]
Ende leitse voer die sonne daer: 235 Anders sone broet hise niet; Ende als hi sine jonghen siet, Helpt hi hem voert tote dien daghen Dat si hem selven moeghen bejaghen. Kirammidarium boec die seghet, 240 Dat die aren te hebben pleghet + In sine wijnbrawen stene twe, + Die den steen brect ontwe, Diemen in die blase draghet1). Des arens bec, als hi ghewaghet, 245 Dien leghet onder sijn hovet stille, Snachts sal hem droemen dat hi wille. Arpia, als Adelinus seghet te handen, Es een voghel van verren landen. In Strapides2), in die woestine, 250 Pleghen arpien te sine Met honghere altoes verladen, Ende cume machmense versaden; Met clauwen crom, scaerp ende wreet, Ende te gripene wel ghereet. 255 Tanscijn hebbense na den man, Maer enghene doeghet daer an3). Wien bediet bet die aerpie Dan, die God vermaledie! Die wokerare, die nacht ende dach 260 + Gaept ende niet versaden mach? Al es hi ghelijc den man, Daer nes ghene menscheit an.
[p. 179]
Arpia pleghet, en twifels niet, Den eersten mensche den si siet 265 Wandelen in die woestine groet, Vermach sine, si slaten doet1). Alsi te watere coemt na dien, Daer si haer selven in mach besien, Ende si siet dat si heeft gedoet 270 Van anscine haer ghenoet, Word si droevende lanc so meer, Ende es bevaen met groten seer, Ende oec somwile doet blivet: Altoes voert si rouwe drivet. 275 + Somwile ghevaltet, horic lien, + Datmen vint gheteemt arpien, Die oec spreken na den man; Maer gheen besceet en esser an2 ). Agotile, dat es bekent, 280 Es een voghel in Orient, In Arabia, alsmen seghet, Die twee eyere of drie pleghet Te bringhen, ende es groet mede. Dese pleghet ere vreemder sede: 285 Hi sught die gheten in der ghebaere Als of et een geetkijn ware; Ende ets wonder datmer an toghet, Dat die gheet daer of verdroghet, + Alse sughet agotile. 290 Plinius seghet oec mee, Dat gheproeft es ende bekent,
[p. 180]
Dat die gheten worden drof blent1). Ardea in ons Latijn Mach in Dietsche een reygher sijn. 295 Ardea heet hi, als men seghet, Want hi hoghe te vlieghen pleghet2), Ende dat dicke boven swerken, Daer engheen tempeest mach werken3). + Int water es sijn lijfnere. 300 I scaerpen bec heeft hi ter were. Sine jonghen broet hi in boemen, Dat4) hi narenstelike can goemen. Experimentator die seghet, Dat hi den havec te honen pleghet, 305 Want hi besmelt al sinen dan5): So rotten sine vedren dan. Som wit ende som van sciere wise, Maer die sciere sijn best ter spise, Van smaken best ende ghesont. 310 + Men vint oec, dat es ons cont, In onsen lande in meneghen maers Voghele die heten lepelaers, Die hare lijfner soeken mee Daer et smout6) smaect van der zee, 315 Die langhe becke hebben ende breet,
[p. 181]
Daer mense lepelaers om heet; Ende dats van reyghers ene maniere, Die sijn den visschen onghehiere. + Haer vleesch es argher dan der sciere. 320 Smout van den reyghers es specie diere, Alsmen seghet, jeghent vledersijn, Daert anders nieuwe es ende fijn. Ancer dats die gans int Latijn, Die some tem ende wilt sijn. 325 Van wilden gansen dat meeste deel Die sijn sciere wel naer geheel, Some swart ende some bont, Ende die vlieghen meest in alre stont, Ende maken vliegende hare scare 330 Als oft ghescreven littren waren1); Ende vlieghen nu oest, nu west, Also als hem die wint es best, + So datse vlieghens selden vergheten, Sonder allene alsi eten. 335 So pleghet hem des vlieghens lusten, Datsi selden slapen of rusten. Maer huusganse die sijn sware, Si vlieghen selden hier of dare; Eten, slapen, dats haer leven, 340 Dats datsi ongherne begheven. Ysidorus sprect, dat gheen dier can So nauwe gherieken den man. Hier bi seghtmen in vele brieven, Dat si bi nachte rieken dieve. 345 In Roemschen geesten es bescreven, + Dat wilen die van Sans verdreven
[p. 182]
Die Romeine in sulke plaghe, Dat sise in Capitolien belaghen; Ende als die wachters sliepen bi nachte, 350 + Als dat sijt verwonnen1) met crachte; Maer dat die ganse verhoerden, Die die wachters met roepen stoerden, Die der viande worden gheware. Dies heilt die stede vele jare 355 Haer ghedenkenesse daer naer, Ende beleiden den tor in vaer2); Want elcs jaers op ghenen dach Dat Roemsche volc te anebeden plach Ene selverine gans, 360 Ende daer voeren maken dans. Dies spotter mede Ambrosius Ende die grote Basilius, Ende segghen: ‘Rome, dies es verdient, Dat du bes der gans dus vrient: 365 Alle dine gode sliepen, Die ganse waecten ende riepen: Des offerts du dier gans op dien tiden, Ende laets Jupiter liden; Want en hadde die gans ghedaen, 370 Ghestolen waersi ende ghevaen, Dine gode, van den vianden: Dus sijn dine gode wel wert scanden. Als men der gans kint ghenaect, + So wespelt soe ende maect 375 Gheblas omme die jonghen clene.
[p. 183]
Onder die scare waecter ene Altoes omme des arens vlucht, Want voer hem so hebben si vrucht, Ende si kennen dese diere 380 Des arens vlucht in hare maniere1) Bet dan enech mensche mach. Die gans mach leven menighen dach. + Witte ganse winnen meest, Die andren min, hebbic verheest. 385 So node es die gans allene, Sluutmen die gans, dat si clene, Noch doer dranc noch doer ate, Lichtelijc haer keert ter bate2). Haer vleesch es te verduwen quaet. 390 + Ende als reyn te comen staet, So laet3) haer die gans daer jeghen: Dies sietmen dicke dat si pleghen. Men vint ganse also groet, Dat si bina sijn ghenoet 395 Des voghels struus, dat segghic u, Dats in berghe van Moniu, Ende in die nortside van Ethiopen4): Cume moeghen si van swaerheit lopen. Anas, alsmen die waerheit waent, 400 Dats in onsen Dietsche die aent.
[p. 184]
Die hi hevet vloghel ende hals Scoenre dan die si heeft als, Ende omme den hals den witten ring. Riviere mint hi voer alle ding, 405 Ende oec en mach hi niet leven, Hi ne si den watere beneven. Wilde aenden, hebwi verstaen, Teersten dat si uut den doppe gaen, Die sijn so levende ende so snel, 410 + Dat si hem gheneren wel, Al ist dat hem die moeder ontfaert. Ghesonder es te live waert Tvleesch van der wilder aent Dan van der temmer, ende men waent 415 Dat in den winter es beter ditte Dant es in des somers hitte; Doch ist te verduwen swaer, + Maer lichter dan die gans, dats waer. + Accipiter heet in Latijn 420 Dat in Dietsche mach een havec sijn, Een edel voghel ten waerden spele1); Tragher dan die valke es hi vele, Maer scalker in sijn vanghen. Laet hi sine vedren hanghen, 425 So es hi siec; hout hise recht, So heeft hi sine ghesonde echt. Als hi sine jonghen siet Dat si hem pinen te vlieghen iet, Stect hise uut den neste te waren, 430 Ende wil dat si hem gheneren varen. Redene wille datmens ghelove,
[p. 185]
Dat so wie hem gheneert hi rove, Dat hi sette sine sede Buten alre ghenadichede1): 435 Dies moet hi horen ten jonxsten daghe Sonder ghenade ons Heren claghe. Plinius sprect, die in leden Evel draecht van swaerheden, Dat hi hem te siedene raet 440 Enen havec in olie rosaet, Ende etene: si sal hem helpen Ende sine siecheit stelpen. + Amraham es bekent Een voghel in Orient, 445 Daer Aristotiles of seghet, Dat hi op berghen broedens pleghet So hoghe, dat altoes gheen man Sijn nest ghevinden can. + Sine jonghen sijn selden vonden, 450 Want hine verjaghetse te ghere stonden Van hoghen nederwaert te dale, Eer si moeghen vlieghen wale. + Gherne volghen si enen here2), Omme datsi hare lijfnere 455 An crongen, an beesten, an man3), Die op den velde bliven dan. Acautis4), als ons Plinius seghet, Es een voghel, die des pleghet Dat hi sijn spise neemt int gras. 460 Dies hat hi die paerde doer das;
[p. 186]
Ende als hi siet dat te hem waert Coemt al etende een paert, So vliet hi, ende wrect hem dan Met sulken dinghen als hi can, 465 Dats dat hi niet ghelijct1) den paerde, Ende bespottet te siere onwaerde: Hine mach hem ghedoen andren scade. Dit bediet die felle quade, Die altoes quaet ende scande 470 Ende spot maken op hare viande, Ende els niet en moeghen scaden. Enen hoveschen horic raden: ‘Sprec emmer dinen viand wel, Ende wes hem in doene fel, 475 Behouden trouwe ende waerhede: Dit es edelre liede sede.’ + Absalon2), seghet Plinius mede, Es een voghel van der sede Dat hi des roecs eyere breect. 480 Die vos pijnt hem dat hi wreect Den roec, ende jaghet absalons jonghen; Ende absalon weder tallen spronghe Poecht ende bijt des vos kinder. So coemt hem die helpe3) ghinder 485 Die roec, ende vecht op hem mede: Dit es orloghe sonder vrede. In doernen gheneert hem absalon, + Dies hat hi des esels doen; Want hi distelen ende dorne verteert,
[p. 187]
490 Daer hem die voghel bi gheneert. Alauda dat es die lewerke, Die soete singhet, als ict merke, Ende groet den dach als hi ontspringhet In dien tiden dat si singhet. 495 Selden eist in alt jaer, Sine singhet, scijnt die sonne claer1), Sonder allene alsi muut. Haer sanc es groet duut2), Ware sies te milde niet. 500 So sere si bitende voghel ontsiet, Dat si haer eer den man laet vaen, Eer si hem word onderdaen; Want bi aventuren te waren Die man mochtse laten varen; 505 Die spaerwere en licter niet, So hoe si claghede haer verdriet. Alcioen es een vogelkijn + Mere dan die musschen sijn. In der zee es vele sijn ganc. 510 Den hals hevet een deel lanc, Ende es ghevedert scier ende wit Ende purpuerin, dat hem wel sit. An visschen es sijn bejach. Selden ist datment sien mach 515 Sonder int lanxte van den jare. In den voerwinter, dats openbare, Broeden si haer jonghen al. Haer neste sijn ront als een bal, Die men met ghenen ysere nochtan 520 Nemmermeer ghebreken can.
[p. 188]
Engheen wilt voghel sonder dit Leestmen dat te wintere sit Sine eyere, als ict bescreven vant. + Sijn nest maectet op der ze cant, 525 Als die zee meest risen beghonnet. Om dat merctmen, dat God jonnet Desen voghelkine allene Vordeel sonderlanghe beghene; Want ware die zee gram, alsi pleghet, 530 Ende alcioen sijn eyere leghet, Si wort al wel gemoet Tote dat sine eyere sijn ghebroet, Ende dats binnen VII daghen. Noch VII daer na, horic ghewaghen, 535 Rust die zee, ende daerbinnen Sine jonghen si dan beghinnen, Dat si hem gheneren vort an1): Merct wat God desen voghel jan. Ja, die scipliede in dat lant 540 Merken dese daghe te hant, Ende stoeken coenlike die zee Sonder sorghe min no me. Sente Ambrosis scrijft ons dit, Die van loghen es onbesmit. + Ariofilon2), sijt seker des, Dat een edel voghel es, Daermen mede die reen vaet, Want hise teerst int oghe slaet, Ende bijtse dan int hovet doet. 550 Dese es ghevedert bruunroet3).
[p. 189]
Lanc es sijn staert; bec ende bene Mere dan ander voghel enghene. Een deel mere dan die aren, Snel ende staerc sere te waren. 555 Boven hoghe in claere lucht Daers al weghe meest sijn vlucht. So hoghe hi te vlieghen pliet, Dat menne harde selden siet. + Lettel rust hi op die aerde, 560 Boven swerke vlieght hi siere vaerde, Ende beet in die lucht hier neder1), Ende proiet ende keert opwaert weder. Coemt hem voghel daer te ghemoete, Dien groet hi met so felre groete, 565 Dat hine werpt daer neder doet; Ende menne can sien clene noch groet Wie die ding hevet ghedaen: So saen ontfaert hi sonder waen. Selden sietmenne, seghet tware, 570 Sonder die sien harde clare. Als mense uut den neste neemt, Wordense metten man gheteemt, + Ende gheleert proie te vaen: Anders niet, na minen waen, 575 Sone gheduersi onder den man; Ende so ghetrouwe worden si dan, Dat si sitten onghebonden + Op een rec te menigher stonden2). Aves paradysi sijn voghele 580 Schone van plumen ende van vloghele,
[p. 190]
Ende so scoene, alsmen sprect, Dat hem gheen vaerwe ghebrect. Omme dese doerscone wise Heetmense van den paradise. 585 Haer luut dat es so soete, Diet horen mocht met goeder moete, Dat die mensche daer bi mach keren Herte ende sin ten love ons Heren. Woerder oec enech ghevaen, 590 Et screyet altoes sonder waen, Onthier ende et mach ontvlien. In Egipten sijn ghesien, Op Nilus, die grote flume, + Ende els in ghere stede cume. 595 Oec sijn daer voglen ander wise, Die men heet van den paradyse, Omme datmen niet en can verstaen Wanen si comen ofte gaen. Als hem haer tijt coemt te waren, 600 Liden si doer tlant bi groten scaren. Bruun sijn si ende bleckende claer, Ende minder danne cauwen, dats waer. + Alse groet als ganse sijn Dandre, van vaerwen fijn. 605 Hier gaen uut die voghel in A: Nu coemt van der B hier na. + Bubo dats ule ofte schuvut, Die sdaghes rust ende snachts coemt uut. Men vaet andre voghele mettien, 610 Want sine steken daer sine sien. Experimentator wille weten, Dat si der duven eyere eten. Ratten eten si ende muse; In kerken wonen si ende in steenhuse;
[p. 191]
615 Dolie uten lampen si drinken, Ende smelter in ende doense stinken. Als dandre voghele op haer vechten, Can si haer voete opwaert rechten, Ende werpt1) diese mesgroeten 620 Opwaert ligghende met den voeten. Met plumen es si sere verladen. Traech es hi ende cranc van daden. In dat licht coemt hi node, Ende wandelt gherne onder die dode2). 625 Buteus, leesmen van hem somen, + Es van savex gheslachte comen3), Van plumen swart4), al sonder lieghen, + Traech ende swaer in sijn vlieghen. Met proien onthout hi sijn lijf. 630 Dies vaert hi recht als een keytijf, Slupende, ende selden tenigher stont Vaet hi voghelkine ghesont5). Men seghet in waerliken saken: Engheen voghel es van beter6) smaken. 635 + Butorius, als ic hore lesen, Mach butor in Dietsche wesen. Hals ende been heeft hi lanc, Den bec scarp ende sere stranc. Na daerde sijn sine plumen ghedaen7). 640 In marassce wil hi gaen:
[p. 192]
Daer staet hi stille in der ghebare Als of hi doet of een steen ware, Ende hevet getrect in sinen hals, Als een dief fel ende valsch, 645 Ende al omme vissche te begaen, Dier hi vele pleghet te vaen. Als hi hem bevoelt int strec, Staet hi stille ende hout den bec, Die scaerp es, ter staerke1) dan; 650 Ende alsen nemen waent die man, Steect hine daer hine mach gheraken. Die havec die moet oec smaken Somwile sine sware steke, Als hine vaet onwiseleke. 655 Ende2), ghevenijnde diere Eet hi wel, dits sijn maniere. + In lentin3) maect hi een luut In broeken, daer hi staet int cruut, Met sinen becke int water claer, 660 Als of et een donre waer. Sere wel riect hi te viere: Heren spise eist, want hi es diere. Medicine es alle4) sijn smout, + Bedi es dattet menich hout. 665 Bistarda es een voghel te waren Als groet naer als een aren. Driewarven sprinct hi na sire wisen, Eer hi mach van der aerden risen. + Crombecte es hi te waren, 670 Greclauwet bina als een aren.
[p. 193]
Vleesch et hi, maer hine pliet Vlieghen ter proien1) niet; Maer daer hi coemt ende sine ghesellen, Dat si vermoeghen si nedervellen, 675 Ende eten al te hant ter stede. Croengen eten si ghaerne mede; Ende gheen voghel, die bi visschen2) levet, Sonder hi, die gras lief hevet, Want si eten gras ghemene; 680 Ende areweten, al sijn si clene3), Etet uutgaerne dese voghel. Wit es hi op sine vloghel Ende op den staert, maer anders te waren Es hi gheplumet als die aren. 685 Alst coren staet op tfelt groene Broet hire in na sinen doene. + Sine swaerheide doet Dat hi op boemen niet en broet. Bociosa4) dats eens voghels name. 690 Die in Almaenghen quame, In Beyeren of in Elsaten, Hi vonder genouch te maten. Alsi sullen noten dese, So loept die hi, als ict lese, 695 Gapende ene langhe stont, Onthier ende hem scuumt die mont. So coemt die si, die dat ontfaet, Ende dit es hare naturen saet. + Dan legghen si eyere VI of VIII,
[p. 194]
700 Ende dus winnen si haer gheslachte. Van der grote dat sijn fassane So sijn si na minen wane. + Buten bruun ende binnen wit Es haer vleesch, ende smaect dit 705 Harde naer in der ghebare Als oft van ere partrisen ware. Barliathes1), als ons seghet Aristotiles, daer twaere in leghet, Sijn voghele die van houte comen, 710 + Ende diemen boemganse hoert nomen. Men seghet dat neven der zee strome Wassen erehande boeme, Die die zee vellet aen haren danc, Ende dan rotten si ommelanc; 715 Ende van der vetheit bi naturen Comen dese levende creaturen2). Bi den becke hanghen si an thout, Onthier dat si met ghewout Hem selven van den houte breken: 720 Dus hoerewi some boeke spreken. Oec vintmen liede, horic ghewaghen, Ghenoech, die seggen dat si saghen Dese voghele an thout hanghen. Hare plumekine manghen 725 Grau ende swart ghemene3). Ghemaect sijn si als ganse clene; Swart ghevoet als aenden sijn si4). Ons seghet Jacob van Vetri, Dat bome neven der zee staen, 730 Daer si wassen sonder waen;
[p. 195]
Ende sine hanghen an die telghen niet, Alsmen an dandre bome siet; Maer met den becken an den tronc. + Ende alsi neder vallen jonc, 735 Sine comen ten watre saen, Haer leven es ghedaen. Die dou ende tsap van den bomen Daer of wassen si, als ict gome. + Water ende gras es haer leven 740 Teerst dat si den boem begheven. Men plachse tetene hier te voren In vasten tiden, als wijt horen; Maer die derde Innocent Verboet der werelt omtrent 745 In die consilie van Latrane: Dus es ment schuldich of te stane. Nemmeer vandicker van der B; Hoert die namen van der C. + Caladerus1) es een voghel wit, 750 Ysidorus bescrijft ons dit. Sijn vleesch binnen, dat es waer, Maket donker oghen claer2). Sijn nature es dusghedaen: Doetmenne tenen sieken gaen, 755 Men mach bi hem weten albloet, Sal hi ontgaen of bliven doet. Wil hi op den sieken niet sien, So nes der doet gheen ontvlien; Ende keert hi doghen op den man, 760 So mach hi wel ghenesen dan. Met sinen opsien neemt hi mede Den menschen alle sichede, Ende vlieghter mede in de lucht sijn,
[p. 196]
Ende brincse int sonnescijn1). 765 Dese voghele hier te voren Hilden coninghe, als wijt horen. Men leest dat desen voghel vant Alexander in Persen lant. + Cinamelgus2), spreect Solijn, 770 + Es een voghel die wil sijn In Arabien alre best. Op hoghen boemen maect hi sijn nest, Ront ende nauwe ende een deel vast, + Van telghen daer canele an wast. 775 Die neste mach nieman ghelanghen; Maer die liede van den lande ganghen Ende scieter in ghelode scichte3): Dus doensi ghevanghen lichte4). Dats om die specie daer dat nest 780 Of ghemaect es ende ghevest. Lettel mere dan die mussche Es die voghel ende broet in bussche; Maer sijn aerdinghe ende sijn leven Es hem an die vische gegheven5). 785 Cignus dats in Dietsche een swane, Al wit es hi na minen wane: En was noyt man onder den dach, Die oyt swarten swane sach. Sijn vleesch es swart, die plumen wit.
[p. 197]
790 Natuerlike pleght hi dit, Dat hi vor sine doet onlanghe Hem merghet met so hetten sanghe1). Si hebben lieflike ghedaen in hare, Als die tijt coemt van den jare 795 Dat si noten sullen na recht, Want elc omme andren sijn hals vlecht; Ende na den noten, alsmen mach micken, Purgieren si in water dicken. In sine vloghele es sijn cracht, 800 Gherne broet hi bi der gracht2). + Cariste, seghet ons Solijn, Dat erehande voghelkine sijn, Die vlieghen moghen doer een vier, + Dat hem die vlamme onghehier 805 Noch an die vedren, noch an die plumen Greschaden mach niet ene scume. Cyconia dats die odevare, Die met den becke maket mare: Anders en heeft hi luut noch sanc, 810 Dan dat hi daer mede maect clanc. Men seyt dat hi jonghe winnet, Na dien dat hi int lant kinnet Dat bejach, es groet of clene3). Wederwijs sijn si alle ghemene, 815 Ende als hi quaet weder vorsiet, Hine begheeft die jonghen niet. Hi keert sijn hovet in den wint, Ende beschermetse als diese mint.
[p. 198]
Alsi over zee varen, 820 So leden die cranen1) die scaren; Ende si vechten te samen bede Jeghen die hem allen doen lede. Dit es gheproevet bi hem somen, Die ghewont te neste comen2). 825 Ambrosius ende Baselis mede Segghen dit over waerhede. So lief sijn si in Tessalen, Hi moet metten halse betalen So wie dat doet den odevare, 830 Want si serpenten verteren dare. + Plinius die wille bekinnen, Dat si doersere haer jonghen minnen. Oec sijn die jonghen hare moeder goet, + Want also langhe als sise voet, 835 Also langhe voeden sise weder. Te haren neste beten si neder Van jare te jare, als et wel scijnt. Al eten si worme ghevenijnt, Si ne bliver niet of doet; 840 + Padden scuwen si, ende doen dien noet3). Die crop van den odevare Ende die maghe, seght openbare Plinius, dats medicine Jeghen die cracht van venine. 845 In wat lande dat si varen Es mensche onbekent te waren. Alsi wech willen, seghet Solijn, In elke jeghen note4) dat si sijn
[p. 199]
Versamen si op een velt ghemene, 850 Ende sine later achter enghene, Eer si hare vaert bestaen, En ware dat si waren ghevaen. Een velt es in Asia, Daert al versament verre ende na: 855 Die achter coemt, dat sietmen dicken, Dien so schoeren si te sticken. Corotes1), als ons Plinius seghet, Es een voghel die pleghet Op den raven altoes te vechten. 860 Die raven pijnt hem te verrechten Jeghen hem nacht ende dach; + Ende so waer elc op andren mach, Rovet elc andren eyer of jonghen: Hier toe es elc gherecht ten spronghe2). 865 Tusschen dese II nes gheen vrede, Ende et dinct mi wesen die sede Tusschen den leken ende den papen: Noyt man en sacht so ghescapen, + Dat si verdroeghen over een. 870 Ic sach dat die pape green, Daer die vierde droech den vychten3) Ter kerken waert doot tere ghichten. Oec sach ic lachghen den leyen, Als die papen moesten screyen. 875 + Calendris dats die calander4):
[p. 200]
Soeter singhet cume enighe ander, Ende dats die sake twi si staen In gaiolen vaste ghevaen. Nochtan dinct si vergheten al 880 Haren karker ende haer mesval, Ende singhet altoes in der ghebare, Als of haer ghevanghenesse wilde1) ware, Ende conterfaet der voghelijn sanc Altoes met hare kelen clanc. 885 Bi desen voghele machmen verstaen Hem die met minnen es bevaen, Dat een swaer karker es ende soete. Cume hevet hi enighe moete Om yet te pensen dan omme sanc, 890 Ende om feeste ende om spel ghemanc. Der minnen karker geeft hi prijs, + Want et dinct hem een paradijs. Corvus dats een raven, ic wane; Al ist swart dat hi heeft ane. 895 Als die sie broet so brinct haer eten Altoes die hie sonder vergheten. + Ons scrivet sinte Augustijn, Als sine jonghe uutcomen sijn, Dat hise niet en wille bekinnen, 900 Onthier si swarten beghinnen2). VII daghe, segghen die wise, Dat si leven sonder spise, Tote dat die plumen utegaen: Dan wil hise over sijn ontfaen, 905 Ende gheeft hem dat hem bedaerf: Dit es gheproeft menichwaerf.
[p. 201]
Ene aventure segghen liede, Die in Tyberius tiden ghesciede, Die Roemsche keyser was tien tiden 910 + Dat God die doet over wilde liden. Eens ravens jonc quam ghevallen Uut enen toeren, hoerwi callen. Op sijn hof datment ophelt; Men leerdet spreken met ghewelt, 915 So dat et telken morghenstonde Tyberise groeten beghonde Keyserlike ende bi namen, Daer na dander heren te samen, Dranamicuse ende Drisuse mede1): 920 Dit was altoes des ravens sede; Ende daer na tfolc dat daer leet. Hier naer ward enen van nide leet, + Die den raven tleven nam2). Als dit dus voer den lieden quam, 925 Daden si den man ontliven, Ende die manne metten wiven Daden sravens uutvaert, Als oft ware een prinse waerd. Die raven brinct uut 930 Menigherhande luut3). Des scuvuts eyere eet hi bi daghe; Bi nachte doet hem dander ghelaghe, Ende neemt den raven sine eyere dan4): Dits strijt die niet versceiden can.
[p. 202]
935 Den vos mint hi bi naturen, Ende ons segghent die scrifturen. + Cornix, als ons toe es coemen, Dats dat wi die craie nomen, Ende sijn van des ravens gheslachte. 940 Edel voghel haten si onsachte. Si biten te sticken ende trecken Alle voghele met crommen becken, Want si kennense haer viande; Ende somwile coemter hem of scande, 945 Want alsi hem te vele volghen, + Worter sulc omme verswolghen1). Si volghen haren jonghen naer, Ende doegher omme grote vaer, Ende winnen hem dat hem bedarf 950 Langhe stont ende menichwarf2); Ende als die sie die eyere wacht, Voetse die hi dach ende nacht. Leert, ghi liede van manieren, Juwe kindre hier bestieren; 955 + Leert, ghi manne, ende3) vrouwen Te helpen met goeder trouwen! Cornica, scrivet Plinius, Es een groet voghel, dien men dus Noemt int lant van Orient. 960 Ghenen groter voghel men kent, Also als men die waerheit weet, Wers met sinen plumen ghecleet4).
[p. 203]
Sine longene die es groet, Vet ende van blode roet, 965 + Groet als die longhe van der zeecoe1), Ende medicinael daer toe. Cuculus dats die kukuut, Ende heet aldus omme sijn luut; Want cukuuc es altoes sijn zanc, 970 Ende daer an nes gheen verghanc. Een traech voghel ende onghestade. Voghelkine doet hi scade; Want sine lesse es hem so ghevest, Dat hi sine eyer leght in haer nest. 975 Dus broet die bedroghene voghel + Die eyer onder sinen vloghel, Ende waent dat hem toebehoert; So dat die kukuuc coemt voert, Die den voghelkine es onbekint; 980 Maer die ding daerten om mint, + Dats omme dat hi wast so sere; Ende so eet die cukuuc mere Dan enighe drie van den clenen: Dit moet die moeder somwile bewenen. 985 Want so langhe volghet si hem achter, Dat al die scande ende die lachter Op die moeder moet becraken2): Dits die loen van sulker saken. Wach hem die den scalc verdraghet! 990 Want die scalc merct ende jaghet Talre stont om sijn voerdeel: Mocht hire an winnen gheheel
[p. 204]
Een appelkijn, et ware verloeren Al datmen hem dede te voeren. 995 Men leset dat die cukuuc pleghet, Dat hi al den winter leghet In sinen plumen in olie bomen1) Of in daerde, ende hem ghomen So in den somer can2), 1000 Dat hem gheen hongher en gaet an + In den winter, sonder waen. Van sinen spuwe, als wijt verstaen, Wassen crekelen, als wi sien, Die int gras te springhen plien. 1005 Coredulus, als Ysidorus seghet, Dat es een voghel die pleghet Dat hi bi der proien levet, + Ende hi mint, alsmen ons seghet, Therte van der proien sere. 1010 Coredulus minnet3) onse Here, Die wilen bi den heiligen man Aldus den mensche spreect an: ‘Lieve kint, gef mi dijn herte’; Ende daer omme doghe die smerte4) 1015 Ende hi gaf sijn hertebloet als die milde, Want onse herte hi hebben wilde. Ons allen radic al ghemene, + Dat hem elc gheve sijn herte te lene.
[p. 205]
Columba dats der duven name, 1020 Een sachte voghel ende bequame. Bedi seitmen1), sijs sonder galle. Aristotiles wederseitse alle Die segghen dat sire sonder levet, Ende hi seght dat si galle hevet 1025 In een daermekijn, ende niet ter stede Daert es ander voghel sede. Dus ontsculdecht men Bede wort, Die segghen2), dat gheen galle behoert Der duven toe; ja, in der stat 1030 Daerse andre voghel hebben gehat. Met cussen toghen si hare minne. Neghene croonghe, also ict kinne, + Eten si dur ghene noet. Si vlieghen ghaerne met scaren groet. 1035 Bi puren zade leiden si haer leven. Doer sanc hoertmen hem utegheven Erehande versuchten ende claghen3). Men siet hem dicke teten draghen Kiekenen die hem niet bestaen. 1040 Neghenwaerf, hebwi verstaen, + So verniewen si haer sien4). Sijn si vluch, macht hem geschien, So maken si so hoghe haer nest, Dat allen wormen es ontfest,
[p. 206]
1045 Die hem scade willen doen1). Op elc punt vintmen wel sermoen, Die hier voeren staen bescreven2). Die duve neemt haer leven Harde ghaerne den water naer, 1050 Dats bedi, seitmen over waer, Om dat si natuerlec in dien Des havex scade wille sien3). Want van naturen sijn haveke twe: Deene en proiet nemmermee 1055 Dan dat hi sittende siet; + Dandre wat dat vlieghens pliet4). Die duve, die dit wel verstaet, Siet sine int water die sitters vaet, So heeft si dan haer opvaert5); 1060 Eist een die vlieghene begaert, So ne porret si van der stede niet: Dits dat si ghaerne int water siet. Columbe heten duven erehande6), Die sijn in someghen lande, 1065 Ist dat si haer ghenoet verliesen, Si ander nemmermeer en kiesen. Allene vlieghen si, wat dats ghesciet;
[p. 207]
Waer si rusten weetmen niet. Men vint duven clene ende groet, 1070 Die nemmermeer kiesen ghenoet, Die wonen nauwe in hoghen gaten, Om dat si die duvers haten; Ende daer si in ghenote sijn, + Es haer trouwe groet ende fijn, 1075 Ende sijn narenst in haren dinghen, Hoe si groet gheslachte bringhen. En doe mesval, si bringhen twe, Ende selden min ende nemmee. Sien si vreemde duven varen, 1080 + Si gheleidense met haren scaren. Keseling eten si na hare manieren, Om dat si hem der mede purgieren, Want hare maghen die sijn heet1). Tbloet van duven, alsmen weet, 1085 Van tortelduven, van swalewen mede, Uutghelaten tere stede Onder den rechter vlogel allene, Maket donker oghen reine. Duven drinken tere toeghen 1090 Al dat si ghedrinken moeghen, Ghelike alst waer ene coe2): Ic wane dats gheen voghel me en doe. + XV jaer dat es haer leven. Duven jonc, dus ist bescreven, 1095 Sijn best in den heerfst ende in den lentijn, Want si met granen ghevoet sijn. An die duve men beseft, Dat si haer somwile verheft Om haer plumen te maken scone,
[p. 208]
1100 Ende daer of coemt haer hone; Want als die havec dat besiet, Dat si haer min wacht dan si pliet, Grijpt hise al onversien. Dies die duvele noch plien, 1105 Dat si in hovaerde belaghen Menighen dien si met hem draghen. Carchates, als Aristotiles seghet, Es een voghel die te sijn pleghet + Bi der zee, want hire hem bi gheneert 1110 Van vischen die hi verteert. + Minder dan die havec es hi. Int water es hi alse vri, Dat hire in gheduren can Als langhe als een man 1115 Wandelen mach ene mile; Doch moet hi weder na der wile Ter lucht ende sinen adem ontfaen, Jof sijn leven waer ghedaen. Ay mi! merct op dese wordt, 1120 Ghi die in sonden sijt versmort: Al es verdronken langhe u moet In dit neder aertsche goet, Ghi blivet verloren daer in, Ghi en keert an Gode juwen sin, 1125 Ende ghi van Gode die lucht ontfaet. Ay! vergave Got dient al so staet, Dien de aertsche zonden bedecken, + Dat hi voer die doet moeste trecken Opwaert sijn herte ende Gode volghen, 1130 Eer hem die zebaren verswolghen. Coturnix, dese naem in Latijn Mach in Dietsche een quattele sijn. In onse lant varen si ende coemen,
[p. 209]
So dat selden es vernomen 1135 Welctijt si comen ofte varen; Maer in die andre lande te waren Hebben si haer tijt al openbare, Als die swalewe ende dodevare, Bede te varen ende te keren. 1140 Die oude pleghen die jonghen te leren, Alsi enen lande ghenaken, Daer si hem te brodene maken, Dat si behouden hare scare Jeghen den vreemden1) spareware, 1145 Die haers nauwe wacht op tlant. + Dese spaerware dats die viant; Dat lant eist ende van den leven. In tende pleghet hem te gheven Die viant narenstlike daer toe, 1150 Hoe hi dese scalcheit doe, Dat hi die ziele mede va: Nu pine hem elc dat hi ontga! Men seghet dat gheen dier levet Sekerlike, dat groet evel hevet, 1155 Sonder die mensche ende die quattele, bedi Seitmen dat haer vleesch quaet si2). Carduelis es een clene dinc, Ende bediet een distelvinc,
[p. 210]
Om dat in distelen, na sire wise, 1160 Gherne soeket sine spise. Dits van plumen menighertiere Van vaerwen so doerdiere, Datment te wonder aen mach sien; + Doch nes sijn prijs niet in dien: 1165 Sijn sanc es oec te prisen bet. Hier omme vintmense gheset In gaiolen te menigher stede, Om den mensche te merghene mede. Al heeftse nature cleen ghemaect, 1170 Hare sanc, die wel soete smaect, Ende haer plumen scoen ende fijn Doensi lief ende waert sijn Dan der dorper schuvut1): Hi es lelic ende dorper in sijn luut. 1175 Corchiles2), als ons Plinius ontbint, + Es tminste voghelkijn datmen kint, Ende es tfoghelkijn datmen weet Dat al der voghel coninc heet3). + So groet ghemoet ist, alsmen seghet, 1180 Dat op den aren te sitten pleghet4);
[p. 211]
Ende alst den aren gram dan doet, Ende hiet waent houden in den voet, Ontsluuptet tusschen den clauwen dan, Ende vlieghet hem omme die oghen dan, 1185 So dat hem die aern verschamet, Want hi hem om niet vergramet, Ende vlieghet hene sire strate. Al es dit clene utermaten, Nochtan heeftet van naturen 1190 Meer jonghen dan andre creaturen. Worme etet in dien haghen1). Ets quaet te vanghen met laghen. In C ent hier der voghele wort: Hoert die namen in D voert. 1195 Diomedice2) in ware dinc Sijn vogele, die na den coninc Diomedes sijn gheheten, Die menighen ridder dade beten + Wilen te Troien voer die stede 1200 Met sire groter vromechede. Fabelen die hebben inne, Dat Venus makede die godinne Dese voghele van sinen ghesellen: Dus hoerment boeke tellen3). 1205 Plinius die seghet dit, + Dat si sijn als swanen wit, Ende van der grote dat es die swane. Oec doet hi ons te verstane: Haer oghen sijn roet alse vier;
[p. 212]
1210 Ghetande becke scaerp ende fier, Daer si die roetzen hol mede maken + Ende neste maken tharen saken1). Men seghet, alsi sere mesbaren, Dat dat lant sal vervaren 1215 Jof dat een coninc sterven sal2). Die Grieken minnensi noch al, Ende ander volc wilsi scueren3): Aldus vintment in scrifturen. Dariata4), als Aristotiles kent, 1220 Es een voghel in Orient, Die met vlogelen ende met becke Climmen can ende hem voert trecken, Want hi voete en hevet ghene. Oec so vintmer so menich ene5), 1225 Die men en siet meer noch min Sonder omtrent des heerfst beghin, Ende dat es alset reinen moet. Dese voghel houd ende broet Sine jonghen tot dat si doghen 1230 Ende si hem gheneren moeghen, Ende dan stervet hi selve ghinder, Ende laet levende sine kinder, Die moeten pleghen des selves seden, Die te voeren haer vader dede. 1235 + Hier gaet uut van der D, Ende volghet als ene in E.
[p. 213]
+ Erodius, als die glose seghet, Die op die fraie Bible leghet, Es een voghel, als ict weet, 1240 Die met ons gheervalke heet; Ende es onder edelen voghelen Dedelste die vlieght met vloghelen. So staerc es hi ende so groet, Dat hi den aren slaet ter doet. 1245 Siet hi in ere scaren Daer vijf cranen hene varen, Jof andre voghele alse vele, Ende men uutworpt in spele, Hi veltse alle met sire macht 1250 Deen na den andren in sine jacht, Eer hi onbeert sine vloghe1). Dan esser een hont diere toe doghe, Die die voghele, alsi vallen, In den hals bijt met allen. 1255 Sijn aes moet sijn versch ende levende2); Als hi scijnt3) een deel bevende, So neemt hi proie die hi bejaghet, Ende daer hem die moet toe draghet. Misset hi, hi woert so erre, 1260 Dat hi opvlieghet hoghe ende verre, Ende cume wil hi keren weder Tote sinen lodre neder4). Meesters segghen int commune, Dat vele best sijn die brune.
[p. 214]
1265 Van der E so gaet uut dat wort: Van der F hoert nu vort. + Fenix, als ons seghet Ysidorus, Jacob, Solijn ende Ambrosius, + Es een voghel sekerlike 1270 Tote Arabien int rike. Dese ne hevet gheen ghenoet. Na den aren so es hi groet. Drie hondert ende XL jaer Pleghet hi te levene, dats waer 1275 Gehovet, ghehalst es hi mede Sere scone na des pauwes sede: Sijn hals al of hi gouden ware, Met purperen plumen haer enthare; Sijn staert ghelu ende blauwe mede 1280 Met roeden vedren met groter scoenhede. Als fenix doude gaet an, So kiest hi enen sconen boem dan, Hoghe staende op een fonteyne, Die scone es ende reyne. 1285 Een nest maect hi in der ghebare Als een vorme van enen outare, Van wirooc boeme ende van merre, Ende van canele ende van verre1): Van desen telghen maect hi sijn nest, 1290 Ende van andre die rieken best. Als die sonne heet scinet, So waiet hi dan ende pinet, Dat hi also onstect dat hout, Dat soete rieket menechfout. 1295 Dan velt hi in dat soete vier,
[p. 215]
Ende woert tasschen, dus vintment hier1). + In harde corter tijt daer naer Wast een woerm in dassche daer, Die cortelike te vogle diet: 1300 Dus wort fenix daer verniet. Fenix dese enighe soen2) bediet Jhesum Christum, diet wel siet: Fenix en heeft vader no moeder, Ende Jhesus onse soete broeder 1305 Es na der menschelicheit sonder vader, + Ende na der godlicheit algader Sonder moeder in hemelrike. Dese fenix sekerlike Makede3) ende nam wel goem 1310 Omme den sconen hoghen boem, Die op die fonteyne staet. Die boem eist cruce, ons toeverlaet. Bi der fonteynen so verstaet Doepsel, dat ons zonden ofdwaet. 1315 Dat hout van specien, merct wel hier, Daer fenix of maect sijn vier, Meent dat Jhesus hinc in dat hout, Dat hi benediede menechvout, Ende onstaect met viere van karitaten. 1320 Ten Vader send hi om ons verlaten, Die soeter roec voer sinen Vader Dan der werelt specie algader. Dus bernende4) in der minnen viere Onse fenix in derre maniere,
[p. 216]
1325 Onthier dat hi tasschen bequam: Dat es dat hi ende nam. Ten derden daghe es hi verresen Ende voer te hemele na desen. Ende dit volghet der eerster voerme, 1330 Want fenix assche waert tenen woerme, Ende daer na comen plumen ende vlogele In die ghelike van enen voghele. Dat fenix levet CCC jaer Ende XL, eer hi wort swaer, 1335 Meent dat Jhesus in aertrike + XXXIII1) jaer leefde sekerlike, Van dat hi gheboetscept was + Tote dat hi staerf, sijt seker das. Over een jaer slaet elke tiene, 1340 So vintment waer in den besiene. Van den fenix so telt ons dus Een wonder sinte Ysidorus. + Een poert in Egypten is, Die heet Cliopolis2), 1345 Dats in Dietsche der Sonnen stat. In doude wet was ghemaect in dat Een tempel in ons Heren ere, Na Salomoens tempel no min no mere. Een fenix quam ghevlogen daer 1350 Toten vier op den outaer, Op sine vloghel geladen oec Mit dieren houte, dat wel roec, Ende verbernedem op den outaer. Des naests daghes quam die pape daer, 1355 Ende vant int assche een woermekijn oec,
[p. 217]
Dat utermaten soete roec. Des anders daghes haddit vloghele In die ghelike van enen voghele. Ten derden daghe wast al volcomen, 1360 Ende hevet an den pape ghenomen Orlof, ende es danne ghevloghen. Dit scrijft Ysidorus ongheloghen. Haimo1) sprect, een wijs clerc, mede, Dat onse Vrouwe in dese stede, 1365 Als Herodes die kinder sloech, Ontflo ende wonderde2) dicke ghenoech; Ende fenix bi aventuren Toghede daer bi sire naturen, Dat die warachtighe fenix mede 1370 Wandelen soud daer in die stede. + Fulica, sprect Ysidorus, Es een voghel, die heet aldus. + Sijn vleesch smaect alst waer een hase3). Op marassce levet hi bi ase, 1375 Ende emmer maect hi sijn nest, Dat metten watre es ghevest4). Dit heet die vroetste voghel een: Uut sinen lande vaerter engheen, + Maer int lantscep daer hi broet, 1380 Leestmen dat hi hem selven voet, Ende en vlieghet haer noch daere;
[p. 218]
Alle crongen heeft hi ommaere1). Ambrosius spreecter of te waren, Datmen vint eerehande aren 1385 Die sine jonghen vernoyt te voeden, Ende werptse uut sinen broeden. So coemt dan fulica ghinder, Ende voet des arens kinder Met sinen jonghen in sijn nest2). 1390 Dit exempel waer goet ghevest Elken mensche, die wel doen woude, Ende maerken dat hem ontfaermen soude Des aren3), ende hem goets jonnen, Die hem ghehelpen niet en connen. 1395 Fatator es een vogel bekent In dat lant van Orient, + Die haestich sere es om sijn broeden4); Hine can hem selven so verhoeden, Hine leghet sijn eyer so vroe int jaer, 1400 Dat hem die achterwinter swaer Alle dicke vreset ter doet5). Exempel ghevet hi harde groet Hem die eer tijt willen clemmen, Dat si weder moeten emmen6), 1405 Onthier ende si worden so waert, Datmense ter eren beghaert.
[p. 219]
Hem waer beter dat si ombeden, Eer si omme die ere streden, Dan si met scanden moesten boeten1). 1410 + Alse die tijt beghinnet soeten, So broet fatator anderwaerf, Ende over dat hem tander staerf So coemt hem dan niewe broet, Des lettel ander voghel doet2), 1415 + Die sijn nest maect in die woestine; Want alle wel naer waer ons3) ne pinen Int jaer omme hare jonc ghemene, Sonder fatator allene. Fetix4) es een voghel mede, 1420 Die oec na fatators sede Tweewaerf int jaer broet, Des lettel ander voghel doet. Ende al vintmen lettel voghele minder, Nochtan wint hi vele kinder. 1425 Sine eyere vervriesen niet; Want eer et den somer tijt siet, Sone wilt noten noch broeden: Dus wort hem gheloent metten vroeden, + Dattet wint dat et beghert. 1430 Die wille sijn vroet ende wert, Lere ter tijt doen sine saken:
[p. 220]
So mach hi groter ere genaken. Ficedula, seghet Ysidorus, Es een voghel, heet aldus, 1435 Omme dat hi sere mint vighen; Waer dat hise mach ghecrighen, Soete boemvrucht dats sine spise1). Merct hier op, ghi grote wise, + Wat dat dit bedieden can: 1440 Die boem bediet wel elken man. Men vint menschelike2) boeme In aertrike, also ict goeme, Die vrucht bringhen na hare nature, Some soete, some sure. 1445 Die vruchte dat sijn onse waerke: Dat willic dat elc wise maerke, Ende hi den goeden mensche minne + Om die doghet die hi heeft inne, Ende late den quaden hene varen. 1450 Want alse die wel3) seyght te waren: ‘Hi voer gode een dachvaert tellen4), Die hem maect quite van den fellen.’ Minnet die vrucht soete ende goet, Ghelijc als ficedula doet. 1455 + Falco heet die valke in Latijn, Daer VIII manieren aen sijn, Also alst besceden clerke, Dies lettel behoert te minen werke;
[p. 221]
Want ets cont genoech den leken, 1460 Diese houden ende streken, Ende daer roepen ende uken: Bedi laet ics hem ghebruken. Doch willic Herhande manieren Van den valken ju visieren. 1465 Als die onedel valke bestaet Den egher ende hine nederslaet, Laet die egher enen ael uutvaren1). Donedele valke grijpten te waren, Ende laet den egher hene vlieghen: 1470 Dus so laet hi hem bedrieghen. Maer edele valken doen des niet, Maer als hi die scalcheit siet, So doet hi die mere pine + Dien egher om die scalcheit sine, 1475 Ende latene niet ontgaen, Daer2) hi den egher hevet ghevaen. Donedel valke, dat verstaet, Bediet der heren onedelen staet. Als hi wettelike heeft verstaen, 1480 Dat sine liede hebben mesdaen, So laet hise quijt omt ghelt: Dus wort hi van der eren ghevelt3); Want hi tonreyne quade goet + Vorttrect ende mint4) in sinen moet. 1485 Maer dit en doet niet dedele valke:
[p. 222]
Hi vaet, hi slaet, hi velt die scalke, Ende doet elken na die wet, Die in sijn lant sijn gheset. F gaet uut, nu hoert me: 1490 Maer eer ic dichte van der Gr, Hort der edelre voghel pine, Haer evel ende haer medecine. + Ptolomeus, dins ghene ghile, Hieten al die coninghe wilen 1495 Die in Egypten droeghen crone. Een Ptolomeus regneerde scone In dien tiden, wi lesent dus, Dat Aquila ende Cymacus Ende Theodocion meesters waren 1500 In die werelt van groter maren1). Dese drie, bi sinen voersoeke, Die screven in enen boeke Der edelre voghel medicine. Also alset in Latine 1505 Van broeder Aelbrecht es bescreven, + Salt Jacob in Dietsche voert gheven. Die namen van crude diere in sijn Sal ic ju nomen in Latijn; Die kennesse, also alst waer es, 1510 Sal kennen elc apotecaris. An den hoefde, na dat wijt connen, Sullen wi leren dit beghonnen2). Woert een voghel siec in doghen, Men sallen te ghenesen poghen 1515 Met fijnre olie van oliven,
[p. 223]
Diemer hem bi sal uutdriven1); Ende men sal doen dicke ditte. Wast hem oec int oghe twitte, Met pulvere2) van venekelsade + Ende vrouwen melc, doe dat ic rade, + Waerm, daer of coemt hem bate. Heeft hi bestopt die noesegate, Stafisagria ende peper daer toe Met pulvere3), ende te gader dit doe, 1525 Ende blast hem, wiltune ghenesen, Met ere pipen in die nese; Ende wrive hem sijn roest daer na Met pulvere van stafisagria4). Hevet hi die rume int hoeft mede, 1530 Doe hem, dats die behendichede, Rute omtrent die noesegate; Sijn aes nette mede, dats sijn bate, In ruten sape dat hi sal eten. Noch ene bate suldi weten: 1535 Neemt oec loec ghestampt met wine, Doet in die noesegate sine, Ende setten daert es sonder lecht, Ende laten enen dach vasten echt. Hevet hi lippeide5), hoert hier na, 1540 Neemt pulver van stafisagria, Ende met honeghe wel ghemanc; Ende wrijf sine tonghe, dits de ganc, Ende ghef hem botre eten dan;
[p. 224]
Ende gheneest hi niet daer van, 1545 Witte colen salmen droghen: Dat pulver sal sijn macht toghen. + Roept hi oec te vele int huus, So nem ene vledermuus, Ende ghestampt peper daer inne: 1550 Dat aes1), hi swighet ten beghinne. Vintmen die vledermuus oec niet, So es best datmen siet Om el enich voghelkijn dan: Ten minsten daers gheen verlies an, 1555 Ende mer ghemalen peper in doe, Esser lichte eppen daer2). Die vele roepen, men wille dat kinnen, + Dat si eyere hevet binnen + Gheneest hi qualike, du sout hem gheven 1560 Tetene muse die leven, Of een honts welpen herte siet3). Of hi sijn aes te werpen pliet4) Dicken, seghet dit ghedichte, Nem een vierendeel hallinx ghewichte5) 1565 Scamonia, ende daer toe comijn Moet oec also vele sijn. Dat salmen pulveren ende menghen, Ende daermede sijn aes besprenghen: Sijn aes moet sijn vet swinen vlesch. 1570 Maecstu van hallinc ghewichte den eesch,
[p. 225]
Apoticaren sullen di wel Dat recht wisen zonder fel. En mach hi oec niet eten ditte, Nem van enen eye dat witte; 1575 Werpt opt pulver daer ter stede, Dan in sinen bec der mede1). Noch wes erer saken vroet, Die ten selven dingh es goet: Maec hem eyere met melc van gheten, 1580 Gheeft hem eten, doe dat ic hete, Als si opt fier gheronnen sijn: Hi wort ghesont ende fijn. Den havec ende sijn gheslachte Helpt dit harde wel met crachte2). 1585 Beghint hem oec mutens lusten3), Doene van alre pinen rusten, Ende ghevet hem aes ghenoech. + Alle weghe na sijn ghevoech. Alse dicke als hijs hevet breke, 1590 Also dicke sekerleke Falgiert hi in den vedren mede; Dits der naturen heymelichede4). Groene soeden onder die voete Sijn hem nutte te siere boete5); 1595 + Ende daer die sonne scinet heet Es beste dat hem te stane steet. Heeft hi den rede, hoer hier na,
[p. 226]
+ Int sap van arthimesia, Dat waen ic dat bivoet si, 1600 Gheef hem sijn aes, ende noch daer bi Moet emnin aes wesen daer toe1): IIII waerf ofte V. dit doe. Jof doe dit over een: Bint hem vaste dat rechter been: 1605 An den middel dat been soudstu sien Een adre2), ende mettien Die soudstu wiselike laten, Ende dat sal hem coemen te baten. Hier bi machstu kennen mede, 1610 Of een voghel heeft den rede: So welctijt dat hanghen den voghele Sijn hoeft ende oec sine vlogele, Ende hi beseft3), ende hi dan toghet In plumen of hi cout ghedoghet, 1615 Ende hi welna aset niet, Of ghierlicken daer an siet, Ende hijt qualike in mach bringhen4), Bi aldustanen dinghen Machmen sien, diere waer heeft5), 1620 Dat hi enen rede heeft. Dan help hem also als die raet Hier te voeren bescreven staet. Of hem sere derst, so doe hem dus: So nem pulver van colen leviticus6),
[p. 227]
1625 Dats sijn toename in Latijn; Anijs stalen sulre toe sijn, Ende venekel stale1); siet dit in wine. Oec esser nutte mede te sine, + Al ist2) ghesoeden recht ghenoech, 1630 Een lepel honichs int ghevouch; Dit salmen over een coelen doen3) dan. Ghef hem dit drinken; of hine can, + So salment in den becke ghieten. Of doe hem eens daghes ghenieten 1635 Aes met honeghe bestreken. Des naests daghes4) daer na in die weke + Bestrijc sijn aes, hoe soet gaet, Met ere olien, heet rosaet. Es hi oec siec van der galle, 1640 So bestroie sijn aes met allen Met pulvere van wilghen blomen. Als die vloghel hanghen hem somen, So nem dan gansbloet, Ende smout van gansen esser toe goet, 1645 Ende salve sine vloghele saen, Ende laten ter sonnen staen, Ende ghef hem vleesch van gansen vet. Hore noch meer ander ende bet: Nem olie die heet laurijn, 1650 Ende dwa teerst die vloghele sijn, Ende onder die vloghel saltu mede Sijn assele salven ter selver stede. Echt nem galle van den swine, Ende salve daermede die vloghele sine,
[p. 228]
1655 Ende ghef hem sijn aes mede ghemene Ghenet in sape van verbene1), Jos in sape van saelien crude: Heeft hi an die vloghele rude, Nem teruut dat gheheten is 1660 In Latijn edera terrestris2); Et es in Dietsche, als iet weet, Datmen gandrave of alsene heet. Siet dat in watre, ende die blade Omtrent sijn vloghele begade, 1665 Daer si der siden ghenaken3). Sijn aes dat soutu naet maken. Int water daer teruut in soet: Dit selve es oec ten voeten noet. Eten sine vloghele die sieren4), 1670 + So behouten in der manieren: Ghef hem boecs vleesch nat in asine, Ende bestrijc mede die vedren sine Met waermen asine, dies goeme, Ende met olie van lauwers boeme; 1675 + Ende dit so doe menech waerf. Brect hem vedre, ende dat verdaerf5), Dat du sachte uutdoen wilt datte, Nem dat bloet van der ratte, Ende bestrijc der vedren staet: 1680 Sonder pine si dan uutgaet. Ende siet honech, met6) radicke,
[p. 229]
Als dat woert sere dicke; Nem dan een roedekijn van sulker mate, Na die grote van den gate 1685 Daer die veder in was ghestaen, Ende doere in thonech mede saen: Daer sal cortelike wedere Wassen ene nie vedere. Es hem scinkel of vloghel ontwe, 1690 So nem waerm aloe, Ende binter op, dat bliven mach Ene nacht ende enen dach. Echt hanen drec in edec ghesoeden Es daer op goet in noeden. 1695 Es een voghel ongheroe Opt rec of op die hant, daer toe Siet myrre in watre, ende daer mede So bestrike sine lede, Ende ute dien watre neghen waerf 1700 Assene als hem bedaerf1). Heeft hijt evel, dat heet rampe2), Ic waent in Dietsche es die crampe, In arthimesia, dat bivoet, heet, Soutu sijn aes sieden3) ghereet. 1705 In lams bloede waerm wrijf sijn voete, Dit es oec een andre boete; + Jof du suls nemen waermen wijn, Daer netelen in ghesoeden sijn, Ende daer mede sijn voete dwaen, 1710 Ende uten watre sijn aes ontfaen4). + Eist dat hi smelten niet en can,
[p. 230]
+ Eens hanen galle ghef hem dan Jof witte slecken ghesoeden teten. Smelt hi te sere, soutu weten 1715 Hoe dat hi te stoppene si: Lettel saps van iusquiami Gheeft hem drinken, ende netter in al Sijn aes dat hi eten sal. Heeft hi luse, so nem dan 1720 Van alsene sap, of nochtan Water daermen in siet dit, Ende als hi ter sonnen sit, Bespouwen ende maken nat: Over waer sal hem helpen dat. 1725 Dits der voghel medicine Jeghen misselike pine, Den Latine ghedicht wel na, Also alst wilen Aquila, Symachus ende Theodocion 1730 Screven den coninc Ptolomon. Jacob diene vants nemmee: Hoert hier voghelen namen in G. Grifis, seghet Jacob van Vetri, Dat een vreselic voghel si, 1735 So groet dat si den man bestaen Ghewapent, ende sine verslaen. Haere clauwen sijn so groet, + Datmer uut drinct ter noet, + Als oft uut enen hoerne ware. 1740 In Sicia, dies horic mare, + Dat bi den lande es van Endi, Leesmen datter sulc voghel si. In enen lande houden1) si daer,
[p. 231]
Daer die toegane es te swaer, 1745 Dat gout ende die diere stene. Smenschen comen es daer clene; Want teersten dat si sien man, Bestaen sine ende dodene dan, Al of si waren ghemaect van Gode 1750 Der ghiericheit tenen wederbode1), Alset wel waerheit mach wesen. Daer woont een volc, als wi lesen, Met enen oghe, dat heet Arimaspi, Jeghen die voghel vechten si 1755 Om die miranden die si wachten, Ende winnense hem of met crachten. Die miranden sijn vercoeren Boven allen andren, als wijt hoeren. Men vint dit staende, wilment soeken, 1760 In die glose van Moyses boeken. Viervoete so sijn dese voghele, Ende elken ghemaect hoeft ende vloghele Na den aren, maer mere so vele, Dattet gaet al uten spele: 1765 Achter gheliken si den lyoene2). Voghele van desen doene Seeghtmen dat harde menich si In die berghe van Iperborei. Dat paert haten si ende den man. 1770 Experimentator seghet nochtan, Dat hi gagates heeft den steen In sijn nest over een3), Ende dat es te verstane, Om enighe bate tontfane4).
[p. 232]
1775 So eist dan met echte ontsaect1), [...] hevet die stene ghemaect + Ende ghegheven cracht mede + Om des menschen salichede. + Gracocendrioen dat es 1780 Een voghel van Oest, sijt ghewes, Dien men siet ghetempert mede Van uutnemender scoenhede2). Van al dat levet, datmen kinnet, So eist een voghel die winnet 1785 Met minst te notene sijn broet3). Eens int jaer, dats men vroet, Noet hi om te winnen kinder: Gheen dier es van luxurien minder. Scaemdi, mensche, waer du gaes, 1790 Die reden ende bescheet verstaes, Du best altoes sonder bescheet Ter onsuverheit ghereet, Ende en connes ghene mate doen Alse gracocendrioen; 1795 Maer du verteers dijn cranke vleesch In der onsuverheden eesch, Ende haesti selven ter doet, Met crancheit ende met qualen groet. Grostrudris4) es een voghel clene, 1800 Ghelijc der aerden gheplumt allene5);
[p. 233]
Op thovet es hem, als iet vernam, + Van plumen ghemaect een cam. Si vlieghen in der ghebaren Op ende neder als zebaren. 1805 Ghemene liede maken ons vroet, Dat die padde haer eyere broet; Ende als die jonghen uutcomen algader, Dan alre eerst voetse moeder ende vader, + Om dat si hem ghelike dinken. 1810 Sulke die voer Gode stinken Slachten den grostruden wel: Si sijn van herten so fel, + Sien si dat haer kinder keren Ter doghet ende ter eren ons Heren, 1815 Sone doen si hem gheen goet; Maer settense haren moet Ter riesheit of ten dullen dinghen, Ende onkuuscheit voertbringhen, So dinct hem dat si hem slachten, 1820 So willen si dan der kinder achten, Ende hebbens glorie in haer herte: Haer loen wort ewelike smerte. Grus dats in Dietsche die crane. Elcs jaers pleght hi te bestane 1825 Sine vaert van Oesten ten Westen Ende jeghen winter uut sinen neste, Ende scept dan sine scare Alset ene lettre ware. Alsi scheppen hare wechvaert, 1830 So hebbense enen diese bewaert. Als hi roept volghen si naer, + Ende kennen sijn luut al claer. Wort hi hees, so comter mede Een ander ropende in sijn stede;
[p. 234]
1835 Ende daer si beten bi nachte, Sceiden si haer sciltwachte, So dat die tiende waken moet1): Die wachters houden in haren voet Een keselkijn, of hem we doe 1840 Die vaec, dat hem die voet ondoe, Ende hem die keisel dan ontvalle, So roept hi dat sijt horen alle2). + Ende alsi verre doen willen vlucht, Vlieghen si hoghe in die lucht, 1845 Omme dat si van verren sien Tlant daer si heine tien. Experimentator die seghet, + Dat die crane te roepen pleghet, Als hi een nat swerc siet heffen: 1850 Hi wil dat al dandre beseffen, Ende asen na sijn eten3). Ende alsi omme haer dinghe4) beten, Haer leitsaghe staet als die vroede Omsiende tot hare hoede: 1855 So roept hi lude, siet hi den man, Ende bescut die andre dan. Alsi van andren lande coemen, So heeftment dicke vernoemen, Dat si stene uutworpen dan,
[p. 235]
1860 Daer men gout uut purgieren ean1); Want alsi verre sullen vlieghen, Ic wet wel al sonder lieghen, Dat si inswelghen sant ende stene2), Ende in haer voete somech ene 1865 Hebben si keselen, dits haer sin, Om swaer te wesen int beghin, Dat niet te vaerdich, maer bi stade Haer vlieghen es dus ghestade3). Dat si stene voeren in voeten, 1870 Weten scipliede diese ghemoeten, + Want daer si over die scippe liden, Es gheschiet te menighen tiden, Dat sire so vele vallen lieten, Dat sijs cume mochten ghenieten4). 1875 Die gheruste helpen den moeden. An die oude wille ju vroeden: Die swartste hebben meeste jaer5). Wi lesen dat over waer, Datmen vint liede clene, 1880 Die bi namen heten Pigmene, Die jeghen die cranen striden, Ende pays hebben theghenen tiden6). Sijn vleesch es swart ende swaer; + Bedi raetmen over waer,
[p. 236]
1885 Dat best ware dat hi laghe + In der somertijt twee daghe, Ende in wintertijt daghe drie: Want aldus sa moerwet hi. Glutis, als ons Plinius sprect, 1890 Es die een langhe tonghe uutstect1), Een voghel, ende als hi wort gheware, Dat die vogle met groter scare Jeghen den winter hene varen, Die swalewen metten odevaren, 1895 So vlieghet hi dor gheselscap mede; Maer als hem die pijnlichede Van den vlieghen gaet in hant, Blivet hi achter in enech lant. Doch vliechter somwijl menech hene 1900 In corten dachvaerden ende in clenen, + So datten die winter begaet, Dienen metten couden slaet. Een ander voghel es dan aldus In aensien2), hetet sicramus, 1905 Die alduer mede vaert; Ende trecter enech achterwaert, Eist nachts, eist daghs, so roept hi dan, Ende troestse dat si volghen an. Dese twe vogle, daer ic of rime, 1910 Sijn tweerhande pilgrime, Die wi met den crucen sien varen Ten heilighen lande te waren, Om dat heilighe graf te winnen, Die heet sijn in den beginne,
[p. 237]
1915 Alsi gheselscap groet ter curen Sien varen van haren gheburen; Maer teerst dat si woerden gheware, + Dat die vaert een deel word sware, Sceet si oflaet1) ende willen keren, 1920 Ende visieren ende willen leren + Varen si achterst in sulken aert, Dat si ghemene doghen ter vaert2). Ets waer, men en can ghewinnen Van hem dat si doen bekinnen, 1925 Ende ghemoet si dat si spreken3). Rome en laetse niet ghebreken, Soene sent uut ghenoech legate, Die de traghe doer ghelts bate Absolviert van allen mesdaden4), 1930 Ende sentse van zonden ontladen Te haren pape te lande weder. O wi! die dat verdient hier neder, Dat al sine zonden sijn verlaten: Dats al salicheit van groter baten! 1935 Ende dies verdient voer sine doet, Met rechte maecti bliscap groet.
[p. 238]
Maer wach! hoe menech heremite, Hoe menech monec van scarpen abite Vintmen, die langhe heeft ghelevet 1940 + Entie lettel solaes hevet; Silencie ende discipline Gehouden heeft ende sware pine, Lesen, singhen ende waken, Een cranc nere teser sake, 1945 Ende noch en quam hem niet te baten Van Roemschen lettren of van oflate1). Sinte Pauwels, ic ghelove di, Ende al den paefsen daer bi, Die dinen stoel hebben beseten. 1950 Dijn fraie mont die laet ons weten, Dat God elken lonen sal Recht na sire pinen al. Dit willic spreken, elcman gome, Behouden der eren van Rome. 1955 Pelegrijm, nu merke dies, Slachstu den voghel gluties, Hevestu dat cruce ontfaen, + God hescet sijn belof voldaen. Soeker of engheen oflaet, 1960 En si oft zonder loes so staet, So dattu durs voer Gode ghien, Wies kennesse nieman mach ontflien2) Gallus es in Dietsche een haen, Menech kennet sijn ghedaen. 1965 Willen bi nachte ende bi daghe
[p. 239]
Wijst hi met sanghe sonder saghe1), Ende slaet sijn vedren dan, Als die hem te sanghe wort an2). Luut es sijn sanc ter midder nachte, 1970 + Ende bi den daghe sinct hi sachte. Met den winde hoertmenne verre. Paerde sochten, al waren si erre, Alsi horen sinen sanc; Kemele stouter of in den ganc3); 1975 Elfs ghedroch scuwet sijn luut. Die hane et menech cruut, Dies niet ghenasen ander diere4). Bi der sonne es sijn maniere Dat hi wille rusten gaen. 1980 Die lewe ontsiet sonder waen Sekerlike den witten haen. Oude boeke doen verstaen, Dat doude haen een ey leghet, Daermen over waer of seghet, 1985 Daer dat basiliscus of coemt, Een dier dat die warelt verdoemt; Maer tot desen creaturen Moet vele ghevogels bi naturen5) In waermen drecke leghetijt, 1990 Daer broet natuere bi siere tijt. Dan coemt dat dier uut na sijn aert, Ende hevet eens serpenten staert, + Ende anders eist ghelijc den hane.
[p. 240]
Die ghesien hebben sine ghedane 1995 Segghen, dat tey es sonder scale, In een vel gheloken altemale, Dicke ende staerc ende wel behoet. Sulke wanen dat dit broet Ene padde oft een serpent, 2000 Maer dit es buerde bekent. Als een haen vecht den zeghe, Maect hi hem fier alleweghe, Ende sinct ende gaet den hoghen ganc; Die verwonne cruupt onder die banc. 2005 Ende als sijn hennen bliven doet, Laet hi sinen sanc van rouwen groet. + Gallina dats die name der hennen. Augustinus doet bekennen, Dat si haer kiekene bewaert. 2010 Narenstlike, ende niet en spaert Haer lijf jeghen die wuwen, Om dat si die kieken verduwen. Someghe kieken onbehoet Willen node sijn ghebroet, 2015 Ende wandelen buten haren vlerken1); Alse die vogle dan dat merken, So moeten si ter proien gaen: Hier an machmen sin verstaen. Plinius die meester onbint, 2020 Datmen erehande netle vint, Daer die kieken of bliven doet, Eten sire of cleen of groet. Die hennen kennen wel dit cruut: Daer sijt vinden, si treckent uut. 2025 Werptmen den kieken spise ter noet,
[p. 241]
Ende si hem es te groet, Die moeder breectet hem te sticken. Dit sietmen an goeden meesters dicken, + Als haren claerken coemt te voren 2030 Grote worde die si horen, So doetse hem die meester verstaen, Waer, die worden ane gaen. Ist tey scaerp ten middel ende1), Screef die ghene diet ware kende, 2035 Bringhen hanen, als wijt kennen, Ende die blonke bringhen die hennen. Die scaerpste sijn van bester smake. In Egypten es ene sake, + Daer broetsi in den zande ghereet 2040 Kiekene, daer gheen henne en weet2). Plinius sprect sonder saghe, Dat die henne in dien daghe Dat si een ey voertbringhen mach, Dat haer van aspis die slach, 2045 Dat een serpent es van dien quaden, Altoes niet en mach ghescaden3). Ja, haer vleesch es medicine Jeghen der serpent venine. Dies radic elken man daer toe, 2050 Dat hi elcs daghes iet goets doe, Dat hi hem mach in dien daghe Loesen van des viants plaghe. Die beste hennen, dies ghelovet, Dat sijn die roet sijn om thovet.
[p. 242]
2055 Een eys doder in dien vollen mane Heeft dit in, doetmen verstane, Op dat een deel verwaermet si Den viere gheleghen bi, Dattet alle smette ofdwaet, 2060 Die een wullen cleet ontfaet. Gallinacius dats een capoen Ende es een onnutte hoen, + Sonder ter koekine alleene. Hi et met hennen ghemene, 2065 + Maer hine voghelse1) noch hine vecht Altoes niet om haer recht. Met vedren slaet hi2) noch met sanghe Besceet hi niet die wilen langhe. + Sijn vleesch seitmen dat wel voet, 2070 Ende maect utermaten goet bloet. Wien bedieden die capoene Bet dan der kerkeheren doene? Sine winnen noch en voeden Niemen gheestlike noch en hoeden. 2075 Vergave die Here van der sonnen Dat si gheen vleselike kinder wonnen! Noch sine segghen haer ghetide3) Te rechte niet, als die wilen liden, Maer mettijn ende voert toter noene 2080 Segghen si te samen te haren doene. Die besten sint, daer wi of roeken,
[p. 243]
Want dandre haer ghetide soeken1). Dese en doghen groet noch clene Sonder tes duvels koeken allene; 2085 Want sine bringhen vrucht no vrome In die warelt, hoe soet come. Lapidaris ende Jacob seghet, Dat men den haen te vuerne pleghet Na dien dat hi es drie jaer out2); 2090 Ende nemmeer3) dan V jaer hout Of VI, ende dan voert an So wast hem in die levre dan Een steen, heet allectorius. Na dat hi dien ontfaet aldus, 2095 En drinct hi nemmermeer daer naer: Dus weetment of hine hevet over waer. In der steene boec hier naer Hoert sine cracht al over waer4). + Gallus silvester, dat fasaen, 2100 Een buschhaen ist stout ghedaen, + Schone gheplumt ende menighertiere, Een deel van stouter maniere. In scoenen wedre so is hi blide, In andren heeft hi droeve ghetide, 2105 Ende dect hem dan in der haghe. Des morgens alset gaet ten daghe, Ende des avonts spade mede,
[p. 244]
Gaet hi ter wede na siere sede. Sijn vleesch es licht al ghemene 2110 Sonder jeghen partrisen allene1). Garrulus is eens voghels name, Die in busschen ende in brame Voer allen voglen die leven Meeste ghecrijs ende meest luuts utegheven: 2115 Dies is hi garrulus ghenant. Een gai hetet in Wals lant2). Van bome te bome vliecht hi ende sprinct, Ende criscelt meer dant sinct, Noch gheduert in ghere stede. 2120 Wat so bi hem lijt oec mede, Ist man, ist voghel, ist enich dier, Bespot dit voghelkijn al hier, Ende conterfaet alrehande luut Van den voghelen daer uut; 2125 Ende somwile ist selve so sot, Dat et maect so vele sijn spot, Dattet hem selven niet en hoet: So neemt die spaerwaere in den voet3). Gheplumt ist van menigher ghedane. 2130 Experimentator doet te verstane, + Dattet dicke verwoedens pliet, Ende ment hem dicke verganghen4) siet. + Garrulus dit dinct mi vele
[p. 245]
Bedieden some menestrele, 2135 Die altoes sijn onghestade, + Ende callende vroe ende spade Vele boerden, vele lueghen, Ende conterfeten dien si moeghen, Bede riddere ende papen, 2140 Porters, vrouwen ende knapen, Daer si scone sijn omme gheplumet; Maer dicke ghevaltet dat suilc tumet, Als hi sijns selves niet neemt ware, Metten helschen spaerware, 2145 Dine metten clauwen lauwet, Als hi dus pipet ende mauwet; Want selden heeftmen enighe vernomen Die ten goeden ende sijn comen. Als vele siere1) heilighen, na minen wane, 2150 Alsmen vint swarte swanen! Graculus dats een roec, Als ons toghet Alebrechts boec, Want hi emmermeer roept cra. Der craien es hi ghemaect na, 2155 Ende broet op bomen in den croppe, Grote menye tenen troppe2). Over een draghen si wel; Haer negheen es andren fel. Also als elc soect sijn ghenoet, 2160 So es haer ropen harde groet3).
[p. 246]
Die hi aset ende voet + Sine sie welc tijt si broet1). Die de jonghen tetene pleghen, Segghen, si sijn best ghevleghen2). 2165 G gaet ute; voert suldi Voghel namen horen in I. + Ibis, als ons Solinus seghet, Is een voghel die te wandelen pleghet Nevens den overe, dats sijn maniere, 2170 + Van Nilus der groter riviere. Serpenten eyere can hi vinden, Ende die draghet hi sinen kinden, Want sise lief hebben sere: Hine cesseert nemmermeere 2175 Te verteeren dat quade saet. Ene waerf int jaer, dat verstaet, Versamen hem vlieghende serpenten In Arabien tenen convente, Als om te vlieghen uten lande, 2180 Al der werelt te sine viande; Ende eer si uten lande varen Comen die iben met haren scaren, Ende ghemoetense in die lucht. Niet enen van al der vrucht3), 2185 Die de werelt willen plaghen, En laten si dat lijf ondraghen. Ende tfenijn van desen dieren Es van so felre manieren, Dat een es sijns selves quite,
[p. 247]
2190 Eer hi beseft datmene bite; Nochtan en stervet ibis niet. Ysidorus te segghen pliet, + Als ibis niet smelten en can, Dat hi in sinen becke dan 2195 Water nemt na siere seden, Ende purgiert hem so beneden1). Neven marassce, neven der zee Jof bi rivieren es hi emmermee, Om cronghen jof om vische doet2), 2200 Die hi eet te siere noet. + Waer so si sijn, so sijn si wit, Sonder te Pelensen3), wi lesen dit, Sijn si swaert, dits openbare. Suilc waent dat dit es dodevare, 2205 Maer dans niet, henne ware dan, Al scalx men ghemerken can, + Dats van odevare maniere, Diemen niet en can visieren, Dat mense noyt in Europen sach4). 2210 Plinius die doet ghewach, Dat ibis es cromghebect, Ende hier merct ende mect, Want dodevare hevet den bec recht. Josephus scrijft ons echt, 2215 Van groten heren5) van Ethiopen In Egipten quamen ghelopen,
[p. 248]
Doe Moyses was een jonghelinc; Ende dat hi der iben vele vinc, Ende stieretse vor sinen here, 2220 Daer hi was marscale in den were, Ende voer mids doer die woestine, Die vol woermen es van venine1). Die voghele aetse ende verdreven, So dat die leden2) onghescent bleven, 2225 Ende quamen al onversien In Ethiopien, ende mettien Wan Moyses lant ende stede, Die Saba heet, ende daer toe mede Wan hi allet dat was daer inne, 2230 Ende nam des lants coninghinne3). + Ibis4) es een voghel bekent In dat lant van Orient, Een staerc voghel ist ende stout, Die op tpaert ewelike int wout5). 2235 + Gras et hi als die gans doet; Sijn luut es of hi waer verwoet, Ende an te horen harde wreet. Dat paert heeft hi6) sere leet, Om dat hem sijn luut vervaert; 2240 Ende ibis heeft dat paert onwaert, Want etten uten velde drivet: Dits nijt die niet achterblivet.
[p. 249]
+ Incendula es diemen vint Een voghel in Orient, 2245 Ende es van des ravens gheslachte. Bede bi daghe ende bi nachte Es tusschen hem ende den ulen strijt; Want incendula sdaghes tijt, Omme dat hem deert sijn luut, 2250 Sine eyere te supene uut1); Ende die ule en lates niet Die weder haer eyer te roven pliet. + Nachts als die ule siet best, So rovet si des anders nest. 2255 Dus ghelt elc andren quaet met quade, Ende bliven bede in dien scade. Irundo dats der swalewen name, Swart van plumen ende bequame: Menech kinnet hare ghedane. 2260 Als die dagheraet coemt ane, Groet sise met groten sanghe, Ende laet den slapere niet rusten langhe; Maer si vermaent hem dat hi waect + Ende love Gode, diet al maect. 2265 Onder den rechter vloghel tbloet Van der swalewen nem, dats goet
[p. 250]
Den oghen die sijn tonghemake1). Solinus seghet ene sake, Dat hare nature doet weten al, 2270 Of een huus saen vallen sal; Want daer in maken si gheen nest. Boven allen voglen pinen si best Om hare jonghen te voedene, Ende haer nest te behoedene. 2275 Oec so vintmer menech ene, Die in der levere draghen stene, Diemen celidonius noemt, + Als hier na tale of coemt, Te wat dinghe si sijn goet, 2280 Ende hoe datmense vinden moet2) In ouden philosophen boeken Machmen vinden, dies wille roeken, Dat dien dat helsche3) vier onsteect, Et hi die swalewe, dat ofbreect; 2285 + Epilencie vergater mede. Ysidorus scrijft wonderlichede, Datsi gheen voghel, hoe soet gaet, In proien nemmermeer en vaet4). Haer coemen, haer varen es wel ghewacht5); 2290 Si vaert wech voer des winters cracht In waermen lande, daer bi naturen Gheen winter can gheduren: Aldaer vintmense plumeloes. Haer coemst boetscapt altoes
[p. 251]
2295 Den inganc van den lentine1). Selden roeftmen hare jonxkine, Ende men doet hem scade node: Dese privilegie hebben si van Gode. Aristotiles ende Adelijn, 2300 II uutverkoren meesters fijn, Segghen, ende dit es bekint, Wie so dat haer jonghen blint, Dat hem die oghen weder comen Met enen crude dat wi nomen, 2305 + Want2) et heet celidonia; Ende dit es wonder, hoe soet ga. Isida, na dat ict weet, Dats datmen ijsvoghel heet, Van plumen van scoenre manieren, 2310 Groene, gheleu, roet menighertiere. Sietmen uter sonnen3) bliken, Et dinct den saphiren gheliken. Elc voet dien heeft nemme + Dan allene crommer clauwen twe. 2315 Sijn becskijn es cort ende recht. An visschelkine gheneertet hem echt: + Dies ist ghaerne den watre bi. In daerde so broeden si, Daer si hole met den becken 2320 Maken ende die aerde ontdecken. Van desen voglen segghen liede, Dat ic over waer niet bediede,
[p. 252]
Ende ic en weet oft es gheloghen: Es hem sijn vel ofghetoghen 2325 Ende an enen wech ghesleghen, Dattet alle jaer sal pleghen Te verniwen, in der ghebare Als of et al levende ware1). Isopigis2) es een voghel mede, 2330 Die oec nere in sine stede Nemt bi lopende waterkine, Omme te vaen visschelkine; Een deel swart, wit op den staert, Dat dicken op ende nederwaert 2335 + Met sinen staerte slaet daert sit. Al pipende so vlieghet dit, Ende meent die ghene wel, Die in dese werelt fel, Onghestade es als die beke, 2340 Ende hem gheneren sondeleke3), Ende vervaert sijn in haren sin; Want si niet ter werelt in Ghevinden dat ghedurech si: Dies beven si dicke: bedi4)! 2345 Nochtan daerme lijfnere, Daer si an legghen hare ghere, Doetse minnen die lopende beke, Daer si in leven sorgheleke. + Van der I gaet uut, hoert hier na 2350 Vogle namen die sijn in K.
[p. 253]
+ Kiliodromos1), lesen wi, Es een voghel in Endi. Teerst dat hi ter werelt baert, So vlieget hi ter sonnen waert 2355 Int oestene, daer si opvaert; Ende also keert hi neder waert2), So keert hi hem mede daer. Sijn leven dat nes maer een jaer. Binnen den jaer, eer hi stervet, 2360 Wint hire twe, dat et verdervet3) Sijn gheslachte niet al dan. Sijn vleesch es ghesont elken man: Ets tieghen tgroet evel goet gheten, Want et verdrivet, wilment weten; 2365 Ende jeghen menech evel groet So eist duergoet ter noet. + Kim, sprect Aristotiles, Dat een groet staerc voghel es, Ende die gheene felheit hevet, 2370 + Els dan hi bi proien levet4). Ghedoghelec es hi, horic spreken, Den voghelen die op hem steken5). Narenst es hi ende vroet Om te voedene sine broet, 2375 Ende andre voghel jonghen mede; Want een aren es van quader sede, Die tilike, alsmen sprect, Sine jonghen uten neste steect,
[p. 254]
Want si hem vernoyen te voeden, 2380 Ende te bewaerne ende te broeden: Kim ontfaermts als hise siet cranc, Ende voetse sonder sinen danc. Ay! ghi edele ridders, ghi heren, An desen voghel soudi keren! 2385 Ghi levet bi der proien mede, + Dats bi der aermer liede lede. En sijt niet onhovesch in der proie, En verliest niet die langhe joye Om dese warelt die es cranc. 2390 Verdraghet dit aerme volc ghemanc, Als kim doet, daer wi of spreken, Die vogle die op hem steken. Voet oec na des voghels sede Verdreven arens jonghen mede: 2395 Dat sijn helpeloselinghe1). Helpt datmense daer toe bringhe, Dat si niet en coemen ten valle. Dit sijn dogheden, daer ghi alle Bi sout regneren emmermere 2400 Voer Gode onsen lieven here2). + Karkolas3), dat es bekent, + Dat es een voghel in Orient, Scalc, als Aristotiles seghet, Die gherne ledichede pleghet4), 2405 Ende gherne winnet jonghe niet, Doch omme dat nature ghebiet, So noet hi te somegher stont;
[p. 255]
Ende als der sie dan wert cont, Datse met eye es bevest, 2410 So leghet sise in wilder duven nest1). Dus moet die duve voeden daer Dat haer bestaet niet een haer. Komor, sprect Aristotiles, Dat een voghel in Arabien es, 2415 Ende es een voghel die meest winnet Van allen buschvoglen diemen kinnet; Want V waerven ofte VI int jaer Wint hi jonghen, dat es waer, Ende dit en doet gheen ander el; 2420 Maer dits te wonderen also wel, + Dat hi ghene vrucht en winnet, Eer hi in den hemel kinnet Sterren risen, die de macht Hebben van te gheven cracht2); 2425 Ende als hi die sterren siet risen, So noet hi na siere wisen. + Kites3), sprect Aristotiles, Dat oec mede een vogel es, Die menigerhande soen gheeft uut4): 2430 Elcs jaers5) verwandelt hi sijn luut. Van hare ende van wollen es sijn nest Boven op boemen ghevest, Ende daer hout hi sine broet. Als die eykelen sijn ripe ende goet,
[p. 256]
2435 So gadert hi spisen ghenoech Tetene na sijn ghevoech. Alsine jonghen op sijn comen, So dat si hem selven vromen, Houden si ledech ende voeden 2440 Vader ende moeder, ende broeden Die hem selven dan van ouden Voeden en moeghen noch ghehouden1). Dorpre mensche, merc hier op wel! Hier gaet uut K, hoert van der L. 2445 Larus2), als die glose seghet, Die op Moyses boeke leghet, Es verboden in doude wet Tetene. Van hem es gheset, Dat hi proiet in sine vlucht 2450 Bede int water ende in die lucht, Ende bediet den duvel wel, Die hem allen emmer es fel, Weder si liede heilich lijf leven3), Daer si met Gode om sijn verheven, 2455 Als vogle die in die lucht vlieghen; + Jof weder si hem laten bedrieghen + In dit wandele aertsche goet, Dat bediet es bi der vloet. Omme hem allen, groet ende clene, 2460 Set hi sine proie ghemene, + Die helsche larus, als diet al Bringhen wil in sinen val.
[p. 257]
Lucidius, seghet Solijn, Es den voghel1), die name sijn 2465 Die es ghemaect van den lechte. Sine vedren sijn2) rechte In donker nacht ghelijc den viere; Dies eist der ganse3) maniere, Die bi nachte willen pinen 2470 Te liden doer die donker woestine, Dat si des voghels vedren draghen, Ende die nacht daer mede verjaghen. Plinius sprect in die boeke sine, Dat in Germania in die woestine, 2475 Dat Almaenghen nu heet, Suilc voghel toghet ghereet. Lucina4), als ons doet verstaen Sinte Ambrosis van Milaen, Es een voghelkijn dat broet 2480 Sijn ey nachts ende vaste hoet, Ende singhet die nacht al doerentuere Sonder slapen, dits sijn nature. + Ende dinct als sinte Ambrosius sprake5), Dattet singhet om die sake, 2485 Om dat met sinen soeten sanghe Sijn broet leven daer of ontfanghe. Ende dit es te wonderen sere, Ende niet te twifelen min no mere, Want menech meester ende sinte Augustijn
[p. 258]
2490 + Segghen over waerheit fijn, + Dat selve wille1) van den lyoen: Dus wille der naturen doen. Linacos2), sprect Aristotiles, Es een voghel, des sijt ghewes, 2495 Sere scaerp in sijn sien. Deser manieren vogle plien, Eer haer jonghe plumen beghonnen3), Dat sise ter claerheit van der sonnen Keren, om te sien daer in; 2500 Ende suilc haer, de meer of min Sine oghe tranen, clene of groet, Die moet daer ontfaen die doet. Dandre voet hi so hi mach best. Bi der zee es des voghels nest, 2505 Want hi hem bi den voglen gheneert, Die visschen die4) die zee verteert; Ende alsi boven hanghet in die lucht, Die voglen onder hebben vrucht, Risen si, datmense vanghe, 2510 Ende duken int water so langhe, Dat si verdrinken ende boven driven: Die eet hi, dus horewi scriven5). + Dit scijnt een deel openbare, Als oft erehande aer ware.
[p. 259]
2515 Lagepus mach na tLatijn In onsen Dietsche hasenvoet sijn; + Want daer si in den plumen staen, Sijn si als hasen voet ghedaen, Des voghels voet sekerlike1). 2520 Dit es die scuvut properlike. Beide in haghen ende in holen Leet hi sijn droeve lijf verstolen, Ende et sine proie allene2). Men vintse wel na al ghemene 2525 Als groet bina als die aren, + Met plumen gheladen te waren3). Si sijn oec ghehornet mede. Sijn opsien dats wonderlichede: Sine oghen roet alst waer een brant4). 2530 Hi es al der vogele viant, Want si na hem stekens plien, Om dat sine bi daghe selden sien5). Hier gaen ute die namen in L: Van der M verstaet die namen wel. 2535 Milvus, als wi wanen wale, Dats die wuwe in onser tale, + Crombecte ende van voeten; Niet staerc dat si ghemoeten6).
[p. 260]
Hennen, kieken, voghelkine, 2540 Daer na setsi hare pine. Dinc die niet mach comen te baten, Die men uutworpt upter straten, Daer of maken si haer spise. Plinius sprect die wise, 2545 Dat haer lever draecht medicine. Die wuwe pleghet bout te sine Tieghen die voghelkine clene, Ende bloed op die grote ghemene. Si vliet den clenen spareware: 2550 Dit es een wonder van vare. Aristotiles die seghet, + Die erehande voghel1) pleghet In die joghet van hare joye, Dat si vogle vaet in proie, 2555 Daer na cronghen, daer na vlieghen. Int ende stervet si, sonder lieghen, Van honghere die haer gaet an, Want si haer niet gheneren can. Magnales sprect Aristotiles, 2560 Dat erehande voghel es + Groet als die ghier ofte aren, Die hem gheneeren te waren Metten visschen in rivieren. Si sijn van roder manieren 2565 In haren plumen, als wi mecken, Swaert van voeten ende van becken. + Melancorifus2), als ons seghet Plinius, daer dit in leghet,
[p. 261]
Es een voghelkijn niet groet, 2570 Dat sere wast in sijn ghenoet1); Want boven XX winnen si al, Ende emmer oneffene int ghetal. So nerenst so nes voghelkijn Om te voeden die kinder sijn: 2575 Dat machmen an die menighe sien. Nochtan alsi te vlieghen plien, Ende si volghen uten neste Der moeder, sijn si vet ten besten2);; + Ende volghen na hare wise 2580 Vader ende moeder om spise Met ere harde groter scare, Als oft ene scole voglen ware. Dese sijn ter proien ghegheven Den staerken die hier leven3). 2585 Morpex4) es een uutswaert voghel An plumen, an becke ende an vloghel, Van clauwen scaerp ende van becken: Een scholfaren ist, als ic mecke. Hi gheneert hem in rivieren 2590 + Met visschen na sire manieren. Al gheneert hi hem int water best, Nochtan maect hi op enen boem sijn nest, Ende voet met visschen sine jonghen; Ende alsi comen tharen eersten spronghe 2595 + Om te vlieghen, sijn si verladen,
[p. 262]
So ontsien si haeren scade, Dat si uutworpen hare spise, Om te vlieghen in lichter wise1). Dies niet en doen, si bliven so swaer, 2600 Dat mense dicke vanghet aldaer. Sulc vintmen, alsmen weet, Van naturen also heet, Dat si in couden wintertijt Ondoen hare vloghele wijt, 2605 Ende vercoelen hem in den wint. Haer drec es so heet, alsmen vint, Dat groene boeme daer of verdroghen: Dit machmen merken ende toghen. + Mennonides2), als ict bevant, 2610 Sijn vogle in Egipten lant, Als Ysidorus doet verstaen, Die de namen hebben ontfaen Van Mennon den here groet, Die wilen bleef voer Troien doet; 2615 Want dat si comen ghevaren Uut Egipten met groten scaren Daer Troien stoent, alsmen noch seghet, Al daer Mennon begraven leghet3), Te V jaren4), dit nes ghene saghe, 2620 Ende vlieghen dan twee daghe + Omtrent sijn graf, ende op den derden
[p. 263]
Gaet haer spel al uter verden; Want elc gaet daer den andren scueren Ende striden sonder dueren, 2625 So datter vele bliven doet: Dits van voglen wonder groet. Meauca dats der mewen name, Een voghel ist onbequame, Al es si gheplumet wit haer vel1). 2630 + Na hare macht so es si fel. Bi visschen leeft si in die zee. Want sine beghert ghene dinghe me Tetene dan van verdronkenen man, So ontgonnet sine in doghen dan2). 2635 Als een stoerm naken sal, Roepen si ende maken ghescal, Ende dat coemt hem van joye, Om dat si hopen der proie. Wel slachten si den riken vrecken, 2640 Die op die diere tiden mecken, Dats der aermer liede tempeest: Danne wanen si emmer winnen meest, Dan sijn si vro ende hebben joye: + Noch worden si des viants proie. 2645 Merulus3) dats eens marels name, + Een voghel scone ende bequame,
[p. 264]
Stout, dapper ende sere snel, Clenen voghelkinen fel. Et dar mere dinghe bestaen 2650 Dan sine cracht mach bevaen, Ende verwinnet bi snelheden Ende bi siere vromicheden Dicken onghelike dinc. Merc hier op, edel jonghelinc, 2655 Staet die therte ter doghet waert, Wes sonder waen onvervaert: Got mach di noch van hogher saken Mit sire cracht verwijnre maken. Muscipia1) dats een voghel, 2660 Ende hevet plumen ende vloghel Na den laenre harde naer2), Maer minder es hie, wet voer waer; Mere dan die duve oec es; Ghevoet, ghebect, sijt seker des, 2665 + Also alsmen die swalewe siet, Ende oec vele mere niet. Traech es hi in sinen vloghe, Sijn vlieghen dat nes niet hoghe. Al heeft hem die nature onthouden, 2670 Anders so heeft si hem ghehouden Te siere lijfnere ghegheven3); Want onder alle vogle die leven, So nes der scrifturen cont,
[p. 265]
+ Dat enich heeft so widen mont, 2675 Na dien te sien dat hi es groet. Ende dies hevet die voghel noet, + Want hi al bi vlieghen levet, Ende gaept wide daer hise hevet, So datter hem in die kele 2680 Te samen dicke vlieghen vele: Dies heetmenne muscicapa, Dats vlieghenvangher in Dietsche wel na. Merops, als ons Plinius seghet, Es een voghel die pleghet 2685 In daerde te broeden in holen, VI voete diep, dat hi verstolen Sine vogle1) daer onder voet, Tote dat si sijn te vlieghene vroet. In plumen es hi som schoen grau, 2690 Op den ric kerende int blau, Vor die boerst en lettel roet, Wit an die wamme2) ende niet groet. Merula dats der maerlen name, Die soete singhet ende bequame, 2695 Als die lentijn coemen wille, Want den winter swighet si stille. Experimentator die seghet, Dat die maerle, diemen pleghet + In die gaioele te houden stille, 2700 Dat si jeghen naturen wille Vleesch eten ende te bet singhen3);
[p. 266]
+ Ende dit selve sietmen volbringhen Die lewerke ende die kalandre + Ende so menich voghel andre. 2705 Al es si swaert, gherne si baet; Haer plumen trect1) si ende begaet, Al of si wilde wesen wit; Maer om niet so doet si dit, Want sonder in den sanc allene 2710 So es haer ghenoechte clene2). In Asia3) es si wit vonden, Dats die Moreie nu ter stonden. Die marle en can niet muten, Sonder an den bec buten 2715 Pliet si telken jare dit, Dat si word van ghelewen wit4). Monedula es der cauwen name, Swart van plumen sere bequame; Silver mint si ende gout, 2720 Ende dats bi der naturen ghewout; Nochtan en weet si wat haer sal, Sonder dat sijt decket al In steden daert verloren blivet. Wel si den vrecken man beclivet5), 2725 Die swart es van vulen zonden, Ende sijn ghiericheit6) tallen stonden So dect, dat hi verliest daer mede
[p. 267]
Sijn ghemac, sijn salichede, Der werelt ere, die minne ons Heren. 2730 Men mach die cauwe spreken leren, Wilmens pinen jonc bestaen1). Nauwe wacht si der sonnen opgaen, + Ende groetse in hare sprake. + Experimentator die seght vreemde sake, 2735 Dat cauwen vleesch en es niet goet, Want et thovet crauhen doet2). + Mergus es een voghel, God weet, Dien men in Dietsche den duker heet. In marasscen ende in rivieren 2740 Wandelt hi bi siere manieren, Om dat hi die vissche vaet. Langhe hi onder twater gaet, Doch moet hi weder in die lucht, Want danne coemt hem dademtucht3). 2745 Haer jonghen sijn so ghedaen, Teersten dat si uten doppe gaen, Al verliesen si vader ende moeder, Dat si hem sonder behoeder Bedraghen connen ende gheneren. 2750 Ambrosius sprect sonder sceren, Dat als die dukere die zee vliet, Ende roepende te lande tiet, Dat si voerweten ende voersien Tempeest die saen sal ghescien. 2755 Te wintere, want hi stille leghet, Ist dat hi vetste te sijn pleghet, Om dat hi minste dan vlieghet; En si dat ons nature lieghet,
[p. 268]
Elc voghel vliecht meer int claer 2760 Dan in die lucht dicke ende swaer1). Voghele namen gaen uut in M; Nu hoert hier voert van der N. + Nisus dats die spareware, Onder edel volc een voghel mare. 2765 Want hi met proien hem gheneert, + Hine plieghet noch en beghert + Ghenen gheselle an sine side. Suilke wanen dat es van nide, Ende suilke dat hem doe hovaerde, 2770 Want hi den seghe allene beghaerde; Maer dats tghelovelixt dat ic telle: Want hine wille ghenen gheselle Hebben an sijns selves bejach, Hi vliet gheselscap nacht ende dach. 2775 Nochtan ist over waer gheset, Dat die sparewaer vanghet sijn musscet2); Ende dit sprect Aristotiles, Dat jeghen die nature es Van allen voglen ghemene, 2780 Die hem met proien groet of clene Gheneert, dat engheen en vaet Geslachte dat hem bestaet; Maer die spaerware es van den seden Onsculdich deser edelheden, 2785 Want hi proiet op sijn ghenoet. Scaemdi, mensche, van scanden groet,
[p. 269]
Dat elc mensche si so fier1), Es het wreet of onghehier, Ist dat hi bi proien levet, 2790 Dat hi den sinen vrede ghevet; Maer du ende die spaerware Hebben dese edelheit ommare. Die wilde spaerware pleghet An wintertijt, als men ons seghet, 2795 + Dat hi avonts een voghelkijn vaet, Ende onder hem hout daer hi staet, Om te verwaermen sine voete. Des morghens mit goeder moete Laet hijt quijt varen ende vri. 2800 Een scone exempel dinct mi, Ende hovesch ende harde goet, Dat elc danke datmen hem doet, Ende elc sinen waert verdraghe. + Die edele spaerware broet in die haghe; 2805 Die dorpre, die lettel doghe, Broet op den boeme hoghe2); + Maer elc mensche wese dies vroet: Die edelre baren, die meer omoet3). Nocticorax mach in Latijn 2810 In Dietsche een nachtraven sijn, Ende es maniere van ulen, Die men hoert bi nachte dulen, Ende dinct mi an mijn verstaen,
[p. 270]
Dat mach sijn een uweraen. 2815 Een buschule ist al uut ende uut, Ghevedert na den scuvut. Nachts vlieghet hi in den velde ende in husen, Ende levet bi proien van musen, Ende daertoe mint des menschen drec. 2820 Crom hevet clauwen ende bec. Sdaghes sietmene selden of niet, Wantet die clare sonne ontsiet. Nepa dinct mi die snippe wesen, + Die so claer hoert, als wi lesen, 2825 Als in scrifturen es gheseghet, Dat sijt ore aen daerde leghet, Ende hoert harde wel daer bi Of daer worme in daerde si. Dan steect si haren bec, dies lanc, 2830 In daerde ende haelse aen haren danc. Sdaghes es si in daerde bedect1); Jeghen avont si uuttrect Ende in der morghenstont vroe: Hier bi wort si ghevanghen alsoe. 2835 Tfleesch van der snippen es ghesont, Want et verduwet in corter stont. + Van der N so enden die wort; + Van der O scrivic ju voert. Onocrotallus es bekent 2840 Een voghel in Orient, Ende es verboeden in doude wet,
[p. 271]
Soe dattene gheen Jode en et. Enen staerken bec heeft hi ende enen langhen, Daer hi can mede vissche vanghen, 2845 Ende roept lude na den butore, Also datment verre hore1). Enen crop heeft hi als een sac An sinen hals, dats sijn ghemac; Daer in gadert hi te sire noet 2850 Van visschen enen hoop so groet, Nochtan dat hem die buuc es vul. Ende dan es hi niet so dul, Al hem die buuc gheidelt es, Die vissche, des sijt ghewes, 2855 Uten croppe woerpt hise dan, + Ende vullet sinen buuc daer an. Om dese vulheit2), waentmen te bet, Verboetmene in doude wet. Osma dats een voghel wit, 2860 Groet als een swane, die gherne sit Bi watre daer vissche in sijn vele. Lanx den halse an sijn kele Hanghet hem een sac wijt ende groet, Dien hem nature gaf ter noet 2865 Om vele vissche daer in tontfane, Sire nature bi te ghestane; Want hi vele teten bedaerf. Men vintse niewer menich waerf Dan in groten waterlande; 2870 + Want mate water hebben si te hande
[p. 272]
Van visschen ghemaect al bloet1). Den bec heeft hi lanc ende groet. Oriolus es een voghel, ghenoemt Na den sanghe die van hem coemt, 2875 Ende es van plumen openbare Scone als hi gouden ware. In boemen broet hi, ende singhet Sulc luut als sine name bringhet2). + Ic wane dat meent die wedewale. 2880 Al es oriolus gheplumet wale, Sijn drec heeft so sware lucht, Dat hi dat selve so sere vrucht, Dat hi sere scuwet sijn smelt; Want begaeten die ghewelt 2885 Van den stanke, hi es so groet, Hi macher lichte of bliven doet. Verheft ju niet, stervelike keytive, Op die scoenheit van uwen live. Wilde u lieven3) wel bekinnen, 2890 Ghi vint al in u herte binnen Ghenoech dies ghi u moghet scamen: Alle sijn wi aerde te samen. In O vandicker nemmee: Nu hoert vogle namen in P. 2895 + Pellicanus, sprect sinte Augustijn, Ende Ysidorus die meester fijn, Dat et een grau vogel si.
[p. 273]
In Egypten so wandelt hi Op Nilus die groete riviere. 2900 Pellicanus heeft ene maniere, Dat hi sine jonghen minnet; Maer als hise pijnlec kinnet, Want si ghierech sijn om haer aes, + So doetse die aerme dwaes1). 2905 Drie daghe beweent hise onblide; + So ondoet hi sijns selves side, Ende mit sinen bloede roet Verwect hise weder van der doet. Oec es mede van hem bekent, 2910 Als enich ghevenijnt serpent Sinen jonghen neemt tleven, Dat hijt hem weder dus mach gheven2). Tusschen hem ende tserpent Es altoes onvrede bekent; 2915 Ende dats altoes dat die pellicaen Serpenten hem pijnt te verslaen. Experimentator die bescrivet, Dat die pellicaen cranc blivet Na dat bloeden, dat hi bloet 2920 Op sijn dus vercoeren broet, So dat hi in ghere wise Vlieghen mach om sine spise. Soe moeten sijn jonghen dan, Doer die noet die hem gaet an, 2925 Soeken hare II bejach. Sulc es so traech op den dach, Dat et van quader herten blivet In dat nest doet ende ontlivet3);
[p. 274]
Sulc vliecht uut ende voet hem selven, 2930 Ende beveelt sijn oudre den elven1); Sulke sijn hovesch ende vroet, Ende denken omme dat goet, Dat hem moeder ende vader dede, Ende gheneren hem entie haer mede. 2935 Als dan die moeder ende die vader + Dies ghewaer word algader, Ende van der crancheit sijn ghenesen, Die hem hovesch hebben ghewesen Die houden si ende voeden si waerde; 2940 Dandre jaghen si hare vaerde. + Herhande sijn pellicane: Deen leeft in foreeste, ic wane, Dats die serpenten verteert2); Dander hem in water gheneert. 2945 + Men seyt die3) nes gheen pellicaen; Want hem es een daerm gheghaen Van den gheswelghe tot den uutganghe. Dus en mach ghene spise langhe In sinen lichame gheduren, 2950 Hine blivet magher bi naturen. Der ouder philosophen boec4), Die wonders doet ondersoec, Seghet dat in Lybia ghesciet Wonder, datmen ter waerheit siet:
[p. 275]
2955 Elx jaers comen daer ter stede Bitende vogle ende andre mede In enen maent op een riviere. Daer vechten si in felre maniere, So datter menech wort ghewont 2960 Ende ontpluemt daer ter stont. Van den plumen maectmen daer na Bedde dan in Lybia, Ende vele van desen sijn pellicane, Die den strijt pleghen te bestane. 2965 Elc mensche pijn hem te verstaen Die nature van den pellicaen, Die sine jonghen slaet ter doet Om haer dorpre gulsheit groet, Ende dan verwectse mit sinen bloede. 2970 Dit can wel doen Got die goede Adaem onse vader, die langhe stoet Hadde ghesien ende groete noet1), Onthier ende ets den Here verdochte, Die ons met sinen bloede cochte, 2975 Ende ons tlijf daermede dede ontfaen. Dit was die fraye pellicaen. Wie sijn si, die nu ontfaermen + Jhesus lede, die nu caermen + In die werelt van aermoede? 2980 In sinen leden machmen voeden Gode als enen vercrancten man, Dien doer ons sijn bloet ontran. Nu vintmen traghe dorper kinder, Die hem selven meer noch minder 2985 Voeden connen, noch Gode mede
[p. 276]
+ Danken van siere hoveschede: Dese bederven in den neste. Dit sijn die Joeden, die int leste, Om dat si traghelike gheloven, 2990 In die helle bliven verscoven; Ende sijn daer jonghe, dier uutvlieghen, Ende vader ende moeder bedrieghen, Ende hem selven allene asen, Dit sijn die heidene die verdwasen, 2995 Ende Grode laten, ende anebeden Afgode met groter dulheden; Maer die goede kinderkine Pinsen om die doet ende om die pine, Die Jhesus Christus doghede, 3000 Daer hi an den cruce droghede, Ende ons mit sinen bloede ghenas; Ende danken sinen leden das, Den aermen van aertrike, Diese voeden oetmoedelike. 3005 Wel hem die des sijn ghedacht, Want als hi coemt in sine macht, Hi sals hem danken in den trone, Ende voeden met eweliken lone, Ende den dorpre ende den traghen 3010 Sal hi neder in die helle jaghen. Porphiro1), als die lettre seghet, Hevet des gheen voghel en pleghet: + Enen voet heeft hi als die aren, + Daer onder2) als die gans te waren.
[p. 277]
3015 Desen hetewi den broecaren. + Hi can hoghe in die lucht varen, Ende merct ende siet in sinen clemmen Waer die vissche int water swemmen. Dan sciet hi neder met vluchten groet, 3020 Ende grijpt den visch in sinen poet, Die ghemaect es na des arens voet. Mit den andren hi roet, Also dat hi mach oprisen Ende vlieghen wech mit sire spisen1). 3025 Men vintse groet ende te maten clene Vele in der werelt ghemene. Pavo es in Dietsche die paeu, Die van vedren es roet ende blaeu, Ende die scoenste voghel dien men kent. 3030 Ghehovet es hi na tserpent. Elc man kinnet sine ghedane, Des keric mi te min daer ane; Maer een meester sprect dese sake; Hi es ghehoeft ghelijc den drake; 3035 Sijn luut es oft die duvel ware; Sijn ganc stille in der ghebare Als die dief; sijn plumen mede Sere scoen na des hemels scoenhede. Sijn luut verjaghet, waer dat si sijn, 3040 Alle beesten van venijn, Noch hare engheen blivet lanc Daer si horen sinen sanc. Augustinus sprect openbare, Dat spaeus vleesch binnen I jare
[p. 278]
3045 Noch en stinct noch en rot1). + Die paeu es een hovaerdich sot. Sietmenne om sijn scoenheit an, + Hi ondoet sinen staert dan Jeghen die sonne, dat men bi dien 3050 Te bet sal sine scoenheit sien; Maer als hi sine voete siet, Valt2) hi den staert ende vliet. XXV jaer mach hi leven. In ouden boeken es ghescreven, 3055 Dat den ouden paeu wast int hovet Een precioes steen, dies ghelovet. Die paeu worpt als die loveren vallen Sijn staertvedren met allen, Ende dan laet hi hem node kinnen, 3060 Onthier ende si hem wassen beghinnen3). Als hi ontwaken wort bi nachte, Roept hi lude ende onsachte; Want hi heeft vaer ende toren, Dat hi sijn scoenheit heeft verloren4). 3065 Eiere leghen si eens int jaer5), Ende die paeuwinne pijnt haer, Dat sise den paeu onstect, Om dat, vint hise, dat hise brect. Sine jonghen wil hi verslaen, 3070 Tote dien dat hem die coppe opgaen6).
[p. 279]
Bonen niet te sere ghebraden Doen den paeu sere ghegaden1). Als die paeu clemmet hoghe, Beteikent rein, wast te voren droghe. 3075 Wilde2) paeu vintmen mede, Ende wilde paeuwen in somer stede, Niet van vedren also fijn Als die huuspauwen sijn3). Perdix heet die pertrise bi namen. 3080 + Jacob ende Ysidorus te samen, Ende sente Augustijn segghen mi, Dat et een loes voghel si, + Want elc andren eyere steelt4); + Maer als die jonghe sijn gheteelt, 3085 Kennen si der moeder diese wan Bi den lude, ende volghen haer dan. Haer nest maect si, horic ghewaghen, Gerne in die dicke haghen; Ende coemt ieman den neste naer, 3090 Die moeder coemt hem jeghen daer, Ende ghebaert of si cranc ware, Om dat si wil doen volghen hare, Ende verre of leden anderswaer5). Als hare jonghen hebben vaer, 3095 Vallen si opwaerd ende decken hem mede
[p. 280]
Met risen1), dats haer sede, Die si houden in haren voeten. Haer luxurie es so onsoete, Dat si noten jeghen nature. 3100 Plinius sprect in sine scrifture, Dat die hanekine betide Striden om die hennekine, Ende diere verwinnet, dat hi ontsoete Tret den andren onder die voete2). 3105 Gheen wilt vleesch nes so ghesont, Als die pertrise talre stont. Haer galle, als Plinius seghet, Op datmer effene jeghen weghet Honech, ende ment minghe dan, 3110 Dat et die oeghen verclaeren can. Platea, als Plinius seghet, Es een voghel die des pleghet, + Dat hi die dukers wacht in die zee3), Ende doet hem dan so we, 3115 Dat hi hem haer proie ontjaghet. Mit lesemen, dat hi hem verdraghet Mit musschelen, die hi swelghet gheheel. Als hise heeft verduwet een deel, + Worpt hi uut die scelle weder, 3120 Ende latet tander vallen neder4). Pluviales dat sijn manieren Erehande van pluvieren, Diemen seght dat bi der lucht
[p. 281]
Leven sonder ander vrucht1); 3125 Nochtan vintmense wel ghevoet. Waer bi mens wille wesen vroet, Datse voet die lucht allene, Dats om datmen groet noch clene In haren daerm niet en vint: 3130 Dies waentmen datse voet die wint. Pica dats der aestren name. Van plumen scone ende bequame Es si, ende die vele scalcheit can. Haer nest ontset si gherne den man2). 3135 Si maectet scaerp van doernen buten; Boven can siet decker ende sluten, Ende maect twee gate weer no min, Daer si gaet uut ende in. + Met aerde maect sijt sachte binnen. 3140 Plinius doet ons bekinnen, Dat aestren jonghen over waer3) Gheten die maken die oghen claer, Ende dan sijn si ghevleghen best. Want daestre in I staerc nest4), 3145 Al tlijf hout so stille ghemene, Sonder metten bec allene, Daer toe doetse al haer macht, Hoe sijt ondoet mit hare cracht. Jonghen opghehouden leertmen wale
[p. 282]
3150 + Spreken menigherhande tale1), Ende hoeren nauwe na die wort, Ende pinen hoe sise bringhen vort. + Die die tonghen hebben breet, Spreken beste ende ghereet. 3155 Picus dats een voghel echt; Na minen waen so ist die specht. Alse staerke es hi ghebect, Dat hi die bome doerpect. Onder die scuersce na sire wise 3160 Soect hi woerme te sire spise. In holen boemen maect hi sijn nest; Daer broet hi sijn jonghen best. Slouge oec iemen yser of hout In die gate met ghewout2), 3165 Ende picus niet in ne mochte, Hi vloghe heine ende sochte Een cruut daer mede uutvloghe dat, So hoe vaste et staec int gat. Oude boeke segghen dat 3170 + Van desen crude tere stat, Datmer mede mach ontsluten Alrehande slote van buten, Die de wort daer toe can segghen, Diere mede an legghen; 3175 Negheen mensche kennet echt Sonder bi naturen die specht3). Scaerp sijn sine clauwen ghemene:
[p. 283]
Dies sit hi node op die stede. Sulc ghelijct den marle wale, 3180 Sulc een deel der wedewale; Ende sulc sijn op thovet roet, Ende die sijn scoenste ende groet. Passer dats der muschen name. An husen broeden es hem bequame. 3185 + Dicken dinken si verwoeden, Alsi noeten ende broeden. Die heetste voghel ist van naturen, + Diemen vint in die scrifture. Die sien leven langher dan die hien, 3190 Wilmen segghen ende lien. Aristotiles die seghet, Dat die hi allene pleghet Nemmeer te leven dan een jaer. Dat mach sijn in den lande daer; 3195 Maer hier nest niet, des sijt vroet: Ic waent ons heete1) lant doet. In somegher stede wilmen callen, Dat si van den evele vallen2). Aristotiles die seghet, 3200 Dat die mussche pleghet Tetene dat beeldensaet3), Dan of coemt hem dat quaet. Alse die jonghe uutvlieghen, + Doude en wilse niet bedrieghen, 3205 Sine vlieghe mede ende haere ghebure,
[p. 284]
Ende hoedense: dits hovesche nature1). Dus souden die staerke ende die vroede Dien cranken neemen in hare hoede, Ende bewaren ende beraden 3210 Beide van scanden ende van scaden. Passer arundineus Es die reitmusche, ende coemt aldus, Dat die mussche ende die nachtegale Te samen noten te menighen male; 3215 Entie vrucht die daerof coemt, Al ist datmense die mussche noemt, Want mense also gheplumet siet, Sine broet niet daer die mussche pliet, Noch sine mint die bussche niet; 3220 + Maer si wonet ghaerne int riet, Buten husen ende den busschen. Den sanc so hebben dese musschen Een deel van der nachtegale, + Al en singhen si niet so wale. 3225 An plumen sietmen ende an sanc, Dat si van tween sijn gemanc. Philomena in onser tale Luut wel die nachtegale, Ende hevet van sanghe den prijs 3230 + Boven allen voglen in alre wijs. Vro woert si in die dagheraet, Ende lovet die sonne eer si opgaet. In lentin ende in somers beghin Singhet si, ende els meer so min.
[p. 285]
3235 In lentintijt so ghevoetse so Haren sanc, ende wort so vro, Dat si selden wilen et1), Ende singhet te narenstliker bet2); Ja, daer si te prighe singhet, 3240 Daer si verwinghet ghehinghet3), Haer narenst es so groet, Si sal eer singhende bliven doet. Sulc meester seyt, als si verstaet, Dat met haer ten ende gaet, 3245 Dat si beghinnet mit den daghe, Ende verheft haer van slaghe te slaghe Toter noene, dat ditte4) es groet, Ende dan vallet si van den boeme doet. Alle noten van musiken 3250 Connen si singhen ende striken; Ja, die oude leren die jonghe, Ende formieren hare tonghe Op ende neder talre note: Dus leert elc hare rote. 3255 Als die daghe ten lanxten comen, Word hem die sanc benomen, + So datmen van hem niet een twint In den winter ne vint; Sonder dat suilc openbaert, 3260 + Datmense dan heet robaert. Ende dit scijnt al openbare,
[p. 286]
Dat Ovidius1) hout voer ware: Alsi broeden ende noten, So es hem haer sanc verstoten. 3265 Pitacus dinct mi sijn + Die papegay, daer of Solijn Ende Jacob scriven in haren doene. Een voghel ist van plumen groene; Om den hals een rinc van plumen, 3270 Ghevaerwet ghelijc goutscumen. Een tonghe groet ende breet, Daer si mede formiert ghereet Worde, als oft een mensche ware. In teerste of in tander jare 3275 So sijn si te leren best, Ende onthouden datmen hem vest2). Den bec heeft hi so crom ende staerc, Velle hi van hoghen op een saerc, Hi soude hem op den bec ontfaen3). 3280 Haer hoeft es so haert sonder waen, Datmense mit enen ysere slaet, Alsmense dwinghet dat si verstaet Te sprekene na smenschen wise4). Metten pote steect si die spise 3285 In den bec, dits wonder mee. In tghebeerchte van Gelboe5) Seitmen, dat si te broeden pliet,
[p. 287]
Daer et selden reint of niet, Want die rein es haer de doet. 3290 Den staert wacht si mit hoeden groet, Ende strijcten dicke ende maecten fijn. Sere ghaerne drinct si wijn. + Men leest dat in sconinx Karls tiden, Dat hi wilen soude riden 3295 Doer twout van Grieken ende sijn ere1), + Om te verwaren2) over meere, Papegaien quamen tiere stont Ende seiden: ‘Keiser, vaer ghesont!’ Doe was hi coninc ghemeenlike 3300 Van der crone van Vrancrike, Ende hi word Roemsch coninc3) daer naer: Dus worden hare worde waer. Dien paues Lewen, lesewi mede, Gaf een man doer hoveschede 3305 + Een papegay, ende sprac ghenoech. Doe mense hene ten pauwes droech, Sciet si hene op hare vaert4): ‘Ic vare hene ten pauwes waert;’ Ende teerst dat si den pauwes sach, 3310 Ontboetsi hem wel goeden dach Achter een twee waerf te samen. Dese dinc den pauwes wel bequamen,
[p. 288]
Dat hi dicke sonderlinghe Der jeghen sprac om dachcortinghe. 3315 Van der P ent hier die wort. Nu hoert hier van der S vort. Strucio dats een voghel groet, Van voeten des kemels ghenoet1). Als dese voghel broeden pliet, 3320 Om dat VIIsterre hi siet, Want hi altoes gheen ey ne leghet Eer hijt siet, alsmen ons seghet, Ende dat es omme dat angaet + Die hitte die den hogheste2) bestaet. 3325 Dan leghet hi sijn eyer op tlant, Ende bedectse onder tsant. Dan gaet hi wech, ende verghet al Daer hise leghet of vinden sal3). Dan moet die tijt ende die nature 3330 + Doen dat hem worden soud te sure, Ende bringhen sine jonghen vort. + Aristotiles seghet dat wort: Qualike of niet mach hi vlieghen. Yser eet hi, sonder lieghen. 3335 Van der aerde mach hi niet risen, Maer hi loept na beesten wise, Ende sijn vloghele maken hem vaert, Dat hi snelre es dan een paert. Die paerde haet hi emmermere,
[p. 289]
3340 Ende die paerde ontsiene sere, So dat sine niet durren sien1). Als hi voer den man sal vlien, Grijpt hi in sine splette voete Stene, ende worpt achter hem onsoete 3345 Op die ghene diene jaghen. So dul es hi, als in der haghen Sijn hovet wel bedect es iet, Dan waent hi datmenne niet en siet. Sijn eyere sijn, alsmen seghet, 3350 Diemen in kerken te hanghen pleghet. Also groet es hi harde naer Alst een melleec esel waer2). Scrio3) es een verdoemt voghel. Ghevedert es hi an den vloghel 3355 Als oft een scaerp doeren ware. Sinen jonghen es hi care, Ende pleghet nachts te vlieghen allene4). Jeghen ander voghele ghemene So ghevet hi erehande melc 3360 + Te sughene sinen jonghen elc5). + Sturmis6) dinct mi die sprewe wesen,
[p. 290]
Als wi in Plinius lesen; Want hi scrijftse van spoiten bruun1), + Ende gherne wesende int commuun, 3365 Ende tropmaelde vlieghende in scaren2), Daer si hem sullen ghenaren, Avonts vergadren si gherne al, Ende maken harde groet ghescal, Als of si hadden ghedinghe. 3370 Nachts swighen si onderlinghe, Maer als die dach openbaert, So singhet elc ende ghebaert Als ofse feeste maecten ende spel; Ende dan versamen si wel 3375 Ende vlieghen mit ghemenen here Te samen om hare lijfnere3). Hier gaet uut van der S; Nu hoert wat in T bescreven es. Turtur es der tortelduven name, 3380 Een reine voghel ende bequame, Dat sere mint sijn ghenoet. Alst so es dat et blivet doet, Dat si nemmermeer en kieset Gheen ghenoet, na dat tsijn verlieset. 3385 Allene vlieghen si, alsmen thoget, + Ende op telghen die sijn verdroghet Sit si met rauwen bevaen. Basilis doet ons verstaen Ende seghet, dat hire an soude4) scouwen
[p. 291]
3390 Wedewen ende hovesche vrouwen, Ende dat wedewescep bekinnen, + Ende dat die stomme vogle minnen. Caermen, claghen es haer sanc. Ghenen voghel es sie wranc1); 3395 Maer goedertierlijc si verdraghet Allet datmen op haer jaghet. Haer nest maectse van lettel roeden, Ende si connen hem wel behoeden + Jeghen ghere minder2) scade; 3400 Want si neemt van cilla die blade, Op datse ghevenijnde diere Scuwen in alre maniere. An vruchten es haer lijf ghemanc3), Ende si vliet des swevels stanc. 3405 Experimentator die seghet, Dat si in wintertiden leghet In haren plumen in holen boemen, Al daer sijt suverlijc mach gomen. In lentintiden, ende nemmee, 3410 Broeden si drie waerven of mee4), Ende twe te samen creatures5), Die heet ende nat sijn van naturen; Maer alsi vlieghen op ende onder,
[p. 292]
Es haer vleesch te meer ghesonder1). 3415 Van den rechter vlerke dat bloet Dat es den oghen sere goet. In lentin tiden machmen sien, Dat si den winter sere ontsien2). In busschen machmense broeden sien, 3420 Der liede huse si vlien3). Tragopalas4), seghet Solijn, Sietmen in Ethiopien sijn. + Mere es hi dan die aren, Maer ghehornet es hi te waren 3425 Als een ram, ende des ne pliet Ne gheen voghel den men siet. Hi verdrivet met deser saken + Alle voglen die hem ghenaken. Alse fenix es hem thovet 3430 Met hoernen, ende dies ghelovet, Dat hi van plumen es bruunroet, Staerc, vermoghende ende groet. + Turdus is een vogel clene, Van voersienicheit groet ghemene. 3435 Op hoghen boemen maect hi sijn nest Van some5) ende wael ghevest,
[p. 293]
Daer si in broeden hare jonghen, Ende dat in harde corten spronghen, Want haer eyere, die si draghen, 3440 Die sijn rijp binnen X daghen, Daer uut coemen op die stede Te hant hare jonghen mede. T gaet ute, dat seggic ju; Hier coemen vort namen in U. 3445 Vespertilio dinket mi Dat et die vledermuus si, Die ne vlieghet altoes niet Dan avonts spade, alsmen siet. + In den winter sietmen ghene. 3450 Niet en eten si of clene. An wanden vintmense daer si cleven, Jof in holen al sonder leven; Maer brinctmense daer die lucht es claer, Wortsi levende ende roerende daer, 3455 Ende haer macht die coemt hem an, Dan vlieghen si weder slapen dan1). Sine hebben vedren noch plumen ghene, Recht ghedaen na die muus clene; + Want si draghet ende soeghet 3460 Als nature in musen toghet: Dat en doet ander engheen voghel. Staert hevet si ende vloghel, Ende dat nes anders niet dan vel. Die moeder can met haer wel, 3465 Daer si vlieght, twee kinder draghen.
[p. 294]
Die boeke horic ghewaghen, Dat tbloet van den vledermuus + Met enen crude, heet eraduus, Es goet jeghen serpents beten1). 3470 Oude boeke doen ons weten, Dat daer uteghetrect es haer Op een caleu hoeft, dats waer2), Et wast weder, dies ghelovet. Lech dat onder dijns wijf hovet, 3475 Dat si daer of niet en weet, Si sal kint ontfaen ghereet. Dit vintmen in den ondersoec Der ouder philosophen boec. Mesien eten si ende anders niet3). 3480 Haer lever4) ende haer voete men siet In vloghele ende in staert ghetrect. Ghetant es si ende niet ghebect, Ende dat en pleghet els voghel gheen. In India esser menich een. 3485 Mere dan die duve nochtan, Ende ghetant alst ware een man, Daer si den lieden ofbiten mede + Nesen, oren ende andre lede. Vanellus dats die vaneel, 3490 Een voghel wel bekent een deel:
[p. 295]
Een kienic hetet in onse lant1). Dese voghel, als hi siet te hant I man van sinen neste verre, + So vlieght hi te hem waerd erre, 3495 Ende hi roept of hi ware verdovet, Ende steect danne na sijn hovet, Omme dat hine van den neste Waent verdriven over sijn beste; Ende hier bi word ten selven stonden 3500 Sijn broet ende sijn nest vonden. Wel betekent vaneels vite Dat leven van den ypocrite, Die roem houd ende sere verjoeghet, + Ghesciet hem enigherhande doeghet, 3505 Ende makets voer die werelt tale. So coemt die viant, die merct wale, Bi deser kennesse tsinen neste, Ende neemt hem al den loen int leste. Upupa, alst es gheset, 3510 Es verboeden in doude wet: + Dats om sine onreynichede. In den drec nestelt hi mede; Gherne hout hi hem ghemanc In steden daer es quaet stanc2): 3515 Dies heetmen den linghenvoghel. Scone hevet hi plumen ende vloghel, Ende op sijn hovet ene crone Van plumen ghewassen scone. In den winter sietmenne noch en hoert; 3520 In lentintiden coemt hi voert. Van der ouden doetmen verstaen, Dat si hem ontplumen saen,
[p. 296]
Ende ghaen in den neste ghinder Sitten onder hare kinder1), 3525 Die ghewassen sijn onder den hoeder, Die asen vader ende moeder, Tote dat si gheplumt mogen wesen Ende van cranchede ghenesen. Meer doecht esser an bekent: 3530 + Als doude sijn van ouden blent, So halen die jonghe dan I cruut, Daer die blentheit mede gaet uut. Jacob seghet van Vetri, Ende ander meester menich daer bi: 3535 Wie so linghins voghels bloet An sijn slaepbeen strijct ende doet, Als hi te bedde wille gaen, Nachts als hem die slaep sal bestaen, Sal hem droemen eer die morghen 3540 + Datten viande willen verworghen2). Toverare doen besonder Met siere herten harde groet wonder; Maer hoe ende in wilker manieren Sone willen meesters niet visieren. 3545 + Vultur, waen ic, dats I gier, Een staerc voghel ende fier; Maer in sijn vlieghen es hi swaer. Drie spronghe of meer, dats waer, So doet hi in derre wisen,
[p. 297]
3550 Eer hi mach van der aerden risen. Plinius sprect: dats sine maniere, Dat sijn plumen in den viere Metten roeke tserpent verjaghet1); Ende die sijn herte met hem draghet 3555 Es versekert van allen dieren2). Vier roept hi na sire manieren3), Gheen dier es els so claer Onder die mane, dat es waer. Daermen orloghet ende strijt, 3560 Daerwaerd tiden si talre tijt, Als die hem willen versaden In stride met der liede scaden. Als die jonghe ghier es groet, + Slaet hi sijn ouder moeder doet, 3565 Alsi haer niet mach gheneren. Plinius sprect sonder sceren, Dat nie man en vant haer nest, Want op roetsen hebben si ghevest, Daer si van volke sijn behoet. 3570 Die ghier sine jonghen voet Tote dat coemt die wintertijt, Ende dan wast tusschen hem die nijt. So jaghet hise van hem dan,
[p. 298]
+ Want die proie nauwet hem voert an; 3575 Want een paer ghiere verteert Vele, want hi hem wilde1) gheneert. Bi vesten pleghen si niet te vane, Maer si proien verre dane; I tijt leert hem dat bekinnen, 3580 Nature die de vroeden minnen Te houdene onder die ghebure2). Ambrosis sprect: ets sulcs nature, Die sonder noten, seghet sijn waen, + Jonghen draghen ende ontfaen; 3585 Ende die ghiere, die comen danne Al sonder ghenoet van manne, Leven mach hi wel te waren Ghemeenlike tot C jaren. Oec seghet Ambrosis, dat si bloet 3590 Voerteikenen der liede doet, Met ere sonderlingher lere, Die hem coemt van onsen Here. Als twee lantsheren hem ghereden Wijch te vechten onder hem beden, 3595 Ist dat vele ghiere varen Ghinder bi der liede scaren, So macht wel over waer bedieden, Dat van den paerden ende van den lieden Een grote menye met gewelt
[p. 299]
3600 Sullen doet bliven op dat velt. Plinius sprect oec van den ghiere, Dat hi proiet na sire maniere Van den middach toter nacht, Ende hi es1) voer den middach wacht. 3605 + Sijn bec cromt hem in sijn ouden, So dat hi ghene proie mach houden: Dan so moet hi doer die noet Van honghere bliven doet. Hine can niet an den steen te waren 3610 Sinen bec corten ghelijc den aren: + Dies so heeft hi groet verdriet. Op daerde hi ghene bete en siet: Dat doet hem een deel die noet, Want hi swaer es ende groet2). 3615 Experimentator die seghet, Dat die voghel traech te sijn pleghet Ende met vleesche verladen. Die ghier doet grote onghenaden Sinen jonghen, heeft hi verstaen, 3620 Dat si met vetheden sijn bevaen; Hi bitse ende slaetse om die saken, Dat hise magher wille maken3). Siet hi eene cronge liggende mede, Hi beet te hant neder ter stede,
[p. 300]
3625 + Waer soet es, hoe soet vergaet: Dats daermen hem dicke om vaet Mit stricken in menigher tijt. Tusschen hem es menich strijt Ende den ghervalke, weetmen wel; 3630 Maer die gheervalke es hem te snel, Ende verdrincten so mit platten, Al es hi staerc, hi cannen matten1). Dat hi te male niet en verteert, Daer mede voet hi ende gheneert 3635 Sine jonghen in sinen neste. Hier es van der V dat leste. Zelentides2), sprect Plinius, Sijn vogle die heten dus; Ende woent erehande diet, 3640 Als ons Plinius bediet, + Bi enen berghe die Caym heet3), Dien de crekelen doen groet leet; Want si den coerne doen groet sere. So roept dat volc an onsen Here, 3645 Ende vercrighen mit beden des, Dat hi hem sent zelentides, Ende als men waent, bi den ghebode + Allene van onsen Heren Gode4); Noch waen si coemen ofte varen, 3650 En weet niemen te waren, Sonder datse die liede allene
[p. 301]
Bidden van Gode met wenen. Si verteren die crekelen dan, Datter gheen ontgaen en can. 3655 + Hier ent der vogle boec in Z; Vondix meer, ic seits ju mee. Hier sire hondert X ende drie In Dietsche also ghedicht van mi, So ict frayste vant int Latijn, 3660 Daer bispel of ontbonden sijn, Some ende niet thonderste deel. Up elc te dichtene gheheel Waer te lanc ende te swaer: Ic dichte corte ding ende waer; 3665 Want ic en begheer niet Dats den lesere iet verdriet. Hier suldi hoeren voerwaert me Wat wonder men vint in die ze, Ende int water ende in rivieren; 3670 Also als die meesters visieren, Die dat waer bringhen voert, Scrivic ju in Dietsche wort; Maer eer ic dichte van elken allene, Hoert teerst spreken int ghemene.	1. V. Elc v. int vlieghene sn. A.B. Elc v. in vlieghene sn. - 2. V.A. ne m. te voet nit w.B. ne m.t. voet. - 3. V. zwalue. A. zwaluwe. B. swalbe of swallue. - 4. V.A. Cl. vogheline pl. B. Cleine voghelkine pl. - 5. V.A.B. singhene. - 6. V.A. vogle e.h. ghenote. B. vogle e. hare genoete. - 7. V.A. starc v. barsten. B. starc v. borsten. - 8. V.A. voghelen. B. vogle. - 9. V.A. Clawen, wi. B. hebbene alse. - 10. V.A.B. hebsi. - 11. V. vergadert. B. versamet. - 12. V.A. Negheen v. sone es sn. B. Geen v. es. - 13. B. alse. - 14. V.A. ic w.B. Hinnen, ic. - 15. V.A. eyeren. B. eiere alse. - 16. V.A.D.s. gheen notens e.p. B.D.s. gheens notens pl. - 17. B. argheren. - 18. V. dit is. A. andere dit es. B. dandren dat es. - 19. V.A. Crombect v. heeft (hevet). B. Crumbect v. heft meste macht. - 20. V.A. hi levet. B. hi leeft. - 21. V.A. Ander vogle l.b. worme. B. voghele. - 22. V.A. vorme. B. Vessche, meneghen. - 23. V.A. Watervogle. B. Watervoghele. + Nat. R. L.V. + V. 72 a. 1) N.R. Omne volatile curvorum unguium habet coxas et pectus forcius quam alia volatilia. 2) N.R. Omnia volatilia habent digitos, quedam vero continuos, que natant ut anseres, quedam disiunctos. 3) Lees met de varianten: sone es. - N.R. Omne volatile habens curvam ungulam in crure sicut gallus est mali volatus. 4) Lees met de varianten: gheens notens. - N.R. ova venti illa sunt que veniunt sine coitu. + L. 58 b. 4020. V.A. clawen h. dat vel. - 25. B. Die vl. te s. bi sc. - 26. B. twaren. - 27. V.A. Ne v. hare ghenote. B. En ontbr., hare genoete. - 28. V.A. liet. B. alse d. vesch. - 29. V.A. oec ontbr. B. spareware j.w. - 30. V.A. dicken. B. dike. - 31. V.A.B. Het, vogle. - 32. V.A. duchten. - 33. V.A. warme. B. warmen. - 34. V.A.B. vogle. - 35. V.A. hole. - 36. V.A. warme. B. warme erde. - 37. V.A.B. verwarmt. - 38. V.A. alf d. - 40. V.A. mee dan. B. mer dan. - 41. V.A. vogle al g.B. vogle. - 42. V.A.B. vlieghene. - 44. V.A. Vogle. B. Vogle die m. - 45. V.A.B. vloghele. - 46. V.A. mit e.B. siecheiden. - 47. V.A. Voglen. B. Vogle. - 48. A. up. - 49. B. hen. - 50. V.A. Dat e. sire clawen. B. Dat. - 51. V.A. hevet. B. hevet hen n. vorwaer. - 52. B. dat sien g. so c. - 53. V.A. Om datsi varre. B. Om d.s.v. selen s 1) N.R. Omnis avis que venatur predam, venatur predam alterius generis quam de sua specie, et in hoc differt a piscibus. Solus nisus huius pietatis expers est. + A. 74 a. 2) N.R. Creatore potius eas sustentante quam vita. + V. 72 b. 3) N.R. et hoc eas natura docuit, ne unguium earum asperitas duritie lapidum retundatur. 55. V.A. Bussche vogle. B. Boschvogle. - 56. V.A. verduwese. - 57. V.A.B. vogle. B. versamenen. - 59. V.A. gansen swanen. B. Duve g. swanen. - 60. V.A. vinke. B. Roeken. - 61. B. hare g. - 62. V.A.B. dolen. - 64. B. sachte vogle. - 65. V.A. hebsi leders tharen w.B. leeders wegen. - 66. V. gansen. B. Alse. - 67. V.A. tropmale. B. troepmale. - 68. V.A. Als s.e. andre vogline. B. andre vogle. - 69. B. alse. - 70. V.A. dor swinters pant. B. vlien si dore tswinters pant. - 71. V.A. Als, hodevaren. B. swaluen. - 72. V.A. wilsi in bussche. B.S. vlien si in bossche hem genaren. - 73. V.A.B. hare f. - 74. V.A.B. wilsi. B. huse. - 76. V.A.D.s. onder andre vogle luud. B. andre vogle. - Vs. 75 en 76 bij L., V. en A. in omgekeerde volgorde. - 78. V.A. dagherste. A. an dagherste. B. in daestere. - 79. V.A. papegaien ende anderen. B. papegaye ende. - 80. V.A. voglen. B. Alse, vogle. - 81. A. messelijc. B. Alsi sijn meslijc in. - 82. V.N.h. int ontfane. A. in ontfane. B. heeft in tonfane. + L. 58 c. 1) N.R. quarum nulla cum aliis preter coitum societas. 2) Lees met de varianten: swanen. 3) De lezing van B. is hier te verkiezen: Some vlien si dors winters pant. N.R. nonnullas hyeme compellente causa pascus ad peregrina discedere. + A. 74 b. 4) Lees met de varianten: int ontfane. - N.R. Maior fecunditas est in parvis avibus quam in maioribus. 83. B. winne. - 84. V.A.B. Vordeel d. cl. ende hets hem b.L. clenen vogelen e.e. in hem. - 85. V.A. hort. B. hord. - 87. V.A. no min. - 88. V.A. Na der o. van den. B. van den. - 89. V.A.B. die a. - 90. V.A. Sinte A. seget. B. seid. - 91. V A.B. es ontbr. - 92. V.A. Vor alle voglen es t.v. B. Vor alle voghele es. - 93. V.A. en ontbr. B. vintmenne g. - 94. V.A. leit. B. leget an s.l. - 95. B. scarp. - 96. V.A.M. die siene v. sinen o.B. Mach metter s.v. sinen o. - 97. V.A. sonneschijn. B. sonne scijn. - 98. V.A. up. - 99. B. gheerne ombe. - 100. B. Metten o. - 1. V.A. Aren spleghet seghet s. Austijn. B. Daren pleget seid. - 2. B. Alse s. jonghe. - 3. V.A. clawen upheft. B. clawen opheeft. L. optrect. - 4. B.E. wie als hi d.s. befeest. V.A. wie. L. wi. - 5. V.A.D. d.h. die starke o.B. danne, starke. - 7. B. Naturlike t. scouwene. - 8. V.A. Houti. B. Die houd h.o. sine edle. - 9. B. sonnen vervard. - 11. V.A. Ambrosis seit d.s. spreict. B. seid d. selc. - 12. V.A. versteict. B. sinen bastaerd. - 13. V.A. Om d.h. vernoyt. B. Om. + L. 58 d. + A. 74 c. 1) N.R. libenter conversa ad solem sedet. 2) N.R. pullos suos unguibus suspensos radiis solis obicit, quos cum immobilem tenere viderit aciem, tamquam genere dignos conservat et pascit. 115. B.E. dan es altoes n.s.s. - 16. V.A. Het. B. Maer het d. sire girechede. - 17. V.A. ne w.B. Ende om d.h. niet w.o. - 19. V.A. Ambrosis spreict. B. Maer ontbr. - 20. V.A. fulica. B. fulgida. - 22. B.E. brodet. - 23. V. de m.V.A. spreict. B. spreect. - 24. V.A. aren v. ouden breict. - 26. A. upwaert. B. vleghter op m. gewoud. - Vs. 127-132 ontbr. bij B. - 30. V.A. Der sonnen hitte. - 31. V.A. neder. - 33. B. Driewerf. - 35. V.A. hout. B. out. - 36. V.A. si die pr. B. proiene. - 37. V.A.B. in dier g. - 38. B. Oft hi. - 39. V.A. wort. B. werd o.d. moetene. - 40. V.A.B. jonghe. - 41. V.A. ende ontbr. B. verjongelijct. - 42. V.A. Up d. ghi maerct u g.k.B. Merct hir op. - 43. V.A. stumme. V. beeste. B. Dat. 1) N.R. Aliqui putaverunt, ut dicit Ambrosius, hoc fieri nutriendi fastidio, quod nequaquam arbitror esse credendum, sed examine iudicii, ne generis sui inter omnes aves partus deformitas ignobilitaret. + V. 73 b. + L. 59 a. 2) Lees met de varianten: Der sonnen hitte. - N.R. Ex calore autem propinqui solis oculorum eius caligo consumitur. 3) N.R. inter pullos iam robustos ad predam. 4) N.R. in equalitate frigoris et caloris quasi quadam febre plumas exuit, foveturque a pullis suis et pascitur, quoadusque plumas (l. plurimas) pennas recuperans innovetur. 144. V.A. Dit maerct ghi grote heeren. B. Die v.e.m. gheneeren. - 45. V.A. seit ons sente. B. ons sente. - 46. V.A. aerne. A. sere bout. B. Alse d. arne seere. - 47. B. wert te l. - 48. V.A. si tenen g.B. Doen s.t. st. enen g. - 51. V.A.B. daer m. - 52. B. haren. - 53. V. Gherne maect hi oec s.n.A. Gherne maecti oghe s.n.B. Gheerne m. hi h.s.n. - 54. B. nest vindmen. - 55. V.A. steen steen. B. dimen e.h. - 57. B. Om d. hi s.j. es g. - 58. V.A. die ontbr. B. Daren es. - 59. B. heeft, vast. - 60. V.A. ne ontseit. B. hi ontsiet g. - 62. V.A. ghebreict h. sijn verteeren. B. ghebreect h. an s. verteeren. - 63. V.A. die moet. - 64. V. alle d. andren ontalen. A. al d.a. ontalen. B. Dat h. alle dandre. - 65. V.A. Alebrecht. - 66. V. jongheren. A. jonghe. B. jonge te hebne. - Vs. 167-176 ontbreken bij B., waar men enkel de twee volgende verzen vindt: Uut enen eie comen die twee Bi naturen, dits wonder mee. 69. V.A. werpet uut. - 71. V.A. somen. - 73. V.A. Aelbrecht. + A. 74 d. + V. 74 a. 1) N.R. Partitur aquila predam aliis avibus secumque comedere patitur, sed caveant si ei non sufficit cibus in medium positus! unam ex convescentibus avibus capit et comedit. + L. 59 b. 175. V.A. jonghe. - 76. V.A. bringhene dats w. - 78. A. blexem. V.A. no. d. ne s.B. blixine no donder ne s. - 79. V.A.B.E. hem die r.v. es m. - 80. V. jonghe staet vereest. A. jonghe staerc vereest. B. Alse h.s. jonghe stare vereest. L. beseft. - 81. V. A B. weeren. L. voeren. - 82. V. Om d.s.h.l. gheweeren. A.B. Om d.s.h.l. gheneren. - 83. V.A. proien h. niene n.B.E. hem hare pr. niet. - 84. V.A. souden. B. souden v.e. moder temen. - Vs. 183 en 184 in omgekeerde volgorde bij L. - 85. V.A. jaghene. B. kindre, jaghene. - 86. V.A.B. bedraghene. - 87. V.A. selfs. B. hars selfs. - 88. V.A. hert enten a.B. hert. - 89. B. es en s. - 90. V.A. vogle. B. Daren c.m. vlerken. - 91. V.A. Ende verdrinctene s. in s.B. Ende verdrinctene. L. In. - 92. B. achter werd. - 93. B. roke. - 95. V.A.B. hert werpt. - 96. V.A. maect den aren sijn o.B. maect den aren doghen v. - 97. V.A. enten dr. - 98. V.A. Sone es. B. So ontbr. - 99. V.A. Die aren slatene. B. Daren sletene. - 200. V.A. vercrighen. B. verknopen niet. - 1. V.A. sterte. B. sterte die vl. - 2. V.A. wreict. B. wreect hi h. daer an. 1) N.R. Aquila habet maiorem dextrum pedem quam sinistrum. + A. 75 a. 2) Lees: vloghelen, en verg. de var. B.: vlerken. - N.R. Aquilarum pugna est cum cervis perennis, quia reverberatur, donec retrogrados in rupes precipitent. 3) N.R. at ubi draco invaluerit aliquando, alas aquile multiplici nexu ligat. - De lezing van A. en B. vererighen, en vooral die van B.: verknopen, komt het meest met het Latijn overeen. + V. 74 b. 203. V.A. an roetsen. B. an roeken. - 4. V.A. Of an bome. B. Op bome d.h. donct. - 5. B. ofte. - 6. B. Ofte. - 7. B. aventurt. - 8. V.A.B. bescermene. - 9. V.A. beghevetse n. no d.B.E. voetse n. ende d. - 11. B. scoudere. - 12. V.A. leerse. B. leeretse v.n. sine. - 13. B. vogle. - 14. B. ghemeinlike. - 16. V.A. Wilsi qualiken. B. Wilsi. - 17. V.A.B. gheervalke. B. seid. - 18. V.A. dicken. B. dicken d. aer doet n. - 19. V.A. maerct desen gherevalke. B. veet. - 20. V.A. Bediet w. die dorper. B. Bediet w. die dorpere. - 21. V.A. ne w.B. en ontbr. - 22. V.A. sine. B. sine haren h. - 23. V.A. eerscap. B. hare h. - 24. V.A. Des. B. Des s.G. dar ombe. - 25. B. seid e. bekinde. - 26. V.A. werelde noort ende. B. nordinde. - 27. V.A. Eenrande a. gr. es s.B. Erande aer gr. es s. - 28. V.A. Tweerande eyer. B. eier. - 29. B. sinen n. - 30. V.A. vaet, comt. B. weet hi dar h.t. comet. - 31. V.A. Eist d.h. of. B. Eest, eest. - 32. V.A. maecti den velle l.B. des velles l. - 33. V.A. windet. B. wind. deier. + L. 59 c. 1) In het Hamb. Hs. (zie de uitg. van Bormans) heeft men de merkwaardige en stellig ware lezing: ketsen, d.i. jagen, van fr. chasser. Ketsen ende jaghen komen herhaaldelijk met elkander verbonden voor. Zie Dr. Verdam, Hist. v. Troyen, blz. 83, Aant. 2) Lees met de variant: Erande. + A. 75 b. 3) Lees met de varianten: vaet. - N.R. capto lepore vel vulpe. 234. V.A. vor. B. leetse vor. - 35. A. so en. - 36. V.A. jonghe. B. alse h.s. jonghe. - 37. V.A. vort toten d.B. hen vord toten d. - 38. V.A. selven ontbr. B. hen m. bedraghen. - 39. V.A. Kyramnidarium. B. Kiramidarium b. seghet. - 40. V.A. hebbene. B. aer te hebne. - 41. V.A. wimbrawen steenen. B. winbrauwen. - 42. V. deen s. breken. A. breken. B. Die een breect den st. o. - 44. V.A.B. Des. B. alse. L. Dens. - 45. V.A. Diene leit o.s. hooft. B. Diene l. - 46. V.A. Nachts. B. Nacht. - 47. V.A. alst A. kande. B. alse A. knade. - 48. V.A.B. lande. - 49. V.A.B. Strapedos. - 52. B. saden. - 53. V.A. Die clawen scarp cr. e.w.B. Die cl. scarp croem. - 54. V. griepene. B. ghegripene. V.A.B. wel ontbr. - 55. V.A. hevet soe. B. Danscijn heft hi. - 56. V.A.B. negheene. A. der an. - 57. V.A.B. arpie. B. bet ontbr. - 58. B. vermalendie. - 59. V. Den wokenare. A. woekenare. B. Den woekeraere d. naht. - 60. B. Gaep. - 62. B. minscheit. + L. 59 d. + V. 75 a. 1) Het Latijn heeft hier eene andere lezing. - N.R. Super oculos aquile in superciliis sunt duo lapides, qui valent contra demones. - In vs. 242 leze men òf met A. en V.: breken, òf met B.: Die een brect den steen ontwe. 2) N.R. in loco qui Strepedes dicitur. - Buch d. Natur, 167: ‘an der stat, diu Strapedes haizt.’ 3) N.R. in se nichil virtutis humane. + A. 75 c. 263. V.A. ne twivels. B. ne twifelt. L.A. en pl. tw. n. - 64. V.A. die soe s.B. irsten m. dien. - 65. V.A Wandren - 66. V.A. soene s. slatene. B. soene s. slaete. - 67. V.A. Alsoe te watre comt. B. Alse si t.w. comet. - 68. V.A. Dat soe, ghesien. B. hare s.m. sien. - 69. V.A. soe s.d. soe hevet doot. B. heft doet. - 70. V.A. hare g.B. haren g. - 71. V. drovende. V.A. so l. so mere. B.W. soe drovende ie l.s. mere. - 72. B. Van rouwen ende van g. sere. - Vs. 272 ontbr. bij V. en A., terwijl in het Hs. een regel is opengelaten. - 73. B.E. som wile oec. - 74. V.A. soe. B. Want a. vord. - 75. V.A. ghevallet. B. Somwilen ghevalt. - 76. V.A.D. hevet ghetemmet. B.D. hevet getempt. - 77. V.A.B. spraken. - 78. V.A. so nesser. B. so ne e. - 79. B. dat ontbr. - 80. B. Es ontbr. - 81. B. Arabien. - 82. B. ofte. - 83. V.A. bringhene e.e.g. oec m.B. bringhene. - 84. V.A. ene vremder. B.D. so p.e. vremder. - 85. V.A. Hie sughet d. gheete i. dier g.B. sughet d. gheete i. dire g. - 86. V.A. jof het e. hoekijn. B. Alse ofte hi e. hoekin. - 87. V.A. hets. B. hets, ane. - 88. V.A.D.d.g. te hant v.B. te hand v. - 89. V.A. agotilee. - 90. B. ons oec me. - 91. V.A. gheproevet wert. B. Dats g. ende bekint. 1) N.R. Hec primum hominem quem viderit in deserto fertur occidere. + V. 75 b. + L. 60 a. 2 ) N.R. Hec avis aliquando domestica loquitur detorta voce humana, sed ratione caret. + A. 75 d. 292. V.A. Datter d. gheet of w. bl. B. Datter d. gheet af wert blint. - 93. V.A. onse. B. ons ontbr. - 94. V.A. Dietsch. A. eygher. B. Dietsch e. eiger. - 96. V.A. Dat hi. B. Dat hi, vliegene. - 97. V.A. dicken b. zweerken. B. dats dicken. - 98. V. Daerne gheen tempest m. merken. A. Daerne gheen t.B. Daert geen t. - 99. V.A.B. sine l. - 300. V.A. Enen scarpen b. hevet. B. Enen scarpen b. ter were. - 1. V.A. jonghe. B. joncge. - 2. V.A. Die. B. Die h. nerenstenlike c. begomen. - 3. B. die ontbr. - 4. V.A. hoenne. B. hoene. - 5. V.A.W. hine b. als hi can. B.W. hine b. alse hi can. - 6. V.A. roten s. vederen. B. vederen. - 7. V.A. an s. wisen. B. van sciere. L. van ontbr. - 8. V.A. spisen. B. Maer ontbr., ter prise. - 9. B. Ter smake ende oec gesond. - 10. B. oec ontbr. - 11 V.A. onse lande (land) in menige. B. onse land i. menege mers. - Vs. 311 en 312 in omgekeerde volgorde bij B. - 12. V.A. Vogle. B.V. ende h. lepelers. - 13. V.A. haer lijfnere. B. lijfnere. - 14. V.A.D. het sout. B. Daert soud. - 15. V.A.B. Die b.h. lanc e.b. 1) N.R. suctione earum capre visum perdunt. 2) N.R. Ardea... avis est vocata quod ardua petit. 3) N.R. propter hoc super nubes evolat, ne procellas turbinum sentire possit. + V. 76 a. 4) Lees met de varianten: Die. - N.R. pullos suos miro praeposse rigore defundere nititur. 5) Meer overeenkomstig met het Latijn is de variant: hine besmilt als hi can. - N.R. Ardea autem anum opponit accipitri et subtus eicit, ad cuius tactum penne accipitris computrescunt. + L. 60 b. 6) Lees met de varianten: sout. 316. B. lepelers ombe. - 17. A. eyghers. B. eigers en m. - 18. V.A. der v.B. Ende s.d. vesschen ongehire. - 19. V.A. vleisch e.a.d. die sc. B. Hare vl. - 20. V. reygher. A. eygher. B. Somud (sic) van eigeren es s. dire. - 21. V.A. seit jeghen tfledersijn. B. seid jegen tvelde sijn (sic). - 22. B. nuwe ende f. - Vs. 321 en 322 in omgekeerde volgorde bij B. - 23. V.A. in. B.A. es d.g. in L. - 24. V.A.D. some t.e. some w.s.B. som welt e. som tam s. - 25. B.V. den welden tmeeste d. - 26. V.D. sij. V.A. al gheheel. B. scier wel na geel. - 27. B. bond. - 28. V.A. meest alle st. B. Ende vl. m. allen st. - 29. V.A. scaren. B. vlienden h. scaren. - 30. V. ghecreven. V.A. lettren. B. Alse o. ghescrevene letteren w. - 31. V.E. vl. oest ende w. - 32. V.A. alst h. ghewint e.b.B. alse h. ghewindet b. - 33. V.A.B. datsi. - 34. V.A. als si. - 36. B. ofte. - 37. V.A.B. swaer. - 38. V.A. hir of daer. B. ofte daer. - 39. B. Ende slapen. - 40. B. node b. - 41. V.A. Ysodorus. V. spreict. A. spreect. B. seid. - 42. B. rieken. - 43. V.A. seghet men i.v. brieve. B. Hir bi segemen i.v. brieve. - 44. B. nachten. - 46. V.A. bedreven. B. dreven. + A. 76 a. 1) N.R. volant ut grues ordine litterato. + V. 76 b. + L. 60 c. 347. V.A. sulker plaghen. B. Die van Rome in selker plagen. - 48. V. Capitolie. A.B. int capitolie. - 49. B. alse. - 50. V.A. Hadsijt v. al m. cr. B. Hadsijt gewonnen al m. cr. - 51. V.A.B. verhorden. B. die ontbr. - 52. V.A. Ende si d.w.m.r. storden. B. Ende met roepene d.w. storden. - 53. V.A. worden ontbr. - 54. V.A. helt. B. Des hilt d.s.v. der j. - 55. V.A. Hare ghedincnesse d. nare. B. Hare ghedincnesse dar naere. - 56. V.A.B. met vare. - 57. V.A. up ghonen. - 58. B. tanebedene. - 60. V.A.B. voren te makene. - 61. V.A. mede of. B. Doe s. met A. - 63. V.A. des es. B. seiden R. hefstu v. - 64. V.A. Dattu best. B. best. - 66. V.A. wieken. B. wiken. - 67. V.A. Dies offerstu der g. up. B. Dies offerstu dire g.L. die g. - 68. B. laet. V.A.B. Jupiterre. - 69. V.A. ne h.B. ne hadden si g. - 70. B. Bestolen. - 71. V.A.B. Dine gode. L. Dinen goden. B. van dinen v. - 72. V.D. sijn gode welt w.s.A. die gode. B. Dies. - 73. V.A. ganse. B. ganse kiekene. - 74. V.A. wispelt. B. wispelt si. - 75. V.A. om d. jonge. B. Gheblaes o.d. jonge cleine. + A. 76 b. 1) Lees met de varianten: Hadsijt verwonnen al. 2) Ten onrechte plaatste Bormans tegen het gezag van alle Hss. en in strijd met het rijm vs. 356 na vs. 353. Maerlant bedoelt, dat de stad vele jaren den gedenkdag vierde, en men dan als uit vrees voor een nieuwen aanval het Capitool bezette. Het Latijn is hier veel korter en kan niet ter vergelijking dienen. + V. 77 a. 376. V.A. wachter. A. allene, doch mei stipjes onder all. B.O. die wachter eine. - 77. V.A. om. B. ombe. - 78. V.A. vor. B.W. van h. hebsi v. - 79. V.A.E.s.k. in hare maniere. B.E.s. kinnen in hare manire. - 80. V.A. Den a. vl. ende van den ghiere. B. Wel den aren ende die giere. - 81. B. Bat d.e. minsche. - 84. V.A. Anders minst heb ic vereest. B. Andre minst. - 86. B. Slutmen de g. - 87. V.A. dor dr. noch dor hate. B. No dore dr. no dore a. - 88. V.A. haer keert. B. Lichtelike har keert. L. haer niet k. - 89. B. Hare v.e.t. verduwene. - 90. V.A. alse r.t. comene. B. alse reghen te comene. - 91. V.A. So baet h.d.g. der j.B. So baet hare d.g. dar j. - 92. V.A. Dit s. datsi dicken p.B. Dat s. dat si dicke p. - 93. B. vind. - 95. V.A. Das voghes struwes seg ic u.B. dat ontbr., segic. - 96. V.A. Dat in den berch van Montiu. B. in den berch van Montiou. - 97. V.A. noortside v. Europen. B. nordside v. Eropen. - 98. V.A. swareit. - 99. V.A. wareit. B.A. men d. warheit. - 400. V.A. onse Dietsch een haent. B. Es in onse Dietsch een a. 1) Lees met de varianten, doch met eenige wijziging: Ende si kennen in hare maniere Des arens vlucht van den ghiere. N.R. Discernunt inter aquilam et vulturem, quod utique difficile est homini. + L. 60 d. 2) N.R. societate gaudens vix sola pinguescit. + A. 76 c. 3) Lees met de varianten: baet. - N.R. Contra pluviam se frequentius balneant. 4) Lees met de varianten: Europen. - N.R. Gignunt hoc genus Alpium montes et septentrionalis regio. 401. V.A. hye. B. Di hi heeft volgle e. als. - 2. V.A. die suwe hevet. B. Scoere dan si als ende hals. - 3. V.A. om, rinc. B. een w. rinc. - 4. V.A. Rivieren minnet hi vor menighe dinc. B. Rivieren m.h. vor menege. dinc. - 5. V.A.B. ne m. - 6. V.A. ten watre. B. Hine sie. - 7. V.A. haenden hebben wi. B. Welt a. hebbewi. - 8. V.A. Teerst d.s. uten d. gaen. B. Tierst d.s. uten d. gaen. L. doppe vallen si gaen. - 9. B. Sijn si so l. - 11. B. eest d.h.d. moder onverd. - 12. V.A. est. B. eest t.l. werd. - 13. V.A. Vleesch. B. Tvlesch v.d. welder a. - 14. B. den tammen als men w. - 15. V.A.B. beter es d. - 16. V.A. ints zomers. B. Dan in. - 17. B. eest te verduwene. - 18. V.A. Maer l. die g.B. Maer l.L. Maer ontbr. - 19. V.A.B. Accipiter. B. heet ontbr. L. Ancipiter. - 20. B. Mach in Dietsch e.h.s. - 21. V.A.B. vederspele. - 22. V.A. hi ontbr. B. es hi ontbr. - 25. B. houd. - 26. V.A. hevet. - 27. V.A. jonghe. B. Alse h.s. jonghe. - 28. B. vliegene. - 29. V.A. Steict h. uten n.B. Steect h. uten n. twaren. - 30. V.A. wille d.s.h. neeren v.B. wille. + V. 77 b. + L. 61 a. + A. 76 d. 1) De lezing der varianten: te vederspele, is te verkiezen. 432. V.A.D. wie so h. neert. B. Als hem iemen generd met r. - 33. V.A. sinen s.B. settet sinen s. - 35. V.A. jonxsten. - 36. V.A.B. ghenaden. - 37. V.A. spreict. B. spreect d. in die l. - 38. V. draghen. A.B. draghet. - 40. B. Van den h. - 41. V.A. hi sal. B. Ende nut het sal. - 42. V.A. Sine s. verstelpen. B. Sine s. ghestelpen. - 45. V.A. Aelbrecht. B. af. - 46. A. up. V.A. berghe. B. op bome brodens. - 48. V.A. Sine neste vinden ne c.B. Sinen n. vinden. - 49. V.A.B. jonghe. - 50. V.A.B. gheenen. - 51. B. nederward. - 53. B.G. vlogen si een h. - 54. V.A. Om d. haer. B. Om. - 55. V.A.A. croengen nemen ist beeste ist m.B.A. croengen nemen eest beeste ofte m. - 56. V.A. up. - 57. V.A. Acantis. B. Acantis alse Pl. s. - 58. V.A. das pl. - 59. V.A.B. sine sp. - 60. V.A. haet, dor das. B. haet hi d. peerde om d. 1) N.R. Quid mirum, si rapere assueti nutrire fastidiunt? + V. 78 a. + A. 77 a. + L. 61 b. 2) N.R. Hee aves sequuntur exercitus propter cadavera. 3) Lees met de varianten: An crongen nemen, ist beeste, ist man. 4) N.R. Achantis. 461. B. alse, werd. - 62. V.A. Com. B. Al e. comt e. perd. - 63. V.A.B. wreect. - 64. B. selken d. alse. - 65. V.A. ghelijc. B. peerde. - 66. V.A.B. sire onwerde. - 67. V.A. Hie ne, ander sc. B. doen geen ander sc. - 68. V.A.D. es b.B. Dus es b. - 69. V.A. allentoes scade e. sc. - 70. V.A. up. B. spod maect op sine v. - 71. V.A.B. ne moghen. - 72. V.A.B. hovesschen hordic. - 73. B. Spreec ember. - 74. B. done. - 75. B. warhede. - 76. V.A. lieden. - 77. V.A. seghet ontbr. B. spreect. - 79. V.A. roucs eyer breict. - 80. V.A. wreict. B. hijt wr. - 81. V.A. rouc. V. absolons jonge. A. absolans jonge. B. Ende j. absolons jonge. - 82. B. absolon w. tclken s. - 83. V.A. Ploct. B. Pluct e. bijd. - 84. V.A.B. hem te helpen. - 85. V.A. up h. - 86. V.A. Dits. B. Dats. - 87. V.A. dornen neert. V. alsalon. B. dorne. - 88. V.A.B. haet. - 89. V.A. distele. B. verterd. 1) Lees met de varianten: ghelijc. Niet is van nien, nyen, hinniken, een wisselvorm van neyen, die o.a. ook Van Vrouw. e.v.M. VIII, 114, voorkomt. - N.R. vindicatque se ulcione qua potest, densis equorum hinnitibus hinnitum equorum propriis vocibus ymitata. + A. 77 b., V. 78 b. 2) N.R. Asalon. 3) Lees met de varianten: te helpen. + L. 61 c. 491. V.A. dats een l.B. dats. - 92. V.A. ic m. - 93. B. gruet. - 94. V.A.I. den t. als hi s.B. den t. - 95. V.A. ist in al dat j.B. eest int j. - 96. B. Si en. - 97. V.A. als soe. B. muud. - 98. V.A.B. Hare s.V.A. gheduut. B. geduud. - 99. V.A. Ne waers soes so m.n.B. Ne w. sijs so m.n. - 500. V.A.B. vogle. - 1. B. sie hare. - 2. V.A. wort. B. werd. - 3. B. bi naturen. - 4. B. machse. - 5. V.A. speerware ne. B. spereware l.n. - 6. V.A.B. Hoe seere si. B. har. - 7. V.A.B. Altion. - 8. V.A. Meerre d.d. mossche. B. Meerre. - 9. B. In die. - 10. V.A.B. Den h.L. Des h. - 11. V.A. sciere. - 12. V.A. purperijn. B. Alse purperijn. - 13. B. vessche es al. - 14. V.A.B. es. - 16. V.A. vorwinter. B.v. es o. - 17. V.A. hare j.B. har jonc. - 18. V.A. Hare n.B. Hare n.s. rond alse. - 20. V.A. Nemmermee. B. Nembermeer. 1) N.R. Obnubilato enim celo vel pluvioso tempore vix vel numquam cantat. 2) Ook de varianten: gheduut en beduut, geven de ware lezing niet, die wel deduut, genot, zijn zal. + A. 77 c., V. 79 a. 521. V.A. Negheen. B. Een vogel s.d. - 22. V.A. Ne l.d. te wintre besit. B. besit. - 23. V.A. Sijn e. alsic. B. eier. - 24. V.A. up. B. Sinen n. maket. - 25. V.A. begonnet. B. Alse, begonnet. L. beghinnet. - 26. V.A. maerctmen. B. onnet. - 27. B. clene. - 28. B. sonderlinge allene. - 29. B. also p. - 30. V.A. Als alcyon. B. Alse a. sine. - 31. V.A. Die zee w.B. Die ze werdet w.g. - 32. B. volbroet. - 36. V.A. jonghe so d.B. jonge dar soe b. - 37 B.g. varen dan. - 38. V.A. Maerct w.G.d. beesten. B. an. - 39. V. sciplude. B. scepliede. - 40. V.A. Maerken deser. Bij A. deser tweemaal geschreven. - 41. A.B. stoker. - 42. V.A. of mee. B. Ende en sorgen. - 43. V.A. Sinte Ambrosius (Ambrosis) bescrivet. B. Ambrosius bescrijft dit. - 44. V.A.B. loghenen es ombesmit. - Bij A. vindt men onder aan de kolom: Leest boven int ander. - 45. V.A.A. die es. B.A. dat es. - 46. V.A. Een e.v. des sijt ghewes. B. Een e.v. sijts ghewes. - 47. A. Daer meen. B. veet. - 48. V.A. in doghen. B. in doghe sleet. - 49. V.A. bijt. B. danne. - 50. B. bruun ende root. + L. 61 d. 1) N.R. Aliosque septem adiungit dies, quibus enutriat partus suos donec incipiunt dolescere. + A. 77d., V. 79b. 545 2) N.R. Aeriophelon. 3) N.R. pennas habet subrufas. 551. B. steert. - 52. V.A. Meere d. andre (ander) voghele ne gheene. B. Meerre d. andre vogele gemene. - 53. V.A. meere. B. merre. - 54. V.A. starc. B. starc es hi te w. - 55. V.A. claerre. B.B. die clare l. - 56. V.A. alle w.m. sine. B. Daer es m. sine v. - 57. V. hi sijns vlieghen. A. sijns vlieghens. B. hi vlieghens. - 58. V.A. Datmene. B. herde. - 59. V.A. Luttel r.h. up. B. rest h.o.d. erde. - 60. V.A. swerken vlieghet hi sire. B.B. den sw. vlieghet hi sire verde. - 61. V.A. hir n.B.E. danne b.h. hir n. - 62. V.B. upwert. B. ende vlieghet op w. - 63. V.A. der voghelen te g.B. daer ontbr. - 64. V.A. fellen. B. met snelre gr. - 65. B. Ende werptene neder d. - 66. V.A. cleen no g.B. ghesien. - 67. V.A. dinc. B. dinc heeft. - 68. V. ontfaet. B. ontvaerd. - 69. V.A. sietmen. B. siet men segt twaren. - 70. V. also clare. - 71. V. Almene uuten n. nemt. A. uten n. nemt. B. Alse m. uten. - 72. V.A. Wertsi mitten (metten) m. ghetemt. B. So werden si. - 73. V.A. proien te vane. B. geleerd p.t. vane. - 74. V.A.B. wane. - 75. V.A.B. gheduren si. - 76. V.A.E. so g. wortsi. B.E. so g. werden. L. so ontbr. - 78. V.A Up e.r. ter. B. recke t. meneghen. - 79. V.A.B. vogle. - 80. V.A.B. vlogle. + L. 62 a. 1) N.R. super nubes frequencius elevata cibum capit in aere. + A. 78 a. + V. 80 a. 2) N.R. cum hominibus habitat, unde fit ut contra consuetudinem aliarum avium nobilium sine illis (l. ullis) ligamentis in perticis et in domibus maneat. 581. V.A. spreict. B. also s.a. spreect. - 82. V.A. varwe gebreict. B. gheene varwe gebreect. - 83. V.A.B. Om. V.A. dure scone. B. dorscone. - 84. V.A. Heetmen. - 85. V.A. luud. B. Hare luud. - 86. V.A. mocht ontbr. B.h. moet. - 88. V.A.B. te l. - 89. V.A. Worder. B. Worde. - 90. V.A. Het screit. B. Het. - 91. V.A. het. B.O. ent. - 92. V.A.B. sijn si. - 93. V.A. Up. - 94. V.A. in g. stede. B. te gerre stede. L. ghere dinghe. - 95. V.A. vogle van a.w.B. vogle van andre w. - 96. B. Dimen. - 97. V.A. Om d.n. ne c.B. Om, en ontbr. - 98. B. ofte warsi g. - 99. B. Alse die tijt. - 600. V.A. Lijdsi dur dat lant bi sc. B. dor dlant met sc. - 1. B. blickende. - 2. V.A. dan. B. dan clauwen. - 3. B. Also g. alse. - 4. V.A. Dander. B.D. ende v. varwen. - 5. V.A. ute die vogle. B. Hir g. ute vogle. - 6. V.A. der na. B. Hier c.v.d. B dar na. - 7. V.A. hule jof die scuwut. B. die u. oft scowut. - 8. V.A.B. Die dages r.e. nachts vliecht (vliegt) u.L. Dies. - 9. V.A. vogle. B. veet a. vogle. - 10. B. dar. - 12. V.A. eyer. - 13. V. musen. - 14. V. steenhusen. + L. 62 b. + A. 78 b. + V. 80 b. 615. V. De olie drincken si uten lampten. A. De olie u. lampten. - 17. V.A. andre vogle. B. Alse andre vogle op hare. - 18. V.A. soe hare v. upwaert. B. hare voeten. - 19. V.A.E.w. den ghonen d.m.B.E. werd den genen dise m. - 20. V.A. Upwaert lichtende metten v.B. Opwerd l. metten. - 21. V.A. es hi. - 22. V.A.T.e. cranc es hi. B. Trach. - 23. V.A. lechte. B. lichte. - 24. V.A. wandert. B. gheerne. - 25. V.A.B. leestmen. - 26. V.A. havixs. B. havechs. - 27. V.A.B. swarter s.l. - 28. B. sw. es hi ant v. - 30. V.A. Die vaet. B. Die veet hi r. alse. - 31. V.A. terigher. - 33. B. Ende m. seit in waere. - 34. V.A. Gheen v. ne es v. soeter s.B. Geen, soeter. - 35. V.A. ic can. B. alse ic can. - 36. V.A. die b. wel. B. die butoer. - 37. V.A. hevet. - 38. V.A. Den buuc. B. sere ontbr. - 39. V.A. die aerde. B. derde. - 40. V.A. marasschen. B. marassche wille. 1) Lees met de variant B: wert, van weren. - N.R. resupina pedum unguibus defendit se. 2) N.R. In sepulchris nocte dieque versatur. + A. 78 c. 3) N.R. de genere accipitrum. 4) Lees met de varianten: swarter. - N.R. sed est paulo nigrior. + L. 62 c. 5) N.R. Tarda nimium est et pigra ad volandum, preda tamen vivit, quam dolo vel langore aliquo aut pigricia detentam assequi possit. 6) Lees met de varianten: soeter. - N.R. gustu dulcissima. + V. 81 a. 7) N.R. Colore tamen distat ab illa (ardea), nam terre simillima est. 641. V.A. in dier g.B. steet h.s.i. dire g. - 42. B. Ofte h.d. ofte. - 43. B. heft ingetrect. - 44. V.A. vals. B. Alse e.d.f.e. vlas. - 45. V.A. om v.t. begane. B.E. om vesche t. begane. - 46. V.A. pleicht te vane. B. vane. - 47. B. Alse. - 48. B. houd. - 49. V.A. ter steke. B. scarp es t. steke. - 50. V.A.B. alsene. - 51. V.A. Steectine. - 52. B. die ontbr. - 53. B. sire. - 54. B. Alse h. veet. - 55. V.A.B. Pude g.d. - 56. V.A. Eit hi w. sine m.B. na sine m. - 57. V.A. lentijn. B. lentine m.h. enen luud. - 58. B. broecke. - 59. V.A.B. clare. - 60. V.A. het e.d. ware. B. Alse ofte e. donder ware. - 62. V.A. ist w.h. is. B. eest w. si. - 63. V.A. Medicinael so es s.s.B. Medicinael es s. smoud. - 64. V.A.B. ist dat die menighe h.B. eest dat die meneghe houd. - 65. V.A. Bistaerda. - 66. V.A. Also g. na. B. Bina also g. alse. - 67. V.A. Driewaerf sprincti. B. Driewaerf springet hi. - 68. B. erden. - 69. B. Crumbecte. - 70. V.A. Gheclawet. B. Ende geclaeut alse die a. 1) Lees met de varianten: ter steke. 2) Lees met de varianten: Pude. - N.R. ranas et venenata comedit. + A. 78 d. 3) N.R. veris tempore. 4) Lees met de varianten: Medicinael es. + L. 62 d. + V. 81 b. 671. V.A. het hi. B. eet hi mar. - 72. V.A. Vlieghende te p.B. Vlieghende te proiende. - 74. B. Vliegende si n. - 75. V.A. etent. B. etene te hand. - 76. B. gerne. - 77. V.A. Ende negheen v.d.b. vleessche l.B. Geen v. es d. bi vessche. - 78. V.A. hi es d. gars. B.d. geers lijf h. - 79. V.A. gars. B. gers. - 80. V.A. arweeten als si sijn c.B. erweten. - 81. V.A. uutgherne. B. gerne. - 82. V.A. up sinen. B. sinen v. - 83. V.A. opten s.B. steert m.a. twaren. - 84. B. alse. - 85. V. Ast. V.A. op dat velt. B. opt velt grone. - 86. B. na sine. - 87. V.A. swarede die d.B. swarheide. - 88. V.A. bome n. ne b.B. bome. - 89. V.B.B. es e.v.n. - 90. V. Aelmaengen. - 91. B. ofte. - 92. V.A. ter m.B. gnoech utermaten. - 93. V.A. Als si. B. selen. - 94. V.A. hye a. ic l.B. alse. - 95. B. enen l. stond. - 96. V.A. scumet de mont. B. scumet. - 97. V.A. die suwe. B. die soe. - 98. V.A. dits h. nature. B. Dit es harre n.s. - 99. V.A. sijt VI. B. ofte. 1) Beter is de lezing der varianten: Vlieghende te proiene. - N.R. nequaquam in volatu diripit. 2) Lees met de varianten: vleessche. - N.R. hec sola pene avium inter illas que carne vescuntur herbam depascit. 3) N.R. libentissime pisam cum in herba. + A. 79 a. 4) N.R. Bonosas volucres dicunt in Germanie partibus habitantes. + L. 63 a. 700. V.A.E. dan w. si geslachte. B. aldus w.s. hare g. - 1. V. falsane. - 2. V.A. Sijn si als ic vinde ende w.B. Sijn si alse ie vinde ende w. - 4. V.A. vleisch e. smaect. B. smaect. L. smaken. - 5. B. in dire g. - 6. V.A. Oft v. partricen. B. Alse o.v. pertrisen. - 7. V.A. Barliates. B. Barliades. - 8. V.A. twaer. - 9. B. die ontbr. - 10. V.A. hort. B. dimen b. hord. - 11. V. eenrehande. A. eenrande. B. eerhande. - 13. V.A. an. B. di z. velt an. - 14. V.A. roten. B. roeten si eer iet l. - 15. V.A.B. comen bi n. - 16. V.A.B. Comen ontbr. - 17. V.A.B. Ende hanghen (anghen) metten b.a. th. - 18. V.A.O. ende d.B.O. ende si. - 20. V.A. horen wi s. boeken. B. Dos horewi somegen boeken. - 21 B. vindmen lieden. - 22. V. vogle an hout. - 23. V.A. plumkine. B. pluemekine. - 25. V.A. Graeu. B. gemeine. - 26. B. alse g. cleine. - 27. V.A. als hande. B. alse erde. - 28. V.A.B. Vitri. - 29. V. bomen. B.D. boven n. - 30. V.A.B.D. si an w. + V. 82 a. 1) N.R. Barliaces.... de ligno crescunt. + A. 79 b. 2) N.R. ex illo humore densato formantur. 3) N.R. de quibus.... multas et ipsi vidimus colorem cinereum nigrumque habentes. 4) N.R. pedesque habent (ut) anates, sed nigros. 31. V.A. an de t.B. Si en h.a.d. telege. - 32. V.A. andren bomen. B.A. andre b.s. - 33. V.A.B. nietten becke. - 34. V.A. als si. - 35. V.A. te w.B. te watere. - 36. B. Hare l. - 37. V.A.B. dau e. dat sap. - 38. V.A. als ic. B.D. af. - 39. B. hare l. - 40. B. Tierst. - 41. V.A. hir. B.M.p.t. alse wijt horen. - 42. B. In die vastene hier te voren. - 43. V. Mer. - 44. V. al o.B. ombetrent. - 45. V.A. die ontbr. B. Int c. - 46. V.A. esmens s. af. B. Dos esmens s. af. - 47. V.A. Nemmee en vindics. B. Nember vindix. - 48. V.A. vort in C.B. Nu hord d.n. in C. - 49. V.A. Caladrius. B. Calandris. - 51. B. dats w. - 52. B. donkere. - 53. V.A.B. Sine n. - 54. V.A. Doetmen thenen. - 55. V.A. bi hem ontbr. B. weeten bloet. - 56. V.A. Sijn o. of sijn leven d.B. Sijn o. ofte sine d. - 57. V.A. up. B. Wille hi. - 58. V.A. Sone es, ontflien. - 59. B. keerd h.d. opten. - 60. V.A.B. wel ontbr. - 61. V. opsiende. A. opsiene. B. sienen opsiene. - 62. V.A.B. mensche. - 63. V.A. vliecht daer m. in die l.B. vlieger dar m. in die l. fijn. + L. 63 b. + V. 82 b. + A. 79 c. 1) N.R. Caladrius. - Wie herinnert zich hierbij niet het gedicht van den vogel Caradrius, van Mr. Vosmaer, in de Vogels v. div. Pluim. III, 209? 2) N.R. pars eius interior femoris caliginem aufert ab oculis. 764. V.A. verbarrense. B. verberntse. - 65. V.A. Dese voghel es wit als wijt horen. B. vogle alse wijt horen. - 66. V.A. Helden coninghen hir te voren. B. Hielden c. hir te voren. - 67. B.M. seid, vand. - Vs. 767-68 ontbr. bij V. en A. - 69. V.A. spreict. - 70. V.A.B. wille. - 71. B. Arabia. - 72. V.A.B. In. A. oghen. - 73. A. nouwe. B. Rond e. hoghe e. vast. - 75. V.A. ne mach. B. Den nest. - 77. V.A. ghegloeide sc. B. gloende sc. - 78. V.A. Dus doen sise ofvallen (afvallen) l.B. Ende doense afvallen l. - 79. B. Dat. - 80. B. Oft g. - 81. V.A. mosschen. B. merre danne musschen. - 82. V. breet. V.A. bosschen. B. busschen. - 83. V.A. sine ardinghe. B. ardinge. - 84. V.A. an busschen. B. ane vessche. - 85. V.A. dat. B. Cignis. - 86. V.A.B. Al w. want na m.w. - 87. V.A. Ne. B. En ontbr. L. Ende. - 88. B. Die noit. - 89. V.A.B. sine pl. B. es ontbr. - 1) N.R. nam attendit in faciem eius et omnes infirmitates, et dispergit illas et statim sanatur infirmus. Verg. Buch der Natur, 173: wan er bekent sein antlütz und nimt sein siechtum an sich und fleugt in die lüft und verprent und zerstraeut si. - In vs. 764 zal met de varianten moeten gelezen worden: verbarrense of verberntse. + L. 63 c. 2) N.R. Cynamologos. + V. 83 a. + A. 79 d. 3) N.R. preciosas cynamonorum congeries iaculis plumbatis deiciunt. 4) Beter met de variant: Dus doensise afvallen lichte. 5) N.R. vita eius est ex pischibus. 790. A.B. Naturlike. V.A.B. pleghet. - 92. V.A. met soeten s.B. met soete s. - 93. V.A. Si h.l. gebare. B. lijflike gebare. - 94. B. Alse. - 95. B. selen. - 96. V.A. om a. sinen h.B.W. elc andren vlecht. - 97. B. notene a. mah kin micken (sic!). - 98. V.A. Purgeert si hare int w.B. Purgeeren si hem int w. - 99. V.A. vlogle es sine. B. sine. - 800. B. op die g. - 1 B. sege S. - 2. V.A.B. erande vogle. - 3. V.A.B. dor. - 4. B. ongier. - 5. V.A. an vedre n. an scume. B. No ane v. no ane pl. - 6. V.A. niet I sc. B. Ghedeeren m.n. I scumen. - 7. V.A. hodevare. - 8. V.A. metten b. maket niemare. B. metten b. maket. L. maken. - 9. V.A. Ende a sone hevet hi l. no s.B. Ende a. ne heft hi luud no s. - 10. V.A. Dan hi d.m.m. gheclanc. B. Dan hi maect metten becke geclanc. - 11. B. seid, wind. - 12. V.A. Na dat hi in den lande k.B. land vind. - 13. B. eest gr. eest cl. - 15. V.A. vorsiet. B. alse, vorsiet. L. siet. - 16. V.A. beghevet d. jonghe. B. jonghe. - 17. V.A. Hi k. selve thovet. B. keerd dat h. - 18. V. bescermerse. A. beschermese. B. bescermtse alse. 1) Lees met de varianten: met soeten sanghe. - N.R. carminis dulcedine. 2) N.R. in stagnis requiescere delectatur. + V. 83 b. A. 80 a. + L. 63 d. 3) N.R. Ciconia edit ova vel educat pullos secundum egestatem vel sufficientiam alimenti: si copia fuerit plures, si egestas in cibo fuerit paucos. 819. V.A. Als si o. die z.B. die see. - 20. V.A. craien de s. - 21. V.A. te samene. - 22. V.A.B.J. al dat h. doet l. - 24. B. gewond ten. - 25 .V.A. Ambrosis. B. Basilius. - 27. V.A.B. Tessalen. L. Cessalen. - 29. V.A.B. Wie so doot. - 30. V.A.B. serpente. - 31. B. die ontbr. - 32. V.A. dursere hare. B.D. si hare jonc. - 33. V.A. jonghe der m.B. jonghe der moder. - 34. B. alse hise voed. - 35. V.A.B. voetsise. - 36. V.A.B. Tharen n.B. weder. - 37. V.A. als het. B. alst w. scijnd. - 38. A. vorme. B. ghenijnd, van de eerste hand. - 39. B. Si en b.n. af. - 40. V. doe die n.A. en doe die n.B. dor die n. - 41. V.A. hodevare. - 42. V.A. Jof d.m. seghet. B. Ofte d.m. seit oppenbare. - 43. V.A. Pl. seit d.m. - 45. B. landen. - 46. A.B. menschen. - 47. V.A. Als si. B. seit. - 48. V.A. jeghenode daer. B. In wat eighenoden si s. 1) Lees met de varianten: die craien. - N.R. dum maria transeunt, cornices duces earum exercitum procedunt. 2) N.R. quod compertum est in hoc, quod sanguinolente vulneribus reverse sunt ad loca solita. + A. 80 b. + V. 84 a. + L. 64 a. 3) Lees met de variant: en doe die noet. - N.R. bufones vero nonnisi in magna fame comedit. 4) Lees met de variant: In wat jeghenode, of in elke jeghenode daer. 849. V.A. up. B. opt tvelt gemeine. - 50. V.A. negheene. B. si en laten a. geine. - 51. B. vard. - 52. V.A.B. hi ware. - 54. B. Dart. - 55 B. seidmen. - 56. V.A. Dien sc. si al t.s. - 57. V.A.B. Coretes. B. alse Pl. s. - 58. V.A. Dat es. B. Dats. - 59. V.A. Opten. B. Opten r. te vechtene. - 60. B. berechtene. - 62. V.A. Waer so e. up. B. Waer so elc. - 63. V.A. eyere of jonge. B. eiere ofte jonge. - 64. V.A. ghereet te. B. Hir t.e.e. ghereet te. - 65. V.A. desen II ne. B. desen II es. - 66. V.A.E. dincke. B.E. dit dinke. - 67. V.A. die leeke entie p. - 68. V.A. saghet. B.N.m. saghet. - 69. V.A. wel droeghen. B. wel drogen. - 71. V.A. die IIII droeghen d. vichten. B. die viere drogen d. viften. - 73. V.A. lachen. B. sagec lachen. - 74. V.A. pape moeste. B. Doe d. pape moeste. - 75. V.A. calandre. B. Calandris, calandre. 1) N.R. Choretes. + A. 80 c. 2) N.R. Cum vero nox terre cunctis animalibus quietem sub silencio dederit oportunam, illi nec tunc quidem sibi invicem nocere desinunt, sed egressi nidis ova sua alternatim cupidius exquirentes si invenerint rapiunt. - Lees in vs. 864 met de varianten: ghereet. + V. 84 b. 3) Lees met de varianten: Daer die viere droeghen den vychten. + L. 64 b. 4) N.R. Calandris avis est parva, alaude prope consimilis. 876. V.A.B. enich andre. - 79. V.A. soe. - 80. V.A. hare m.B. karkere e. har. - 81. V.A. in dier g.B. in dire g. - 82. V.A.A. of (jof) hare vanghenesse al weelde w.B. Oft hare g. al weelde w. - 83. V. conterfeit d. vogle. A. conterfait d. vogline s.B. conterfait d. vogle. - 84. B. gheclanc. - 85. V.A. vogle. - 86. V.A. van m. - 87. B. kerkere es e. een s. - 88. B. heeft. - 89. V.A. pensene d. om. B. penssene d. om. - 90. V.A.B. Ende ontbr. - 91. V.A. ghevet. B. karkere. - 92. V.A.B. Ende dinct. - 93. V. die rave. A.B. die r. - 94. V.A. Al sw. ist d.h. hevet. B. Al sward d.h. hevet. - 95. V.A. Die suwe b. dan bringt. B. Die sie b. dan bringhet hare e. - 96. V.A. hye. B. hi. - 97. B. scrijft sente. - 98. B. Alse s. joncghe. - 99. V.A. ne w. kinnen. B. en ontbr. - 900. V.A.B.O. ende si. B. swerten. - 3. V.A.B.d. swarte pl. uutgaen. - 4. B. wille. - 5. V.A.B. ghevet. V. bederf. B. bedarf. - 6. V.A.B. gheproevet. 1) Lees met de varianten: weelde. - N.R. ymmo videtur quod delicias sibi reputet taliter esse captivam. + A. 80 d. + V. 85 a. 2) N.R. Corvus pullos ovis eductos non pascit, donec suos comprehendens plumas nigrescere viderit. 907. V.A. Eene a.B. Ene a.L. Ende. - 8. B. Dat. - 9. V.A.B. Roemsch k.w. tien t.L. tenen t. - 10. B. wilde overliden. - 11. B. Een r.V.A.B. dat quam. - 12. V.A. torre horen wi. B. Ute e. thorre wi c. - 13. V.A. In s.h. dat men uphelt. B. In s.h. menne o. - 14. V.A. leeret. B. Ende leret. - 15. V.A. het telker. B.S. dat elker marginstonde. - 16. V.A. Tyberiuse. B. Tyberiuse groten. - 17. B. bi siere n. - 18. B. dandre. - 19. V.A. Germanicuse e. Drususe. B. Germanicus e. Drususe. - 20. B. des ontbr. - 21 V.A. datter l.B. dartoe tf. datter l. - 22. V.A. Hier (Hir) omme wort een v.n. heet. B. Hir ombe werd een v.n. heet. - 23. B. sijn leven. - 24. V.A. Al d. aldus vor die liede. B. Alse d. dos vor den keizer q. - 27. V.A.B. des ravens. B. wdvard. - 28. V.A.B. Alst hadde ghesijn e. prince (A. prence) w. - 29. V.A. die bringhet. B. die bringhen. - 30. V.A. Harde menichrande. B. Herde m.l. - 31. V.A. scuwts eyer et. B. scovuts e. et. - 32. V.A.B. laghe. - 33. V.A. sijn eyer. - 34. V.A. verscheden. B. vergan can. + L. 64 c. 1) Lees met de varianten: Germanicuse ende Drususe mede. - N.R. Germanicum et Drusum Cesares nominatim.... salutavit. + A. 81 a. 2) N.R. Qui ad officinam una dierum rediens a quodam stimulante invidia occisus est. 3) N.R. Corvus clamosus est et diversas format voces. 4) N.R. Corvus comedit ova bubonis, et bubo corvi ova de nocte. Corvus forcior est de die, bubo de nocte. 936. V.A.B. Als o. segghen. B. scrijfturen. - 37. V. Conix, doch op den rand met roode letters: Cornix. B. alse. - 38. B. Horen wi d.c.n. - 40. V.A. Edele vogle. B. Edele voghele. - 41. V.A. te ontbr. - 42. V.A. Alle vogle. B. Alle. L. Alse. - 43. V.A. Want s.k. hare v.B. Want si kinnense over hare v.L. Maer. - 44. V.A. Maer s. comter h. af. - 45. V.A. als si. - 46. V.A. verswolghen. B. Werter ombe selc verbolghen. - 47. V.A. hare jonge. B. vlogen h. joncgen. - 48. V.A.E. hebben om hem groten v.B.E. hebber ombe groten v. - 50. B. stond. - 51. V.A. alse als) d. suwe d. eyer. B. alse d. soe. - 52. V.A. hye. V. nacht e. dach. - 53. B. Leerd. - 54. V.A. kindren. B. Uwe kindere hir bi stieren. - 55. V.A. mannen jouwen vr. B. Leerd g.m. uwen vr. - 56. V.A.B. helpene. B. trowen. - 58. V.A. diemen. B. dimen. - 59. V.A. Nomet. - 60. V.A. menne k.B. groten. - 61. B. warheit. V.A. weet ontbr. - 62. V. Dwers. A. Dweers. + V. 85 b. + L. 64 d. 1) N.R. Cum enim aves nobiles multum impugnantibus detulerint, tandem impatiencia victe lacerant importunas. 2) N.R. Hee sole.... pullos volantes aliquamdiu pascunt, quos comitatu sedulo persequuntur, et sollicite sunt ne teneri forte deficiant. + A. 81 b. 3) Lees met de varianten: uwen. 4) N.R. Avis hec, licet magna sit, tamen plumas non habet secundum magnitudinem sui corporis. - De lezing van den tekst wers is blijkens het Latijn de ware. 963. V.A. longre. B. Siene. - 64. V.A.B. bloede. - 65. V.A. longre v.d. coe. B. alse d. longhene v.d. coe. - 67. V.A. cochuut. B. cucuut. - 68. V.A. hetet a. om. - 69. V.A.W. koc koc. B. cuc cuc. - 70. V.A.B. es. - 71. V.A.v. een o. - 72. V.A. doet het. - 73. V.A. es ontbr. B. Want ontbr. - 74. V.A. leit. B. eiere leget in haren n. - 75. B. broed. - 76. V.A. Dat hey. B. Dat ey. - 77. V.A. toebehort. B. toegehord. - 78. V.A. kockuuc comet vort. B. cuccuc c. vord. - 79. B. onbekijnt. - 80. V.A. dinc daer hine omme. B. dinc daer hine om mijnt. - 81. V.A. om d.h. wasset. B. om. - 82. V.A. et d. kockuut. B. et d. cuc cuc. - 83. V.A. enich, cleinen. B. cleinen. - 84. V.A. beweinen. B. moder somwille beweinen. - 85. V.A. langhet. B. vlieghet si. - 86. V.A. alle (al) d. scade entie l.B. al ontbr. - 88. V.A. sulken. B. selker. - 89. V.A.B. Wach. L. Wacht. B. scalken. - 90. V.A. marct. - 91. V.A.B. vordeel. - 92. B. Mochte h. ane w. geel. + V. 86 a. 1) N.R. pulmonem, quem ipsa avis magnum habet, carnosum, sanguineum, et est similis pulmoni qui est in vacca. - Blijkens het origineel moet met de variant coe gelezen worden, in plaats van zeecoe. + A. 81 c. + L. 65 a. 2) N.R. nam ubi cuculum putata mater eduxerit et ad robur nutrierit evolandi, cuculus versa vice in nutricem exurgit et perimit insequentem. 993. V.A. tware. - 95. V.A. kockuut. B. cuc cuc. - 97. V.A. sine p. in hollen b.B. sine p. in holen. - 98. V.A. Jof i.d.e. hi begomen. B. ofte in derde e. hi begomen. - 99. V.A. dan. B. So hem. - 1000. V.A.B. en ontbr. - 1. V.A. In d.w. anghegaen. - Vs. 1001 ontbr. bij L. - 2. V.A.wi v.B. alse - 3. V.A. creghele die wi. B. crekele die wi. - 4. V.A.B. springhene. - 5. B. alse. - 6. V.A.B. Dat ontbr. - 8. V.A.B. Ende vor alle dinc vercoren hevet. - 9. V.A. van den pr. - 10. V.A. meenet. B. meent. - 11. V.A.B.D. bi. d. wisen heleghen m. - 12. V.A. spreict. - 13. V.A. dine h.B. Live kinder geft mi din h. - 14. V.A. doghedi sm. B. Want d. ombe so gedogedic sm. - 15. V.A. hi ontbr. B. Hi g.s.h. alse. - 16. V.A.B.W. hi onse herte h.w. - 17. V.A. radic dan g. - 18. V.A. elc ontbr. B. s.h. alleene. 1) Lees met de varianten: in hollen bomen. - N.R. intrat latibulum terre vel arborum concavitates. 2) N.R. ibique estate congerit quo vivit. + V. 86 b. + A. 81 d. 3) Lees met de varianten: meenet. - N.R. ipsum utique Deum significans, qui per sapientem fidelem animam ammovet, dicens: Praebe mihi cor tuum, fili! super quo Augustinus: Tantum enim emit ut solus possideri debeat. In vs. 1010 leze men met de varianten: Die bi den wisen, heiligen man, d.i. door Augustinus. 4) Lees met de varianten, met eenige wijziging: Want daer omme doghedi smerte. + L. 65 b. 1019. B.C. es. - 20. V.A. sochte. B. sacht v.e. een b. - 21. V.A. Beda seghet si es. B. Bedie seghet men si es. - 22. V.A. Alebrecht wedersegse. - 23. V.A. soere. B. Diet s.d. siere. - 24. V.A.E. seghet d. soe. B.E. seid. - 25. V.A. darmkijn. B. darmekin. - 26. V.A. andren voglen. B. andren voghelen. - 27. A. onsculdicht men. V.o. men b.w.B. men hare word. L. men ontbr. - 28. V.A. seghet d. gheene g. behort. B. gene g. behord. - 29. B. ja ter stad. - 30. V.A. ander vogle. B. voghele. - 31. V.A.B. cussene. - 32. V.A. croenge als ic. B. Gheene croenge als. - 33. V.A. So e. si dur. B. So ne e. si dor. L. durg. - 34. B. gheerne. - 35. V.A. leden. B. leden si hare. - 36. V.A. Over s.h.h. uutgheven. B. Genen s. hord men h. geven. - 37. V.A. Eenrande. B. Erande v. sonder cl. - 38. V.A. dichten tetene. B. dicken tetene. - 39. B. Kiekine. - 40. V. Negheen w'.A. Negheen w', doch ve met kleine lettertjes er naast geschreven. V.A. hebben wi.B. Negenewerf hebbe wi. v. - 41. B. Dat si om hare vernuwen s. - 42. V.A. vluc maghet. B. Sien si vlucht mach. - 43. B. haren n. - 44. B. voghelen es ontvest. 1) Lees met de variant: Beda seghet. - N.R. sine felle est, ut Beda dicit. 2) Lees met de varianten: seghet, daar het op bede betrekking heeft, waarin men blijkens het Latijn den genitivus van den eigennaam Beda moet zoeken, hetwelk door afschrijvers niet is begrepen. - N.R. Solvitur vero contrarietas Bede, qui dicit quod fel non habet, per hoc ut subaudiatur: non eo loco quo cetera animalia. + V. 87 a. 3) N.R. gemitum pro cantu habet. + A. 82 a. 4) N.R. Columba novem vicibus visum recuperat. 1046. V.A. Up e. point. B. point vindmen s. - 47. V.A. ghescreven. B. hir. - 48. V.A. nemet. B. hare l. - 49. V.A. watre. B. Herde gheerne d. watere. - 50. V.A. Ende dats. B.D. bi die segetmen vor w. - 51. V. Natuerlike. A.B. Naturlike. - 52. V.A. havics s. willen. B. havecs s. willen. - 53. V.A. van manieren. B. van maniere. - 54. V.A. Deen ne. B. Deen ne. p. nemberme. - 55. V.A. hie sitten. -. Vs. 1055 ontbr. bij L. - 56. V.A. wat so. B. Dander vaet d. vl. p. - 57. V.A.B. verstaet. L. voersiet. - 58. V.A.S. soene. - 59. V.A. So heft soe haer d. upwaert. B. Soe hebsie hare d. opward. - 60. V.A. vlieghende. B. Eest en d. vliegens b. - 61. V.A.p. soe. B. Soe en porsie. - 62. V.A.D. daer soe twater ghaerne omme s.B. Dats daer si dwater gerne ombe s. - 63. V.A. Palumbe h. erande. B. Palumba h. erande. - 64. V.A. Duven d.s. in den l.B. Duven d.s. in somen l. - 65. V.A. Eist. B. Eest d.s. hare. - 66. V.A. Die a. nemmermee ne k.B. Die andre. - 67. V.A. si so wats g.B. vlieget si wats g. 1) N.R. ubi male bestie non possunt attingere. 2) Wat door Maerlant met deze twee verzen bedoeld wordt, is niet recht duidelijk. In het origineel volgt op de in aant. 1) medegedeelde woorden: ‘Tua vero conversacio et anima fidelis in celis sit.’ Doch Maerlant slaat hier juist de ‘sermoene’ uit de N.R. over. 3) N.R. ut.... venientis umbram accipitris prospiciat in aquis. + L. 65 c. 4) Voor wat is de lezing vaet bij B. te verkiezen. - N.R. Duo sunt genera accipitrum, quorum unum genus nequaquam sedendo capit, sed in arbore volitantes. Aliud vero genus est accipitrum, quod aves nonnisi in terra sedentes capit. 5) Lees met de variant: So heft si haer dan opwaert, en in vs. 1060: vlieghende voor vlieghene. 6) Met de varianten zal wel voor columbe moeten gelezen worden: Palumbe. Doch verg. N.R. alieque columbe sunt, que masculos non noverunt, alie vero que habitos primo ac perditos vidue remanserunt. 1068. V.A. Ende w. si r. sone w.n.B.W. so si varen. - 69. B. Men weet. - 70. V.A. nemmermee en k.B. nemberme. - 71. V.A.D.w. hoghe in nauwen g. - 74. V.A. haer minne trouwe e.f.B. hare minne. - 75. V.A. hare d.B. nerenst. - 76. V.A. grote. - 77. V.A. bringher. B. Hen d.m.s. bringher. - 78. V.A. ende niet mee. B. nemmer mee. - 79. V.A.B. vremde. - 80. V.A. gheledense mit. - 81. V.A.B. Kesele. - 82. V.A. daer m.B.O.d. sire h. mede. - 84. V.A.B. Bloet v.d. alsment. - 85. B. van vlammen m. - 86. B. Uteghelaten. - 87. V.A. vogel. - 88. V.A. reene. B. donkere o. rene. - 89. V.A. toghen. B. terre togen. - 90. V.A. Al dat dat si drinken m.B. drinken. - 91. V.A. Ghelijc a. ware. B. Ghelijc dat ware. - 92. V.A. Dat wanic dat els v. ne d.B. Dat wanic dat g.v. doe. - 93. V.A. dats. B. dats hare. - 94. V.A. Duve j.d. es b.B. dos eest. - 95. V.A. in erefst e. in l.B. in herfste e. in lintijn. - 96. V.A. greine ghevoedet. B. grane. - 98. V.A.D. soe. B. haren s. verheeft. - 99. V.A. hare pl. B. hare pl. te makene. + V. 87 b. + A. 82 b. 1) N.R. Comedunt lapillos propter stomachi temperanciam. 2) N.R. Proprium columbarum est inter ceteras aves, collum cum biberint non resupinare, latoque bibere gutture more iumentorum. + L. 65 d. 1100. V.A. comt hare. B. af so c. hare. - 1. B. alse d.h. siet. - 2. V.A. soe - soe. B. hare. - 3. V.A. onvorsien. B. Ghegrijpt h.o. - 4. V.A. duvle. - 5. V.A.B. hoverden. - 6. V.A. die si mit. B. die si m. hen. - 7. V.A. Carthates a. Alebrecht s.B. Carcates. - 8. V.A. te wesen. B. te siene. - 9. B. mede generd. - 10. V.A. An v.B.V. den vesschen. - 12. V. is. V.A.B. also. - 14. V.A.B. Also l. dat. - 16. V.A. na die w.B. weder ene w. - 18. V.A. ware. B. Ofte s.l. ware. - 19. V.A. maerct up d. wort. B. dese mord. - 20. V.A. versmoort. B. versmord. - 22. V.A. In eerdsche weelde in erdsch g.B. In dertsche weelde int hertsche g. - 23. B. blijft. - 24. V.A. Gine set a.G. uwen. B. set ane G. uwen s. - 25. V.A. van hem. B. Dat g. van hem. - 26. V.A.B. God. - 27. V.A. Die de erdsche sonde. B. die eertsche. - 28. V.A. vor, vertrecken. B. Datsi vor sine sonden verstrecken. - 29. V.A. Upwert sine h. - 30. V.A. Eerne d. zeebare. B. Eerne. - 31. B. Cotrinux. - 32. V. quackel. A. die quackel. B. Dietsch die quackele. + V. 88 a. + A. 82 c. + L. 66 a. 1135. V.A. Wiltijt. - 36. V.A. in andren l. - 37. V.A. Hebsi hare t. als o. - Vs. 1136-37 ontbr. bij B. - 38. V.A. Als d. zw. of de odevare. B. Als d.s. ofte die odevare. L. Aldus. - 39. V.A. vaerne e. te keerne. B. Beide te varne e. te kerne. - 40. V.A. De houde p. te jonge te leerne. B. jonghe te lerne. - 41. V.A. Als si. - 42. V.A. broedene. B. hen te broedena. - 43. V.A. vorhoeden. B. voerhoeden. - 44. V.A. Vor d. wreden sperware. B. Dor d. wreden sporeware. - 45. V.A. hars, up. B. hars. - 46. V. Die sperware. A. Die speerware. B. Die spereware. - 47. V.A. Tlant dats tende van den levene. B.D. land es dinde v. den levene. L. den ontbr. - 48. V.A. ghevene. B. Int inde, ghevene. - 49. V.A. narenstelike. B. viand nerenstelike. - 50. V.A. sulke sc. B. selke scalheit. - 51. V.A. der sielen. B. daer die siele. - 52. B. hoe hi o. - 53. V.A. dat dier negheen en l.B. dat dier geen l. - 54. A. tgroot. B. Sonder sie diet groete e.h. - 55. V.A. ende so bedi. B. Ende d.m. ende bedi. - 56. V. Seghmen. A. Seghetmen. V.A. vleisch. B. Seidmen d. hare. - 57. B. Cardicelis e. ene. - 58. V.A.E. het (heet) met ons e.d. B.E. heetmen ons e. destelvinc. 1) Lees met de varianten: wreden, en in het vorige vers: vorhoeden, voor behouden. Verg. Buch d. Natur, 182: Wenn der wahteln zeit kümt, daz si über mer varn wellent und daz si zuo dem urfär nâhent, sô lâgt ir der habich allermaist. dar umb wartent si danne irr gelaiter, daz sint die kraeen, der vliegent vil mit in und behüetent si vor den häbichen. + V. 88 b, A. 82 d. 2) N.R. Hec sola avis cum homine inter omnia terre animalia caducum morbum patitur. 1159. B. Ende d. in diestelen. - 60. B. Gheerne. - 61. V.A. so m. - 62. V.A. varwen so dordiere. B. Ende v. varuwen so dorediere. - 63. V.A. wondre an. B. wondere ane mah. - 64. V.A. niet al. B. es. - 65. V.A. prisene. B. noch te prisene. - 66. A. Hir. B. Hir ombe. - 67. B. ter m. - 68. V.A. vermergene. B. vervroiene. - 69. V.A. heefse n. clene. B. cleine. - 70. B. so soete. - 71. V.A.B. hare p. scone. - 72. V.A. liever e. te waerder. B. Doetse liever e. werder. - 73. V.A. den dorperen scuwut. B. den dorpren scovut. - 74. V. dorp. V.A. sijn huut. B. Die so lelec es in s.l. - 75. V.A. ons ontbr. A. onbint. B. Cartiles alse Pl. - 76. V.A. vint. B. dminste v.d. vint. - 77. V.A. tconelkijn. B. dat voghelkijn als men. - 78. V.A. vogele conijnc (coninc). B. vogele coninge. - 79. V. alstmen. B. hoghe g. eest. - In V. staan de bladen verkeerd, daar 88 b gevolgd wordt door 91 a, en hiertusschen op 89 en 90 vs. 1237-1370 voorkomen, zijnde de beschrijving van den Erodius en den Fenix. Bladz. 91 moet dus volgen op bl. 88. Onder aan 90 b staat het volgende: Soec voert an daer tcruce staet gheteykent an dander side, ende heet Fulica datter na volghet. - 80. V.A. up d.a.t. stridene. B. aer te stridene. - Vs. 1179 en 1180 in omgekeerde volgorde bij B. + L. 66 b. 1) Lees met de varianten: Doense liever ende waerder sijn Dan den dorperen schuvut. 2) N.R. Crothiles. Aldus noemt de Latijnsche shrijver den vogel, die bij Plinius trochilus heet. + A. 83 a. 3) N.R. avis est quam in Ytalia regem avium dicimus. Verg. Buch d. Natur 184: Crochilus haizt ain künigel. von dem spricht Plinius, daz ez ain küng und ain herr sei der andern vogel in dem land Italia... Daz küngel ist der klainst vogel unter allen vögeln. - De lezing in vs. 1177 van V. en A.: conelkijn, als benaming voor het winterkoninkje, komt met den Duitschen naam künigel overeen, en is zeker de ware. + V. 91 a. 4) N.R. Est autem animositate tam magna ut contra aquilam avium reginam audeat temptare conatus. 1181. V.A. dan gram d.B. aer gram doet. - 82. V.A.E. hijt w. nemen. B.E. waent nemen. - 83. V. Ontsupet. A. Ontslupet. V.A. clawen nochtan. B. Ontslupet hem t.d. clawen nochtan. - 84. V.A. So vl. h. om. B. om. - 85. V.A. aren verscaemt. B. aer. scaemd. - 86. V.A. vergraemt. B. omme n. vergraemd. - 87. V.A. straten. B. henen siere straten. - 88. B. cleine. - 89. V.A. hevet v. der n. B. hevet. - 90. V.A. Mee jonghe. B. Me joncge. - 91. V.A.B. in der h. - 92. V.A. Hets q.t. vanghene. B. Het es q. te vane. - 93. V.A. hier voglen. B. hir d.v. word. - 94. V.A. Hort, vort. B. Hord hir, vord. - 95. B. Dyomedite. - 96. V.A. vogle. - 98. V.A. rudder dede. B. riddere dede. L. daden. - 99. V.A. vor. B. in die s. - 1200. B. Dor sine grote. - 1. V.A.B. Favelen. - 2. V.A. maecte d. goddinne. B. maecte. - 3. V.A. voghelen. B. Desen vogel ende sine g. - 4. V.A. hortmen poeten. B. Doch hortment poeten. - 5. V.A.B. Solinus. - 6. V.A. die swane. B. alse die swane. - 7. B. groette. - 9. V.A. Hare o.s.r. als v. B. Hare o.s.r.a. I vier. 1) N.R. araneis vescitur. 2) N.R. Dyomedice aves sunt dicte a Dyomede rege. + L. 66 c. 3) De Nat. R. bevat niets van de bijzonderheden in vs. 1198-1203 door Maerlant medegedeeld. Verg. Plinius Sec., Hist. Nat. X, 61: ‘unde origo fabulae, Diomedis socios in earum effigies mutatos.’ + A. 83 b. 1210. V.A.B. scarp. - 11. V.A. rootsen. B. roken. - 12. B.E. roke te haren s. - 13. V.A. seit als si. - 14. V.B.D. meent dat l.A.D. meent dat tlant. L. lant ontbr. - 15. V.A. den (een) c. besterven s.B. Ofte. - 16. B. mindese boven al. - 17. V.A. ander liede. B. andren lieden wilden si. - 18. B. Dos s. vind ment in scrijfturen. - 19. V.A. Aelbrecht. B. alse A. kend. - 21. V.A.B. becken. - 22. V.A. Clemmen c.e.h. vort. B. vord. - 23. V.A.B. en ontbr. - 24. V.A. somich eene. B. vindmen someghe e. - 25. V.A. en ontbr., m. no m.B.D.m. seid m. no m. - 26. V.A. herreft. B. herfsts. - 27. V.A. als het. B. rimen. - 28. V.A.B. hout. - 29. V.A. jonghe. A. tote. B. joncge tote. - 31. V.A. danne. B. steerft. - 32. B. leven. - 33. V.A. selves mede. B. moten p. dat selve mede. - 34. V.A. Dat daer te voren. B. Dat te voren die v. - 35. V.A.B. ute. - 36. V.A. een. B. alse in ene E. + V. 91 b. 1) N.R. rostris suis cavant lapides rupium gratia nidorum. 2) N.R. quando lacrimosis vocibus dolent, vel sitis mutacionem vel regis interitum prenunciando significant. 3) N.R. si Grecus accesserit ad eos ipsi.... blandiuntur, alias autem nationes morsibus impugnant. 4) N.R. Dariaca. 5) Lees met de varianten: somich ene. - N.R. unum eorum genus est quod non apparet nisi post pluviam, que est in ultimo estatis. + L. 66 d. 1237. B. alse. - 38. V.A. up d. vraie. B. vraie bibele. - 39. V.A. die v.a. ic w.B. die v. alsic. - 40. B. gervalke. - 41. V.A. die edele vogle. B. die edele vogele. - 42. V.A. Die (de) edelste d. vlieget m. vlogle. B. Die edelste d. vlieghet m. vlogele. - 43. V.B. starc. - 44. V.A. te d.B. aer sl. te d. - 45. V.A.B. oec in. - 46. A. heine. B. Dat v.c. henen. - 47. V.A. ander vogle also. B. Ofte a.v. also. - 48. V.A. uutwerpt in vederspele. B. menne opwerpt in vederspele. - 49. V.A. vellese. B. cracht. - 50. V.A. sire j.B. met sire j. - 51. V.A. sire vl. B. onbert sire. - 52. V.A.B. So. B. hond dire. - 53. V.A. den voglen. V. als sij. B. den voghelen. - 54. V.A. Hem d.h. ofbijt. B. Hen d.h. afbijt. - 55. V.A. varsch. - 56. V.A. hi hem scudt. B. Ende alsi hem scud. - 57. V.A. meent h.p.d. hem behaget. B. die hem behaghet. - 58. V.A. sijn moet. - 59. V.A. hie wort. B. Mest h.h. wert. - 60. V.A. upvlieget. B. vlieghet. - 61. V.A. keren neder. - 62. V.A. loedre weder. B. lodere weder. - 63. V.A. in (int) comine. - 64. V.A. best vele. + A. 83 c., V. 89 a. 1) N.R. Tanta autem animositate pollet, ut cum post V grues vel alias quaslibet aves in aere volantes fuerit dimissus, non desistit a persecucione avium, donec omnes quinque unam post aliam ad terram deiiciat. 2) N.R. Carnes crudas et servatas.... non comedit, sed recentes. 3) Lees met de variant: Als hi hem scudt. - N.R. Cum vidit predam se excuciens animat. 4) N.R. Si non capit predam primo impetu in altum contendit et pre indignacione vix ad reclamatorium redit. - Zie Diefenbach, Gloss. op Reclamatorium. 1265. Van E s. gaen ute die w.B. Van E s.g. ute die word. - 66. V. so hoort. A. so hort. B. Nu hord v.d. F vord. - Bij V. en A onder aan de kolom: Leest boven van Fenix; doch bij A. zijn die woorden weder uitgeschrapt. - 67. B. alse seid. - 68. V.A.B. ende ontbr. - 72. V.A. so ontbr. B. aer es. - 73. B. LX j. - 74. V.A. dat es. - 75. V.A.B. ghehalset. - 76. V.A. pawes. B. paus. - 77. V.A. als of hi ghuldijn. B.S.h. ofte hi guldijn. - 78. V.A. harentare. B. purperinen p. hare entare. - 79. V.A. blaeu. B. stert g. blau. - 80. V.A.B. van gr. s. - 81. B. Alse fenixse. - 82. V. Kiest enen. A. Kieśt hi. B. hi. L. si. - 83. V.A. op (up) ene f.B. ene fontaine. - 84. V.A. dorreyne. B.D. so s. es e. so r. - 85. B. dire g. - 86. V.A. Als die v.B. in die v. - 87. V.A. wierooc, merren. B. wierroc bomen e.v. merren. - 88. V.A. caneel bome e.v. verren. B. caneel bomen van verren. - 89. B. telegen. - 90. V.A. andren. B.E. die r. alre b. - 91. V.A. hete scijnt. B. Alse d.s. hete scijnt. - 92. V.A. So w. danne e. pijnt. B. wait hi danne e. pijnt. - 93. V.A. ontsteect. B. So d. hi o.d. houd. - 94. B.D.s. roeke geeft menechfoud. - 95. V.A. vallet hi selve int s.v.B. valt hi selve int. + A. 83 d., V. 89 b. + L. 67 a. 1) Met verre schijnt ook een welriekend kruid te zijn bedoeld, misschien eene varensoort. 1296. V.A. wort asschen d. vintmen. B. werd t.d. vindmen hir. - 97. B. herder. - 98. V.A. Wasset e. worm in dasschen. B. worm in dasschen. - 99. B. vogele. - 1300. V.A. Aldus w.f.v.B. wert f.v. - 1. V.A.B.F.d.e. voghel. - 2. V.A. Wel Jh. Kerst diet al s.B. diet al s.L. die. - 3. V.F. ne vader n.m.A.B. ne hevet. B. moder. - 5. V.A. menscheit. B. minscheit. - 6. V.A.B. Na d. godheit es hi a. - 8. V.A. fenixs. - 9. V.A. Markede. B. Mercte. - 10. V. Om die s. oghen. A. Om dien. B. Om d. hoghen sc. b. - 11. B. fontaine. - 12. V.A. es tcruce. B. es tcruse to verlaet. - 13. B. fontainen dat v. - 14. V.A.D. die. B. Die vonde die onse sonde afduaet. - 15. V.A. marct w. hir. B. Thoud v.s. merct hier. - 16. V.A. fenixs af makede. B. af m. - 17. V.A.M. dair J.h. an. B. ant h. - 18. V. hi ontbr. - 19. V.A. Ontsteken met. B. onsteect. - 20. V.A. sende o. onse v.B. sende hi o. onse. - 21. V.A.B. soeter r. vor. L. soete. - 23. V.A. berende. - 24. V.A. fenixs in der. 1) N.R. Tunc fervidos solis orbes alarum agitacione in se concitans super struem ruit, et solis ardore accensus comburitur. + A. 84 a., V. 90 a. 2) Lees met de varianten: voghel. Van deze geheele vergelijking van den Fenix met Christus (vs. 1301-40) komt in het Latijn niets voor. + L. 67 b. 3) Lees met de varianten: Mercte. 4) Lees met de variant: berrende, bernde. 1325. V.A.O. ende dat. B.O. ende hi. - 26. V.A. Dats tote d. - 28. B. hemelrike. - 29. V.A. vorme. B. vormen. - 30. V.A. fenixs asschen die werden te worme. B. asschen werden te wormen. - 31. A. comen hem. V.A. vlogle. - 32. V A. Ende vlieghet als doen ander vogele. B. Ende vlieghet ghelijc andren v. - 33. V.A. fenixs. - 34. V.A. eer dat. B. wert so s. - 35. V.A. erdrike. B. eertrike. - 36. V.A. XXXIIII j. levede. B. levede. - 37. V.A. gheboodscapt. B. geboetscap. - 38. V.A.B. Tote d. hi starf. L. Dats d. - 40. V.A.S.v. claer. - 41. V.A. fenixs tellet. B. desen f. scrivet. - 42. B. sente. L. Eeen. - 43. V.A. Eene port. B. port. - 44. V.A. heetet. B. hetet. - 45. V.A. Dat. B. Dietsch. - 47. V.A. tempele i.o.H. here. B. Ene temple. - 48. V.A. Salomons t. min. B. Salomons temple min. - 49. V.A. fenixs. - 50. V.A. viere. A. opten. B. Tote die viere op dien o. - 51. V.A. Up s. vlogle. B. vlogele. - 52. A. Mit. B. dat soete r. - 53. V.A. verbarrende hem. B. verbrande hem o.d. outare. - 54. V. Dese naeste. A. naeste. B.D. anders d.q.d.p. dare. - 55. V.A. in dasschen e. wormekijn. B. in dasschen e. wormkin. + A. 84 b. 1) Lees met de variant: XXXIIII, en verg. vs. 1339-40. De leeftijd toch van den Fenix, 340 jaar, wordt voorgesteld als het tienvoud van Jezus' ouderdom. + V. 90 b. + L. 67 c. 2) Lees: Eliopolis. - N.R. Eliopolim civitatem Egipti. 1357. V.A. ander d. haddet vlogle. B. ander d. hadt. - 58. V.A. van vogle. B. enen ontbr. - 59. V.A. darden. V. daghen. B. al ontbr. - 60. V.A. an die p.B. heeft. - 61. V.A. dane. B. danen. - 62. V.A.B. scrivet. - 63. V.A. spreict. B. spreect. - 65. V.A. Doe. B. Doe H.d.k. versloech. - 66. V.A. Ontvlo e. woender. B. Ontvlo e. woender d. gnoch. - 67. V.A. fenixs. - 69. B. warechte. - 70. V.A. Wanderen soude in. B. soude in dese st. - Bij V. leest men onder aan de kolom het volgende: Soec voert an daer tcruce staet gheteykent an dander side ende heet Fulica datter na volghet. Bij A. is de afschrijver ook begonnen deze woorden te schrijven, doch zij zijn weder uitgeschrapt. - 71. V.A. spreict. B. Fulcita spreect. - 72. B. vogel heet dus. - 73. V.A. ware. B.S. vl. swart alse ware wase. - 74. V.A. Up. B. morassche neemt hi sine a. - 75. V. so maect si. A. so m.B. ember m.h. sinen. - 76. V.A. met watre. B. Dart met watere. - 77. V.A. heetet der vroetster. B. der vroetstere voghele. - 78. V.A. Ute s.l. ne vliechter geen. B. vligetter geen. - 79. V.A. lantscap. B. Mar i. lantscap dar. - 80. V.A. Leset men. - 81. V.A.B.E. ne v. hare no. d. 1) N.R. ut Hyamo dicit. Buch d Natur, 187: sam Haimo spricht. 2) Lees met de varianten: woender. - N.R. In hec civitate.... beata Maria.... cum filio suo et Joseph viro suo frequencius conversabat. + A. 84 c., V. 91 b. + V. 92 a. 3) N.R. caro leporinam sapit carnem. Blijkens het Latijn is hier de lezing van den tekst en van de andere Hss. de ware. Doch ook de lezing bij B. levert een goeden zin. 4) N.R. nidum habet in medio aque vel in petris, quas aqua circumdat. + L. 67 d. 1382. V.A. croengen hevet. B. Croengen hevet hi onmare. - 83. V.A. Ambrosis spreicter af. B. spreect af. - 84. V.A. eenrande. B. vind erande. - 85. A. jonghe. V.A. vernoyt ontbr. B. jonc. V.A.B. voedene. - 86. V.A. werpse u. sinen broedene. B. ute sinen brodene. L. sine. - 87. B. fulcita. - 89. B. in sinen n. - 90. V.A. ware. B. exemple ware. - 92. V.A. merken. B. merke d.h. ontfarme. - 93. V.A. Der armer e.h. gods. B. Der armer e.h. goeds onnen. - 95. B. Fatatar es bekend. - 96. B. Een vogbel in O. - 97. B. hatech. - 98. V.A. Ende can. B. Ende c.h.s. niet vorhoeden. - 99. V.A. sine e. so vro. B. Hi en l. sine eiere so i.j. - 1400. V.A. Datse. - 1. V.A. dicken vervrieset te d.B. Allen dicken verliesen doet. - 2. V.A. Exemple, groot. B. herde goet. - 3. V.A.H.d. ter beren wille climmen (clemmen). B. cliven. - 4. V. himmen. A. hemmen. B. Datsi moten nederbliven. - 5. V.A. Tote dat si. B. werden so werd. - 6. V.A. ter heeren. B. begerd. 1) N.R. Cadaveribus non vescitur; in nullis diversis locis commoratur nec oberrat, sed in solo loco se quiete tenet usque ad finem vite sue. 2) N.R. pullos aquile deiectos nido reverenda clemencia cum suis pullis pascit et nutrit. 3) Lees met de varianten: Der armer. - N.R. exemplum prebens quanta debeant erga peregrinos ac pauperes ac tribulatos pietate moveri. + A. 84 d. 4) N.R. procreandorum fetuum naturaliter cupida preanticipat tempus veris. 5) N.R. ova.... per hyemem omnia corrumpuntur. 6) Emmen, met de aspiratie, hemmen, himmen, beteekent ophouden, blijven steken: verg. mhd. hammen, hemmen (Ben. I, 625; Lexer I, 1163); nhd. hemmen. 1407. V.A.B. Ende ware hem b.B. ontbeden. - 8. V.A.B. om. - 9. A. mit sc. V.A. moeten beten. B. moten beten. - 10. V.A. Als. V.A.B. heten. - 11 V.A. anderwarf. B. fortator anderwarf. - 12. V.A. hem eerst bedarf. B. Over d.h. teerst bedarf. - 13. V.A. danne. B. hem dat neuwe. - 14. Dies l. andren vogelen. - 15. V.A. woestinen. B.D. maect s.n. in der woestinen. - 16. V.A. Wantse a. waer eens ne p.B. Die a. wel na maer eens en p. - 17. V.A. om h. jonge. B. jar om. - 18. V.A.B.S.f. allene. - Bij L. komen na vs. 1420 twee verzen voor, die later (vs. 1435-36) met een kleine wijziging herhaald worden, en daar ook behooren te staan. Zij luiden aldus: Omme dat hi gherne et fighen, So waer dat hise mach ghecrighen. 21. V.A. in den jare broet. B. Tweewerf in den jare br. L. hi broet. - 22. V.A. Als Aristotiles weten doet. B. Alse Aristotiles weten doet. - 23. V.A. luttel vogle. B. Ende ontbr. - 24. V.A. winnet. B. wind. - 25. V.A. eyer ne v.B. eiere en v. - 26. V.A. het d. somer s.B. eert d. somer s. - 27. V.A. nochte br. B. no br. - 28. B. Des wert h. gheleent met goeden. - 29. V.A. Dat het winnet dat het b.B. Dattet wind dattet begeert. L. Datter. - 30. V.A. waert. B. werd. - 31. V.A. Leere te t.V. sijn s.B. te t. 1) Te verkiezen is de lezing der varianten in dit en het volgende vers: beten - heten. + V. 92 b. 2) N.R. sequente enim tempore calido iterato coit et facit ova, et sic posteriora ova complentur et pullos faciunt. + L. 68 a. 3) Lees met de varianten: eens. - N.R. omnes fere aves agrestes semel in anno coeunt. 4) N.R. Fenix. + A. 85 a. 1432. V.A. eeren. B. moet hi g. eren naken. - 34. V.A. ende heetet dus. B. ende h. dus. - 35. V.A. Om dat hi eet gherne v.B. Om dattet gerne ettet v. - 36. V.A. Want so waer hi m.g.B. War dat hetse m.g. - 37. B. es s. sp. - 38. V.A. Maerct. A. up. B. hir op g. vroede w. - 40. V.A. Dien b.B. elc m. - 41. V.A. misselike. B. vind messelike. - 42. V.A. erdrike als ic. B. eerderike als. - 44. V.A. Som s. ende som s. - 45. V.A. vrucht, gewerke. B. vrucht dats o. ghewerke. - 46. V.A. wil ic, merke. B. wise ende merke. - 47. V. goede. - 48. V.A.B. sine d.d. hi hevet. - 49. V.A. laten die quade ene v.B. henen. - 50. V.A. Als d. wale seghet. B. die wale seid twaren. - 51. V. Hi mach voer gode doch vertellen. A. Hi maecht vor g. doch vertellen. B. Hi maget vor goede dach vort. - 53. B. Mint. - 54. V.A. Also als. B.G. dat. - 56. V.A. an s.B. ane. - 57. V.A. die cl. B. alse b. die cl. - 58. V.A. Des luttel behort. B. behort. 1) N.R. ficus enim edit et uvas et fructus arborum dulces. + V. 93 a. 2) Lees met de varianten: messelike. + L. 68 b. 3) De varianten hebben hier voor wel: wale, en dit wordt door Bormans opgevat als eigennaam: die Wale. Wij betwijfelen of hier evenwel een Fransch spreekwoord wordt aangehaald. Misschien zijn alle teksten bedorven, en zal men moeten lezen: als et bispel. 4) Dit vers is in de meeste Hss. min of meer bedorven. De ware lezing is: Hi macht vor goede dachvaert tellen. + A. 85 b. 1459. V.A. hets. B. hets cond gnoch. - 60. B.D. toenen. - 61. V.A. daer na r.e. huken. B. Ende ropen e. huken. - 62. V.A. latix. B. Bedie latix. - 63. V.A. wil ic II m.B. twerande. - 64. V.A. valke u v.B. valke u viseren. - 65. V.A. onhedel. B. Alse d. onedele. - 66. V.A. heigher. B. heigher e.h. ter neder slaet. - 67. V.A. heigher e. hael ute varen. B. eiger. - 68. V.A. Donhedel v. grijp dien te w.B. gegriept dien twaren. - 69. V. die heigher. A. dien heigher. B. eiger henen. - 70. V.A. Aldus l. - 71. V.A.M. die e. valcke ne doet d.n.B.M. dedele valke doet d.n. - 72. V.A. Als hi sulke sc. A. scalheit. B. Als hi selke sc. - 73. A. de meere. B. merre. - 74. V.A. Hoe den heigher die sc. scine. B. eigher. - 75. V.A.E. ne l. - 76. V.A. Eer hi d. heigher heeft g.B. Eer hi d. eiger heft. - 77. V.A. Donhedel. B. Donedele. - 78. V.A.B. des h. onhedel daet. B. des h. onedele daet. - 79. A. hevet. B. Alse hi wetlike. - 80. V.A. lieden. - 81. V.A. quite omme g.B. Laet h. quite omme g. - 82. B. wert h.v.d.e. bevelt. - 83. V.A. hi ontbr. B.W. donedele q.g. - 84. V.A. Vor trecht minnet. B. Treect hi ende mind. - 85. V.A. ne d.n. die (de) edel v.B. ne d. 1) N.R. Ardea anguillam vel pischem alium, quem recencius devoraverat, de ore eicit. + V. 93 b. 2) Lees met de varianten: Eer. 3) N.R. Ignobilis falco malos precipue decanos aut prelatos ecclesie aut iudices significat seculares, qui accepta pecunia laxant reos et impunita scelera dimittentes detestabili modo. + L. 68 c. 4) Lees met de variant: Vor trecht minnet. N.R. pro muneribus iustificant impios. 1486. V.A. vellet. B. Hi slaet hi vaet. - 89. V.A. ute nu hort mee. B. ute nu hort. - 90. V.A.M. gheen dichte van G.B. Eeric meer d. - 91. V.A. dier e. voghele. B. voghele. - 92. V.A.B. Hare e.e. hare m. - Bij A. onder aan de kolom: Soect an dander side tbegin daer of. - 93. V.A. Thomoleus dit nes geen ghilen. B. Tholomeus dans. - 94. V.A.B. Hieten alle. B. wile. L. Heten. - 95. V.A. droughen. B dragen. - 96. V.A.B. Een Tholomeus. A.B. regnerde. L. Ende. - 97. B. den t.V.A.B. lesen. - 98. V.A. Simachus. B.D.A. Affimacus. - 99. V.A.B. waren. L. weren. - 1500. V.A. warelt v. groten maren. B. maren. L. manieren. - 1. V.A. vorsoeke. B. bi haren versoeke. - 2. B. Bescreven. - 3. V.A. vogle. B. voghele. - 4. V.A. als het. B. alst in den L. - 5. V. is. B. Aelbrechte. - 6. V.A. Saltu. B. Saelt u J. nu vort g. - 7. V. name. B. cruden dire sijn. - 8. V.A. u scriven. B. Salijc u geven. - 9. V.A. In kennessen a.a.w. is. B. kennesse a. alst is. - 10. V.A. apoticaris. B. kinnen e. apoticaris. - 11. V.A.B. hovede na dat. V. conne. L. na ontbr. - 12. B. Selen w.l. dat b. - 13. V.A. Wort. B. Es. - 14. V.A.B. salne te ghenesene. + A. 85 c. 1) Wij hebben met de varianten de verkeerde lezing van het teksthandschrift: weren en manieren, veranderd in waren en maren. + V. 94 a. 2) N.R. ab infirmitatibus capitis incipiamus. 1516. V.A.D. in sal sochte wriven. B. Dimenre in sal sachte driven. - 17. V.A.B. dicken. - 18. B. in dogen dwitte. - 19. V.A. Nem pulver v. venkelsade. B. Men sal pulver v. venkelsaede. - 20. V.A. melc dats dat. B. melc dits. - 21. V.A. Warem. B. Warmen d. af. - 22. Hevet h.b. de n.B. Heft h.b.d. nesegate. - 24. V.A. Mac p.e. te g. doe. B. Mac te p.e. te gadre doe. - 25. V.A. blaest h. in wiltune g.B. ochtune wilt g.L. wiltene. - 26. V.A.B. der nesen. - 27. V.A.B. wrijf h. sijn roest d.L. sijn roest ontbr. - 28. V. pulver. - 29. V.A. H. reume i. hovet. B. Heft hi reume i. hovet. - 30. V.A.B. bendichede. - 31. V.A.B. nesegate. - 32. V.A. netter m.d. sine b.B. Ende s.a.n. dats sine b. - 33. V. sapen. - 34. V.A. sultu. - 35. B. Neem o. loech g. in w. - 36. V.A. nesegate. B. Ende d. hem i.d. nesegate. - 37. V.A.B. settene. - 38. V.A.B. latene. - 39. V.A. Heeft hi pupeide hort hir. B. Heft hi pippeide hor hir n. - 40. V.A. Nem. B. Neem. - 41. V.A. Dat met. B.E. dat m.h.g. - 42. V. dits. te g.B. Wrijf hem s.t. dats die g. - 43. B. botere tetene. 1) N.R. unge illos oculos oleo olive. De lezing der variant is te verkiezen: Diemer in sal sochte wriven. 2) Lees met de variant: Nem pulver. - N.R. Si albugo crescit in oculo, pulverem seminis feniculi et lac calidum mulieris immixte (l. immixtum). + A. 85 d. 1520 + L. 68 d. 3) Lees met de variant: Mac te pulvere. 4) N.R. et postea fricabis solo pulvere stafisagrie palatum eius. - Roest in den zin van gehemelte komt ook voor in den Alex. V, 118, ter vertaling van fauces bij Gualterus. 5) N.R. Si pupillam habuerit. - In de andere Hss. pippeide, pituita, de pip. Doch de N.R. heeft pupilla, waarmede lippeide, lippitudo, leepoogigheid, meer overeenkomt. 1544. V.A. gheneset, daer an. B. genest, daer an. - 46. V.A. sine m.B. Tpulver s. sine m. - 48. V.A.B. vledermus. A. neem. - 49. B. stamp. - 50. V.A. aset. B. Dan alse hi s. - 51. V.A. vledermus. B. Vind men der vledermus. - 52. V.A. ist b.d. dan s.B. eest recht d. besiet. - 53. V.A.B. als eneghen voghel. - 54. V.A. daer nes. B. Want daer en es g.v.a. - 55. V. men. B. menre. - 56. V.A. Het sal l. helpen d.B. Het salre l. helpen toe. - 57. V.A. roept. B. roep m.w. kinnen. - 58. V.A. hi eyer. B. hi eier. - 59. B. Genest hi q. du salt. - 61. V.A. Jof eens honts welpkin eer het s.B. Ofte eens honds welpekin eert s. - 62. V.A. Jof. B. Ofte. V.A.B. werpene. - 63. V.A.B.D. so s.B. tgedichte. - 64. V.A. Neemt e. vierendel (vierendeel) allincs g.B. Neem e. virendeel hellincs. - 65. V. Scanonia. B. Scamonien. - 67. V.A.B. mingen. - 68. V.A.B. bespringen. - 69. V.A. vleisch. B. swinen. - 70. V.A. allinc wichte. B. Ende maec v. allinc wichte. + V. 94 b. 1) Beter met de variant (bij Bormans): Dat ase. - N.R. et da ei bibere. 2) Lees met de varianten: Het sal lichte helpen daer toe. In het teksthandschrift had misschien moeten staan: Esset lichte helpe daer toe. + L. 69 a. + A. 86 a. 3) Lees met de varianten: Of een honts welpkin eert siet. N.R. et catellum in proximo natum antequam viderit. 4) N.R. Si cibum frequenter evomat. 5) N.R. in pondere quarte partis obuli. 1571. V.A. Apotecarise s. di w.B. Apoticarise selen di. L. die. - 72. V.A.B. rechte. - 73. V.A. Ne m.B. En ontbr. - 74. B. So n.v.e.e. dwitte. - 75. V.A. Werp hem dat p.B.W. dat p. - 76. V.A.B. daer mede. - 77. V.A.B. ere s. - 78. V.A.B. ter selver dinc. - 79. V.A. Mac h. eyer m. melke v. gheete. B. van melke v. gheite. - 80. V.A. Ghefse h.B. Gef. h.e.d. datic di h. - 81. V.A. Alsi up tvier. B. Alsi op tvier. - 82. V.A. ghesont dan. B. wert gesond. - 83. V.A.B. sinen g. - 84. V.A. Helpet dit h.w.m. machte. B.H. dit herde w.m. machte. L. Helpt hi. - 85. V.A. Beghinnet. V. nutten. A. muten. B. Beghinnet h. muten l. - 86. B. Done. - 87. V.A. Ende ghef. B. Ende gef h.a. gnoech. L. Ende ontbr. - 88. B. Allen wegen. - 89. V.A. Also dicken als hi. B. Also dicken alse hi. - 90. V.A. Alse dicken. B. dicken. - 91. V.A. Faelgiert hi in die v.B. Faelgiert h.i. die vederen. - 93. V.A. saden onder v.B. sade o. sine v. - 94. V.A. tsire b.B. sire bote. - 96. V.A. Ist best B. Eest dat hem best te s.s. - 97. V.A. Hevet h.d.r. so h. hier (hir) n.B. Heft, hore. 1) N.R. Si vero comedere non potest, accipe albuginem ovi et in eo pone dictum pulverem et ori eius verte. 2) N.R. accipe ova cruda et frange et lac caprinum, postea facias totum decoquere et da ei ad comedendum accipitri et salvabitur. 3) N.R. Si mutare pennas inceperit. + V. 95 a. 4) N.R. quoties enim famen habuerit, tot fracturas in pennis habebit, et in hoc secretum. 5) N.R. valent illi glebe virides substrate pedibus. + L. 69 b. 1598. V.A.B. Int sap v. artimesia. L. Nem tsap. - 99. V.A.B. wanic. B. bevoet. - 1600 V.A. Ghef. B. Net. - 1. V.A. Moeter hennin a.w. toe. B.M. hinnen. - 2. V.A. warf of vive. B. Vierwarf ofte vive. - 3. B. Ofte. - 4. V.A. dit r.b.B. Bind h.v.d. rechte. - 5. V.A. In die middle d.b. sultu s.B. In die middelt van den bene saltu s. - 6. V.A.B. Ene a. - 7. V.A. sultu. B. So saltune. - 8. B. Dos s.h.c. bate. - 9. V.A. machtu. B. Hir bi m. kinnen. - 10. V. Jof den v.A. Jof. B. Ofte e.v. hevet. - 11. V.A. So wiltijt so h. dien vogle. B. so h.d. vogle. - 12. V.S. h.e. sijn vlogle. A. hovet e.s. vlogle. B. oec ontbr. - 13. V.A.E. hijt hevet e.B. bevet e. dan t. - 14. B. ofte hi coud. - 15. V.A. wel ne haset. B. welnaer. - 16. V.A. Jof ghierlike der ane sciet. B. Ende hi gierenliken d. ane s. - 18. V.A. aldustanighen. B. aldosdanen. - 19. V.A. waer toe ghevet. B. ware toe gevet. - 20. V.A. hevet. B. Ofte - hevet. - 21. V.A. Dat helpt. B. helt h.a. alse. - 22. V.A. Hier boven gescreven s.B. Hir boven b.s.L. Die hier. - 23. V.A. Jof h.s. dorst so d. dus. B. Ende ofte h.s. dorst doe dus. - 24. V.A. Nem p.v.c. lomsticus. B. Nem p.v.c. levisticus. + A. 86 b. 1) Lees met de varianten: hennin voor emnin. - N.R. Si febres habuerit, da ei succum arthemisie ter vel quater, et carnes galline in cibum. 2) N.R. liga ei tibiam dextram fortiter, et in medio cruris apparebit vena. 3) Lees met B.: bevet. - N.R. Si ale dependeant et caput dimissum teneat et tremeat et quasi frigus ostendat. 4) N.R. Si... cibum cum fastidio sumit, aut avide et eum male inducit. 5) Lees met de varianten: diere waer toe ghevet. 6) N.R. Accipe pulverem caulis levistici. 1625. V.A.B. Dats. A. sine. L. Dat. - 26. V. scalen. A. stalen. B. stelen selenre. - 27. V. scale. B. venkel stele. - 28. V.A. esser. B. eser n. toe t.s.L. ester. - 29. V.A. Alst es g.B. Alst es g.r. gnoech. - 30. B. lepen vol h. in g. - Vs. 1630 ontbr. bij L. - 31. V.A. doen ontbr. B.D.s. wel coelen d. - 32. B. ofte. - 33. B.S.s. hem in d. bec. - 34. V.A. eens daghes. B. Oft d.h. eens daghes. L. een sdaghes. - 36. V.A.D. nachts d.d.n. in der weken. B. naest d. binder weken. - 37. V.A. so het g. - 38. V.A. olie hetet. - 39. B. an d. gallen. - 40. V.A. bespaers s.a.m. alle. B. bespers. L. alle. - 41. V.A. wilgebloemen. B.M. bladen v. wilge bomen. - 42. V.A.A. hem d. vlogle. B. Alse d. vogele. - 43. V.A. danne ganse bl. - 44. B. eser. - 45. V.A. vlogle. B. vlogels. - 46. V.A.B. latene. - 47. B.h. tetene v. ganse v. - 48. V.A. Hoor n.m. een a. B.H.n. ene andre wet. - 49. V.A.B. hetet. - 50. V.A. Ende ontbr., vlogle. B. eerst de v. - 51. V.A. vlogle sultu m.B. sonder d. vlogele. - 52. V A.B. Sine asselen s. wel ter st. - 53. V.A.B.E. n. galle van den sw. L. nem van galle swine. - 54. V.A.B.E. salver mede d. vlogle. 1) N.R. canne de aneto et feniculo. + V. 95 b. 2) Lees met de varianten: Alst is. 3) Lees met de varianten: coelen of liever colen. Doen is overtollig. Colen is ontleend aan lat. colare, zijgen, door een zeef laten loopen. - N.R. et colatam da ei bibere. + L. 69 c. 4) N.R. 2da die. + A. 86 c. 1655. B. sijn ontbr. - 57. V.A. salegen. B. Oft in s.v. saelge. - 58. V.A. Hevet, vlogle. - 59. V.A. cruut. B. Neemt cruut d.g. es. - 60. V.A. hedera terristris. - 61. V.A. Sijn Dietsch daer of a.i.w. B. Sijn vleesch (l. vleemsch, d.i. vlaemsch?) daer af. - 62. V.A. Es datment gondrave of dresene h.B. Es datmen gondrave of dresene h. - 63. V.A. entie bl. B. watere. - 64. V.A. sine vlogle. B. sine. - 65. B.D.s. sire s.g. - 66. V.A. so s. nat. B. dat saltu nat. - 67. V.A. In dat w. daert cruut. B. in stoet. - 68. V.A. den v. noot. B.D. es oec den v. goet. - 69. V.A. vlogle de s. - 70. V.A. houten in deser. B. behouttene in derre maren. - 71. V.A. buxs. B. Gheef h. bucs v.n. in aysine. - 72. V.A. bestrijc die v.B. bestric d. vederen. L. bestriker. - 73. V.A. warmen aisine. B. warmen aysine des. - 74. V.A. lauers. B. olien v. lauwer b. - 75. B. so ontbr. V.A.B. werf. - 76. V.A. Breict h.v.e.d. bederf. B. Gebreect h.v. die h. bedarf. - 77. V.A. Dattu sochte huutdoen. B.D. mense uutdoe so doe d. - 78. V.A. ere r. - 79. V.A. die v. - 80. V. so dan. A. soe dan. - Vs. 1679-80 ontbr. bij B. - 81. V.A.B.E. s.h. dat r. 1) Bij B. staat als glosse: Ysere, ijzerkruid, de naam der Verbena. 2) Bij B. als glosse: wedewinde. 3) N.R. folia cocta et bene concussa alis eius circumligantur latera (l. latere). 4) N.R. Si tinee comedant pennas eius. + V. 96 a., L. 69 d. + A. 86 d. 5) Lees met de varianten: bedaerf. 6) Lees met de varianten: dat. - N.R. et postea ex melle ad magnam spissitudinem decoctam fac virgam. 1682. V.A. Also d. wort (in beide Hss. schijnt Alid te staan). B. Ende alse d. wert. - 83. B. Neem e. rodekijn v. selker m. - 84. B. Dat d. groette si v.d.g. - 85. V.A. vedre. B. vedere. - 86. B. thonich. V.A.L. honich. - 87. A.B. wedre. - 88. V.A. een niewe vedre. B. niewe vedre. - 89. B. ofte. - 90. V.A. warem. B. water a. - 91. B. bind daer op. - 92. V.A.B. Enen n.B. ende ende dach. - 93. V.A. anen dr. B. Eecht h.d. in aysine. - 94. A. daer up. B. te haren n. - 95. B. ongeroet. - 96. V.A. Upt r.A. up. B. ofte. - 97. V.A. Siede merre in water. B. Sied merre in watere. - 98. V.A. bestrijcse. B. bestrijc. - 99. V.A. uut. B. uten watere. - 1700. V.A. Aessene als hijs b. Asene also dicken alse. L. hals. - 1. V.A. Hevet hi tevel d.h. rampa. B. Heft hi devel. - 2. V.A. Duutsche es de crampa. B. Dietsch heet d.c. - 3. B. artumesia d. es heet. - 4. V.A. Sultu s.a. netten g.B. Saltu netten sijn a.g. - 5. V.A. bloet warm w. sine v.B. lamps bloet warem net sine v. - 6. V.A. ander. B. ene a. - 7. V.A. sout n. warmen. B. Oft du salt n. warmen w. - 9. A.B. sine v - 10. B.E. daer ute s.a.o. - 11. V.A. ne c.B. Eest. 1) N.R. et intinge cibum eius usque novies. 2) N.R. infirmitate, que rappa dicitur. 3) Beter met de varianten: netten. - N.R. succo arthemisie cibus eius intingatur. + L. 70 a. 4) N.R. in ipso vino cibum eius intinge. + V. 96 b. 1713. B. Of w.s.g. geten. - 14. V.A. so sultu. B. du selt w. - 15. B. stelpenen. - 16. V.A. Luttel saeps v. jusquami. B. Een l. saeps. - 17. V. Ghef. A. Gheft. V.A. ende natter al. B. Gheef h.d. ende n. al. L. et n. - 18. V.A. Sijn. B. Sijn a. in d. hi drinken s.L. Sin. - 19. V.A. Hevet. - 20. V.A. jof. B.V. halsenen saep ende n. - 23. V.A. Bespociene e. makene. B. Bespoiene e. makene. - 24. V.A. hem sal. B. Vor waer hem sal. - 25. V.A. voglen. B. voghele. - 26. V.A. messelike. B. mesquame ende pine. - 27. V.A. Latine. B. Latine gelijc. L. Latene. - 29. B. Simacus. - 30. V.A.B. Thelomon. - 31. B. hine vands nemme. - 32. V.A. Hort vort voglen. B. Vord hort vogelen. - 33. B. seid. V.A.B. Vitri. - 34. V.A.D. het e. vreesam. B. een vremd v. - 36. B. Gewapend ende te doot slaen. - 37. V.A.B. clawen. - 38. V.A. utc. B. Datmenre ute. - 39. V.A. joft ute e horne. B. Alse ofte ute e. horne. - 40. V.A. Sycia des. B.I.S. hordic m. - 41. B. Dats in d.l.v.E. - 42. V.A. Leset men dat. B. Leestmen dat selc. - 43. L. houden si hem. + A. 87 a. + A. 87 b. + V. 97 a. + L. 70 b. 1) Houden, d.i. hoeden, volgens de Vlaamsche schrijfwijze en uitspraak. - N.R. Hee in Sythia Asiatica aurum et gemmas in quodam loco inaccessibili custodiunt. 1744. B. swar. - 45. V.A. goud. B. Daer goud es ende diere st. - 46. V.A.B. Menschen. - 47. V.A. teerst. B. tierst. V.A.B. den man. - 49. V.A. Als jof. B. Alse ofte hi ware. - 50. V.A.B. vrecheit. - 51. V.A. Als het. B. Alst w. waer. - 52. V.A. wijt. B. alse wijt. - 53. V.A.M. e.o. hetet Armaspi. B. dat ontbr. - 54. V.A. vogle. B. voghele. - 55. V.A. mieranden. B. Omdat die mirauden. - 56. V.A. af. B. winense h. af. - 57. V. mieranden. B. miraude. - 58. B. alse. - 59. B. wiltment. - 61. V.A. vlogle. B.V. sijn die v. - 62. V.A.B.E. hebben g[...]h. e. vlogle. - 63. B. aer ende merre v. - 64. V.A. Dat het. - 65. V.A.B. Achter. L. Echter. - 66. V.A.B. Vogle. - 67. V.A. Seghet men. B. Seghet men datter m. si. - 68. V.A. Yperbori. B. Bi den b.v. Yperboli. - 69. V.A. enten m.B. Tpard. - 70. B. seid. - 71. V.A.B. heeft ontbr. - 72. V.A. In sinen n. leghet o.B. heft al in een. - 73. V.A.B. es wel. - 74. V.A.B. tonfane. 1) N.R. ad plectendam avaricie temeritatem. 2) N.R. corpore leonem miratur. 3) N.R. in nido suo agathem lapidem ponit. - De lezing der varianten: leghet, is boven die van den tekst: heeft, te verkiezen. 4) N.R. nec dubium quin ad remedium. 1775. V.A. So neist d. niet recht o.B. Soene eest hem niet te rechte o. - 76. V.A. God en h.B. God en heeft. - 77. V.A.B. Ende hem g. - 79. V.A.B. die es. - 80. V.A. sijts g.B.E.v. des sijt g. - 81. V.A.B. Diemen. - 82. V.A. zuverhede. B. suverheden. - 83. V. alt. - 84. V.A. est. B. eest. - 85. V.A. mijnst. - 86. V.A.E.i.j. daghes men vroet. B.E. daghes int j. alsmen gebroet. - 87. A.B. winne. - 88. V. Gheer d. en es. A. nes. B.G. dinc. - 89. V.A. so waer. B. waer so. - 90. V.A.B. redene. - 91. B. besceed. - 92. V.A. There onsuverhede. B. Ter onsuverheden. - 93. V.A. ne c.B. Ende coens. - 94. V.A. Also als. B. Also alse. - 95. B. din er. - 96. V.A. heesch. - 97. V.A. aes di. B. haest u s. - 98. V.A. in q.B. in crancheiden e. in q. - 99. V.A. Gostrudus. B. Gostrudis e.e.v. cleine. - 1800. V.A. gheplumet al rene. B. erden g. reine. 1) Lees met de varianten: So ne eist dan niet recht ontsaect, God en hevet enz. N.R. Constat.... quod ad remedium aliqui lapides, adeo dati sunt hominibus. + A. 87 c. + L. 70 c. + V. 97 b. 2) Lees met de varianten: suverhede. - N.R. mira castitate et temperancia preditam dicunt. 3) N.R. generacionem suam perficit minimo coitu. 4) N.R. Gusturde aves. 5) Lees met de varianten: alrene. - N.R. colore terre. 1801. V.A. Up. B. Op sijn hovet a.i.v. - 3. V. in den g.B. Die vl. - 4. V.A. Up. B. alse. - 5. V.A. Ghemeen. B. Ghemeine. - 6. V.A. eyer. B. hare eiere. - 7. V.A. jonghe. B. alse d. joncge comen ute. - 8. B. ierst kinnensi. - 9. A.B. geliken. - 10. V.A. vor. B. Selke d. vor. - 11. V. godstruden. A. gostruden. B. gestruden. - 12. B. so ontbr. - 13. B. hare kindre. - 14. V.A. enter heren. - 15. B. So en. - 16. V.A.B. setten si. - 17. V.A. enten d.d.B. rijcheid ende te quaden d. - 18. B.E. si oncusheit vordbr. - 19. V.A. hem dan dat. - 20. V.A.B. wilsi. - 21. V.A. in hare h.B. hebben gelorie int h. - 22. V.A. die e. sm. B. Hare l. werd dewelike sm. - 23. V.A. de cr. B. Dietsch de. - 24. V.A.B. pleghet. - 25. V.A. te w.B. vard v.o. te w. - 26. V.A. An j.w. ute s. nesten. B. Ende ontbr., nesten. - 28. V.A. Alst e. lettere w.B. Alse oft e. lettere. - 26. B. scepen h. wechvard. - 30. V. hebsi. A. ebsi. B. Hebben si e.d. beward. - 31. V. Alsi. B. Alse, hem naer. - 32. V.A. luud. B. kinnen sinen luud cl. - 33. V.A. ees. B. Worde. - 34. V.A. roepre in sine. B. ropen in sine. + A. 87 d. + V. 98 a. + L. 70 d. + A. 88 a. 1835. L. bi na n. - 36. V.A. Sceden si hare. B. Setten si hare wachte. - 38. B. in den v. - 39. B. oft. V.A. doe. B.L. doet. - 40. B. ondoet. - 41. V.A.B. kesel. B. ontvallen. - 42. V. roopt. - 43. B. willen doen. - 44. V.A. So vl. - 45. V.A. Om. B. Om d. si verre willen s. - 46. V.A. Dat lant d. si hene t.B. Dat land d. si inne. - 47. B. die ontbr. - 48. V.A. roepene. B. ropene. - 49. V. zwerec. A. sweerc. B. Alse. - 50. V.A.B. wille d. alle. - 51. V.A. hasen. B. hasten omme har e. G.J. heten. - 52. V. als hi. A. als si. V.A. om h. dingen. B. hare d.G. om erdinghe. - 53. V.A. Hare leetsaghe die st. in der hoede. B. Hare leidere st. in der hoede. - 54. V.A. Ommesiende als die vroede. B. Al o. alse die vroede. - 56. V.A.E. waerscuwet. B. E warnet dandre. - 57. V. verre l. A.B. verren l. - 58. V.A. hevet men. A. dicken. B. Heftmen dicken wel v. - 59. B. utworpen. 1) N.R. Nocte inter se excubias dividunt, ut decima queque exsompnis sit ille qui vigilat. 2) N.R. suspenso a pede lapillos tenent, quo labente dum dormire volunt, evigilantes clamant. + V. 98 b. + L. 71 a. 3) Lees met de varianten (verg. Bormans): Ende si haesten na sijn heten. N.R. Grues si prospexerint nubes pluviosas, clamant, vociferant sollicitantque ducem celeriores captare volatus. 4) In bijna alle Hss. leest men haer (hare) dinge, waarin de ware lezing schuilt, die alleen in G. (bij Bormans) gevonden wordt. Men leze: aerdinghe of erdinghe, d.i. voedsel. (Zie Nat. Bl. III, 783; V, 305, 332). - N.R. Quando ceciderint super terram ut comedant. 1860. V.A. purgieren. B. goud ute. - 61. B. verren selen. - 62. V.A. Weetmen over waer s.l.B. Weetmen vor waer s.l. - 63. V.A. sant. B. sand. L. lant. - 64. V.A. hare v.B. hare v.s. gemene. - 65. V.A.B. Hebsi kesele. B. dats har. - 66. V.A.B. te sine. - 67. A. vardich. V.A. mar gestade. B. werdich m. gestade. - 68. V.A. si dus stade. B. Har v. si bi liever lade. - 69. V. Datsi steenen. A. Datsi. B. Datsi s. voren int v.L. Om dat. - 70. B. scepliede. - 71. V.A.W. datsi o.d. scepo. B. scepe. - 74. V. conde. A. conden. B. come. conden. - 75. B. helpt. - 76. A. houde. V.A. wil ic u.B. u bevroeden. - 77. V.A. zwarte h. meest. B. swarte h. meest. - 78. V.A.B. lesen. L. leset. - 79. V.A. vindet lieden. B. vind l. cleine. - 80. V. hieten. B. Pigmeine. - 82. V.A.E. p.h. als si ene t.B. alsi danen t. - 83. V.A. hart. B. hard e. swar. - 84. B. Bedie so. 1) N.R. habet quoque lapidem in stomacho quem evomit, de quo lapide dicunt qui experti sunt, quod ipse lapis mediante igne in aurum transit. 2) N.R. pontum transiture arenam devorant. 3) Lees met de variant B.: maer ghestade Haer vlieghen si bi liever lade. N.R. lapillis quoque ad moderatam gravitatem se onerant, ne expeditos (l. expediti) principiis agilitate nimia fatigentur. + A. 88 b. 4) N.R. Hoc naute prodiderunt compluti sepe ex illo casu ymbre sexatile (l. saxatili). 5) N.R. etatem color prodit, nam nigrescunt senectute. 6) Lees met de varianten; als si hene tiden. - N.R. habentque inducias cum grues recedunt. + V. 99 a. 1885. V.A. Dat het. Vs. 1885 ontbr. bij L. - 86. V.A.B. In die s. - 87. V.A. daghen. B. in den winter. - 88. V.A. muerwet hie. B. aldos so morwet hie. - 89. V.A. spreict. B. alse P. spreect. - 90. V.A. ene l.t. uusteict (uutsteict). B. ene l.t. uuttreect. - 91. B. alse hi wert. - 92. V.A. mit. B. voghele. - 93. V.A. Tieghen. B. henen. - 94. V.A.B. swaelven. - 95. V.A. dur g.B. So vliegen si. - 96. B. alse. - 97. V.A.B. vliegene. - 98. B. achter ontbr. - 99. V.A.D. volghet hi somwilen somich enen. B.D. vlieget hi somwilen henen. - 1900. B. Met c.d.e. met. - 1. V.A. dattene. B. Darne d.w. - 2. V.A. coude. B. Dine m. coude verslaet. - 4. V.A. In Asien ende heet cicranius. B. Asia h. tigranius. - 5. V.A. aldure. B. aldure m. vard. - 6. B. trect e. achterward. - 7. V.A. ist daghes so hi r.d.B. Eest n. eest daghes hi roeptse d. - 9. A. voghele. B. voghele d.i. af. - 10. V.A. tweerande pelegrime. B. Bedieden t. pelegrime. - 11. V.A. metten cruce te waren. B. metten cruse twaren. - 12. V.A.T.h. (heligen) l. waert sien varen. B. waert sien varen. - 13. A. helighe. V.A. winne. B.h. land te winne. - 14. V.A.B.D.h. sijn. L. si. + L. 71 b. 1) N.R. hec longam exerit linguam, unde Grece nomen ei datum est. + A. 88 c. 2) Lees met de varianten: Asien. - N.R. scieramus vero avis Asie festinancior perseveratur. 1915. V.A. Als si g. goet. B. goet. - 17. V.A. theerst d.s. worden. B. werden. - 18. B. werd. - 19. V. Steet. A. Steec. B. Eischen si aflaet. - 20. B.E. viseren ende l. - 21. V.A.V. biachters s. aerd. B. Dat si niet doghen ter vard. - 22. V.A.D. niet en d.t. vaerd. B. Aldus bliven si achterward. - 23. V.A. Hets w.m. can. B. Hets. - 24. B. dan si. - 25. V.A.B.E. moet ghedoghen d. - 26. V.A.R. en (ne) laet dan niet g.B.R. laet dan niet. L. en ontbr. - 27. B. Sien sind ute gnoech. l. - 28. V.A. die tr. dur. B. die tr. dor. - 29. V. Obsolveert. A. Obsolvert. B. Absolveren v. haren. - 30. B. sindse. - 32. V.A.B. verdient hir. L. verdien. - 34. V.A.B. al ontbr. - 35. V.A.B. vor. - 36. V.A. maect hi. B. maecht hi. + V. 99 b. 1) In de meeste Hss. is hier eene verwarring ontstaan door het dooreenhaspelen van twee lezingen. Men leze met B: Eischen si oflaet, volgens N.R. querunt dispensacionem; òf wel: Sceetsi of, bij welke lezing oflaet door of moet vervangen worden. + L. 71 c. 2) Ook deze twee regels zijn in de meeste Hss. deerlijk bedorven. Alleen het fragm. A. (bij Bormans) heeft de ware lezing, die in V. en A. en gedeeltelijk in L. nog eenigermate te herkennen is. Lees: Haren biechters sulken aert, Dat si niet en doghen ter vaert. In Varen bij V.A. en L. schuilt Haren, en biachters bij V. en A. is een andere vorm voor biechters, die ook elders voorkomt (verg. Franc. 5876; OVl. Lied. en Ged. 318, 128; 319, 136, 145). 3) Ook hier is de tekst van het fragm. A. boven eene der lezingen van de verschillende Hss. te verkiezen. Men leze: Hets waer, men can nemme ghewinnen Van hem dan si doen bekinnen, Ende moet gheloven dat si spreken. In de N.R. ontbreekt het hieraan beantwoordende. 4) N.R. legatos Roma multiplicat, qui eos pecunia mediante sanctificent. 1937. B.O wach - hermite. - 39. V.A. hevet. B. heft geleeft. - 40. V.A. Ende die luttel. B. Ende die l.s. heft. - 42. V.A. Ghehouden hevet. B. Ghehouden hevet in s.p.L. Behouden. - 44. V.A.B. Ende crancke lijfnere te desen saken. - 45. A. ne. V.A.q. hem nie ter b.B. hem niet L. hem ontbr. - 46. V.A.V. Rome letteren van oflaten. B.V. Rome letteren v. aflate. - 47. V.A. ghelovets. B. Sente - gheloves. - 48. V.A. pauisen. B. allen pavesen. - 50. V.A. Dine (Dijn) vraye. B. vraye mond laet. - 52. V.A. Elc na. B. siere verdienten. - 53. V.A. wil ic. - 54. V. den here. A. der heren. - 55. V.A. Pelegrim nu marke dis. B. dis. - 56. V.A. glutis. B. Slachtstu d. vogele glutis. - 57. B. Heefstu. V.A.B. die cr. - 58. V.A. heesschet s.b. vuldaen. B. heescht s. ghelof. - 59. V.A. Ne s. of negheen. B. En s. of negheen aflaet. - 60. V.A. Hensi of. V. of staet. - 61. V.A.S. dat duus dars vor G.B. Dat dut dor vor G. - 62. B. Wiens kinnesse mimanne. - 63. V.A. die hane. B.G. dats in Dietsch e. hane. - 64. B. kind. V.A.B. sine gedane. - 65. V.A.W. bi n. wilen bi d. + A. 88 d. 1) Lees met de varianten: Van Rome lettren van oflate. + L. 71 d. 2) N.R. Tu vero, peregrine,.... si votum vovisti Deo in cruce suscepta, si vires sufficiunt votum imple; noli querere dispesacionem nisi necessitas urgeat, per quam excusatus esse possis ante ipsius faciem Christi iudicantis. 1966. V.A.B. Wiset. - 67. V.A.B. sine v. - 68. V.A. vort an. B. Alse d.h. te s. gereet voran. Fragm. A. (bij B.) Alse d.h. ten s. wect an. - 69. V.A. Luud - te m.B. te m. - 70. V.A.B. singhet. - 71. V.A.B. Metten w. hortmenne. - 72. V.A. waer si. B. sachten. - 73. V.A. Als si. V.A.B. haren s. - 74. B. af. - 75. V.A.B. ghedrochte - luud. - 76. V.A. hetet m. cruud. B. etet m. cruud. - 77. V.A. Des niene. B. andre. - 78. V.A.B. sonnen es sine. - 79. B. slapen. - 80. V.A.B. ontsiet. L. ontsieten. - 81. V.A.B. hane. - 82. V.A. Houde. V.A.B. te verstane. - 83. V.A.D. een hout hane hey l.B. een oud hane. - 84. A.B. af. - 85. V.A. Dat daer. B. Dar. d.b. af coemd. - 86. V.A.B. werelt. - 87. V. tote dese. A.B. tote deser. - 88. V.A. ghevoeghes van n.B. Es niet vele ghevoechs van n. - 89. V.A. warmen d. leghet hijt. B. warmen drecken leghet hijt. - 90. V.A. te s.t.B. brodet n. te. - 91. A. com. V.A. sinen a.B. ute na sine a. - 92. V.A.B. serpents. - 93. V.A. ist. B. eest. 1) N.R. certas distinguit horas. 2) Lees met de variant fragm. A.: Als die hem te sanghe wect an. N.R. alas discutit, ut se evigilantiorem reddat. + A. 89 a. 3) N.R. cantu suo equos mitigat; camelos instigat. 4) N.R. plures herbe, que gallum reficiunt, alia animalia occidunt. 5) Lees met de varianten: ghevoeghes van naturen. - N.R. in hac procreacione oportet ut multa concurrant. + V. 100 b., L. 72 a. 1995. V.A.S. they. B. dat ontbr. - 96. B. beloken. - 97. B.D. starc. - 98. V. die br. B. Selke. - 99. V.A. Die p. jof s. tserpent). B. Oft die p. ofte dat s. - 2000. V.A. borghe. B.M. het es borde b. - 1. V.A. hane. B. Alse e. hane. - 3. V.A.B. singhet. V.A. sanc. - 4. V.A. verwonnen crupet onder b.B. Ende d.v. crupt o. den b. - 5. V. sine henne. A. sine h.B. Alse sine hinnen. - 7. B. hinnen. - 8. B. ons bekinnen. - 9. V.A.B. hare. V. kikene. B. beward. - 10. V.A. Narenstelike e. niene s.B. Naturlike - spard. - 11. V.A.j. aren ende w.B. Hare l.j. aer no w. - 12. V.A. kiekine. B. kiekene. - 13. V.A. kiekine. B. Some kiekene. - 14. B. noden s. gebrod. - 15. B. wandlen. - 16. V.A. Als d.v. (voghele) d. des m.B. voghele d. dit m. - 18. B. Hiran. - 19. V. ontbint. B. ontbind. - 20. V.A.B. erande netelen. - 21. V.A.B. kiekine. B. af. - 22. V.A. clene. B. af cleine ofte. - 23. V.A. henne kennet. B. hinne kend. - 24. V.A. Ende d. soese vint si trecse u.B.D. sise vind si trecse. - 25. V.A. Werpmen d. kiekine. B. kiekene. + A. 89 b. 1) N.R. cum blandas alas aliquando refugientes superbi pulli preda fuerint aliis. 2026. V.A.B.E. het h. es dan te g. - 27. V.A.B. breket. - 28. V.A. goede. B. ane goede. - 29. V.A. clercken comt. B. clerken. - 30. V.A. worden. B. woorde. - 31. V.A. doese (doense) h.d. meesters. B. doense h. dan d. meesters. - 32. V. woerde hene. A. worden hene. B. woorde henen. - 33. V.A. Heyeren s.t. mindren hende. B. Eyere scarp t. mindren inde. - 34. V.A. gone d. wel k.B. dijt wel kinde. - 35. B. alse w. kinnen. - 36. V.A. Entie. B. hinnen. - 37. V.A.B. scarpe. V. van ontbr. - 39. V. Dar. B. broeden. - 40. V.A.h. af w.B. gheene hinne af w. - 41. V.A. spreict. B. spreect. - 42. B. hinne in den. - 43. V.A.D. soe e.e. vortbr. B. bringen. - 44. B. hare. - 45. V.A.B. van den q. - 46. B. scaden. - 47. V.A. haers vleysch. B. In hare vl. - 48. V.A. Jeghens (Jeghen) des serpens. B. Jeghens des serpenst. - 50. V.A. Datti e.d. hiets. - 51. V.A.D. hem moghen. B. Dattene moghe in den d. - 52. V.A. Lossen vor. B. Losen. - 53. B. hinnen. - 54. V.A.B. Dat ontbr. B. ombe. + V. 101 a., L. 72 b. 1) Lees met de varianten: Eyere scaerp ten mindren ende. - N.R. feminam proferunt que in loco acuminis rotundiora gignuntur, oblonga vero et in fine acuta marem pariunt. + A. 89 c. 2) N.R. In Egypto arte satis mirabili forma gallinarum complentur ova et educuntur pulli. 3) N.R. gallina illo die quo ovum ediderit aspidis ictu non moritur. 2055. V.A. dodre in die vulle m.B. Een d. in de vulle m. - 56. V.A. Hevet d. in d. te v.B.H. dat in d. te v. - 57. V.A. Updat e.d. verwarmt si. B. verwarmet. - 58. V.A. Dien v. - 59. V.A. Dat het. B. smetten afdwaet. - 60. V.A. wullin. B. wllijn. - 61. V. Gallinacus. V.A.B. die c. - 63. V. te kokene. A. ter kokene. B. Hen ware t. cokinen a. - 64. V.A. Hi het. B. hinnen gemeine. - 65. V.A. noch ne v.B. vogheltse no v. - 66. B. hare. - 67. V.A. vederslaghe. B. vederslage no. - 69. V.A.B. leestmen. - 71. V.A. bediet dan d. capoen. B.W. bediet d. capune capoen. - 72. V.A. kerkeheren doen. B. Bet d.d. kerken heren doen. L. heren. - 73. V.A. en v.B. Sien w. no ne v. - 74. V.A. Niemene gheestelike n. ne h.B. gheestelike no h. - 76. V.A. ghene vleeschlike. B. gheene k.w. L. vreselike. - 77. V.A. hare getiden. B. No s.s. hare getiden. - 78. V.A. wile liden. B. alse d.w. liden. L. lide. - 79. V.A.M. machmen e. wort. B. mattiene e. vord n. - 80. V.A. Segsi t.s. tenen d.B. te samenen tenen d. - 81. V. sijt. A. sijnt. V.A. of couten. B.D.b. sand dar wi af couten. - 82. V.A. souten. B. hare ghetiden souten. + V. 101 b. + L. 72 c. 1) N.R. cum gallinis impinguatur, sed nequaquam eas impinguando fecundat. 2) Lees met de varianten: Met vederslaghe. + A. 89 d. 3) Beter is de lezing bij B.: Maer mettijn ende voert noene Segghen si te samen tenen doene. N.R. Non cantant sicut tenentur septies in die laudem... secundum canonica instituta diei septem vel noctis horas. 2083. V.A.B.D. ne d. g no c. - 84. V.A. tes d. kokene. B. tes d. kokene alleine. L. des d. - 85. V.A. sine ontbr. B. vrocht. - 86. V.A. werelt h. soe het c.B. werelt. - 87. B. Lapidarius. - 88. V.A. hane te vuerne. B. hane te vurne. L. wuerne. - 89. V.A.B. dien ontbr. V. IIII j. - 90. V.A.E. men danne. B.E. menne dane. - 91. V.A. Jof - danne vort an. B. Ofte sesse e. vord an. - 92. V.A. Wasset. B. Waest h. an d. levere. - 93. B. alectorius. - 94. V.A. Na dien dat hi den (dien). - 95. V.A. Ne d. hie. B. Ne d.h. nemberme. L. Ende. - 96. V.A. weetmen o.h. hevet. B. weetmen ofte h. hevet vor waer. L. heet. - 98. V.A. Hort. B. Hord s. cr. openbaer. - 99. V.A. dat f.B. silvestris dats tfassaen. L. da. - 2100. V.A. boschhoen es het. B.E. welt hane sonder waen. - 1. V.A.B. gheplumet. B. ende ontbr. - 2. B. Ende een d. - 3. V.A. ist bl. B. In s.w. eest bl. - 4. V.A. In a. wedre leetijt d.g.B. drove. - 5. V.A.B. haghen. - 6. V.A. als het g. dagen. B.D. smargens a.g. dagen. 1) De lezing der varianten in dit en het vorige vers is boven die van het teksths. te verkiezen: couten en souten. Maerlant's aardigheid van het inzouten der getijden komt in de N.R. niet voor. Men leest aldaar: Ad nichil aliud sunt utiles nisi ad infernum; ad coquinam dyaboli transferuntur.. omnes qui se clericum vel canonicum sine debito fructu profitentur. 2) N.R. Castratur gallus postquam trium sit annorum. 3) Lees met de varianten: menne. - N.R. postea sinitur vivere V vel VI annis. 4) Zie B. XII, vs. 155 172. + V. 102 a. + A. 90 a., L. 72 d. 2108. V.A.B.G. ter weide. - 9. V.A. lichts. B. ghemeine. - 10. V.A.S. jonge partricen. B.S. van patrisen alleine. - 11. V.A.B. es. B. namen. - 12. V.A. bossche. B. bosschen. - 13. V.A. Vor alle vogle. B. Vor alle voghele. - 14. V.A. Meest crijsschen meest luuds uut can gheven. B. Meest crischen ende luuds uutgeven. - 15. V.D. es een g.A. es. B. es hi garrilus. - 16. V.A. int Walsche. B. Walsche. - 17. V.A. vlieghet e. springet. B. vlieghet hi e. springet. - 18. V.A. crischt e. garlet m.d. singet. B. crijscht ende garlet m.d. singhet. - 19. V.A. ghene. B. Ende hi en gedurt te gheerre s. - 20 V. lijd. B. luud. - 21. V.A. of v. of e.d.B. Eest m. vogel ofte e.d. - 22. V.A. ongehier. B. onghier. - 23. V.A.B. conterfait. B. alrande. - 24. B. vogelkine. - 25. V.A.B. Ende ontbr. B. eest so s. - 26. V.A.D. het. B.D. so v. maect s. sp. - 27. V.A. Dat h.s. niene h.B. Dat hem. - 28. V.A. nemet. V.A.B. sperware. - 29. V.A.B. Gheplumet. B. eest v. menger g. - 31. V.A.B. Dat het dicken. - 32. V.A. hem selven verhanghen. B. dicken verhanghen. - 33. V.A. die dinke. B. die d. mi wele. 1) N.R. carnes subtiliores et leviores habet quam cetere aves silvatice, exceptis pullis perdicum. 2) T.w. geai, ofr. gai, jai. Zie Ned. Wdb. op Gaai (2de art.). 3) N.R. evenit autem aliquando ut, dum sibi non prospicit et garrulitati, nisus eam inopinate rapit. + A. 90 b. 4) Lees met de varianten: verhanghen. - N.R. pre furore nimio in arbore inter furcatos ramos insaniens se suspendit. + V. 102 b. 2134. V. menstrele. A. menistrele. B. someghe. - 36. B. callen. - 37. V.A. gheloghen. B. ende v.l. - 38. V.A. conterfaiten die. B. conterfaiten dat. - 39. V.A. rudders. B. Beide ridders. - 41. V.A.B. om sijn. - 42. V.A.M.d. (dicken) ghevallet d. sulc. B. dicken ghevalt d. selc. - 43. V.A. Alsi s.s. niene. B. sins selfs. - 44. V.A.B. sperware. - 45. V.A. Diene m. clawen. - 46. V.A. hy (hi) pijpt blaest e.m. B. hi pijpt. - 47. V.A. hevetmer enich. B. heftmen eneghen. - 48. V.A. te g.e. B. te g.e. es c. - 49. V.A.A. menich heilich (helich) na mijn wanen. B. Also menich hellich. - 50. V.A. Also vele sijn swarter swanen. B. vind swarter swane. - 51. V.A.B. dat es die r. - 52. V.A. Als o.t. broeder AR. (Aristotiles) b.B. Als o.t. broeder Alebrechts. L. Al. - 53. V.A. emmer roept (roep) gra. B. altoes r. gra. - 54. V.A.D.c. so es. B. hi gelijc wel na. - 55. V.A. up bome in die toppe. B. soppe. - 56. V.A. So g. menichte. B. menechte. - 58. V. nes dandren. A. nes a. - 59. V.A. Als e. soeket. B. Also ontbr. - 60. V.A. roepen so g.B. hare roepen gr. + L. 73 a. 1) Lees: sijnre heilich, welke lezing ook gevonden wordt in het Berlijnsche Hs. (bij Bormans J.), dat tot dezelfde familie als ons teksths. behoort. 2) N.R. libenter nidificat in altis arboribus silvestribus, et hoc in tanta multitudine ut sepius in una arbore septem graculorum paria nidos construant. - Lees in vs. 2155 met de varianten: toppe of tsoppe. 3) N.R. avis clamosa est nimium, maxime autem tempore coitus. 2161. V.A. haset. B. haest. - 62. V.A.S. so wiltijt alsoe b.B. Die soe weltijt sose broed. - 63. V.A.B. die jonghe. - 64. B. beest. - 65. B. vord seldi. - 66. V.A. Voglen. B. Vogle. - Na vs. 2166 bij V.: Leest hier na van Ibus. - 67. V.A. Ibus; ons ontbr. V. pleghet. B. alse S. - 68. V.A. wanderne. B. te sine. - 69. V.A. hoevere d. sine m.B. Neven den oren hets sine. - 70. V.A. Nillus. V. die grote. B. Inluse. - 71. V.A. eyer. B. eier. - 72. A. sine k. - 73. V.A. sine. - 74. B. nembermere. - 75. V.A.B. verteerne. B. saed. - 76. B. so v. - 77. V.A. serpente. B. vliende serpente. - 78. V.A. covente. B. coevente. - 79. V.A. omme te vliegene. B. Alse omme te vlieghene. - 80. V.A.B. te sine. L. sinen. - 82. V.A. mit. B. die bien. - 83. B. gemoentense. - 84. B. van der vlucht. - 85. V. ter w. - 86. V.A. Ne - ontdraghen. B. Ne l.s. tlijf. - 87. V.A.B. Ende ontbr. V.A. desen vliegende d.B. Tvenijn v.d. vliegenden d. - 88. B. so ontbr. - 89. V.A. een man es s. levens. B. een man es s. lives. + A. 90 c. 1) N.R. amoris gratia masculus cibat feminam. 2) N.R. carnes pullorum eius esibiles sunt, et hoc magis si excoriantur. + V. 103 a. + L. 73 b. 3) Lees met de variant: vlucht. - N.R. ibique serpentum agmen devorant universum. 2190. V.A.B. dat menne. - 91. V.A.N. st. daer of i.n.B. ne sterfter af. - 92. B. seggene. - 93. V.A.A.i. sm. niene c.B.A. hi gesmelten nine c. - 94. A.B. sinen b.V.L. sine. - 95. V.A.B. neemt. - 96. B. purgeert h. benede. - 97. V.A. of neven. B. morassche oft n.d. ze. - 98. V.A. Of. B. Ofte. - 99. V.A. croengen of o. vissche. B. croengen ofte ombe vesschen. - 2200. V.A. etet tsire n.B. etet. - 1. B. sijn si sin w. - 2. B. Palaisen. - 3. V.A.B. swart. B. oppenbare. - 4. V.A. Sulc - de hodevare. B. Selc. - 5. V.A. en ware. B. niet waer dan. L. honne ware. - 6. V.A. Also ment ghemarken c.B. Also alsment. - 7. V.A. Dat ware van shodevaers (shodevars) m.B. Dat ware v. odevars manieren. - 8. V.A. niene c. ghevisieren. B. en ontbr. - 9. V.A. oit. B. Datse niemen in. - 12. V.A. hir marct. B. hir bi. - 13. V. die hodevare heeft. A. de hodevaer heeft. B. die odevare heeften r. - 14. A. Josepus. V.A. bescrivet. B. bescrijft. - 15. V.A. Dat tgrote eere. B. Dat groot here quam gelopen. - 16. V.A. In E. cam g.B. In E. ute Ethiopen. + A. 90 d. 1) N.R. Per semetipsam rostro haec avis purgat aquam posterioribus infundens. 2) N.R. circa littora maris vel fluminis vel stagnorum avis ista die ac nocte ambulat, querens ac mortuos pisciculos aut cadaver aliquid. + V. 103 b. 3) Lees: Peleusen. - N.R. Nigras ibites Pelusium habet. + L. 73 c. 4) N.R. Plane mentiuntur qui aves ibites idem dicunt quod cyconias, nisi forte dicant esse ciconiarum genus non consuetum videri in... Europa. - Lees in vs. 2206 voor het onzinnige Al scalx: Also als (Alscalx - Also als), en in vs. 2207: Dat ware van odevaers m. 5) Lees met de variant: Dat groot here, en in vs. 2216: quam voor quamen. 2217. V.A. Moises. B. jongelijnc. - 18. V.A. die iben. - 19. B. sijn h. - 20. V.A. Daer, in die w.B. Daer h.w. marscalch in de w.L. Maer. - 21. V. mids duer te w.A. duer de w.B. mids in d.w. - 22. V.A. vul worme. B.D. was v. worme v.v. - 23. B. atense. V.A.L. haetse. - 24. V.A. die liede onghescaet. B. Dat d. lieden ongescaet. - 25. V.A. quamen al onvorsien. B. quamen. L. quamer. - 26. V.A.B. Ethiopen. - 27. V.A. Vant. - 28. B. hiet. - 29. V.A. al. B. hi ende al. - 30. V.A.B. nam. L. na. - Bij A. na vs. 2230 onder aan de kolom: Leest hirna van Ibos. - 31. V.A.B. Ibos. L. Ibis. - 32. V.A. lantscap. B. Int lantscap. - 33. V.A. starc v. ist een st. B. starc v. ist ende een stoud. - 34. V.A. up tp. e. nijt hout. B. tpeert euwelike nijt houd. - 35. V.A. Gars het hi. B. Gers et hi alse. - 36. V.A. luud is (es) als of hi ware. B. luud es ofte hi ware. - 37. V.A.E. an den horne sere wr. B. horne herde. - 38. V.A. heveten s.l.B. peert heeftene. - 39. V.A.O.d. om s. luud. B.O.d. es van sinen lude vervard. - 40. V.A. ybos hevet. B. ibos heeftene sere onward. - 41. V.A. hetten. B. hetne. - 42. V.A. en blivet. 1) N.R. fecitque eas procedere exercitum per desertum inaccessibile, ut scilicet serpentes earum formidine fugarentur. 2) Lees met de varianten: liede. 3) N.R. unde accidit ut... eorum reginam duceret in uxorem. + A 91 a. 4) N.R. Ybor. Bij L. loopt de beschrijving door, alsof er nog steeds over den Ibis gehandeld wordt. Ook ontbreken de miniatuur en de hoofdletter. 5) Lees met de varianten: nijt hout. - N.R. multum odium perpetuum est inter hanc avem et equum. + V. 104 a. 6) Lees met de varianten: heeftene. - N.R. Equus autem odit ybor avem, quia voce eius terretur; ybor vero equum odit, quia eam de pascuis eiicit. 2243. V.A. vent. B. vind. - 44. B. Oriend. - 45. V.A. den raven. - 46. B. Beide. - 47. V.A. enten hule. B. ule. - 48. V.A.B. Want i. daghes t.L. Was. - 49. V.A. Um dat...... (het verdere van het vs. is opengelaten). B. Om dat hem deert sijn luud. L. Omme dat hem deert sijn luut. G. Om dat die ule den dach vliet. - 50. V.A. Hare eyer te rovene pliet. B. Sijn eier plegt te supene uut. - 51. B. hule. - 52. B. Die weder hare eiere te rovene pl. L. Die ontbr. - Vs. 2251-52 ontbr. bij V. en A. - 53. V.A. dule dan s.B. alse d. hule siet best. L. best siet. - Bij L. tusschen vs. 2253 en 2254 het volgende vs.: Ende si die oghen hevet best. - 54. V.A. rovese. B. sie. - 55. B. Dos gelt andren met q. - 56. V.A.B. beide in die. - 57. V. die swaluwen. A. swaluwen. B. Ironde d.d. swaluen. - 59. V.A. kennet. B. kind. - Vs. 2259 ontbr. bij L. - 60. V.A. comet. B. Alse d.d. gaet a. - 61. V.A.m. soeten s.B. soene m. soeten s. - 62. B. slapre n. slapen. - 63. V.A. Maer soe vermaect. B. Maer. L. Merct. - 64. V.A.E. Gode loven. B.E.G. lovet dijt. - 65. V.A. rechtren. B. rechten v. bloet. - 66. V.A. Nem v.d.s.B. Neem v.d. swaluen dat es g. + L 73 d. 1) Vs. 2248-54 zijn in de meeste hss. deerlijk bedorven, als uit de varianten blijken kan: verg. ook de uitgave van Bormans. Vs. 2249-50 geven geen zin, doch zijn met behulp van G. te herstellen. Men leze: Om dat die ule den dach vliet, Sine eyere te supene pliet. In ons teksths. komt tusschen vs. 2253 en 2254 een geheel overtollig vers voor: zie varianten. - N.R. in meridie venit incendula pugnans.. forcius et vincens comedit ova bubonis; sed versa vice, bubo clarius nocte videns intempeste noctis silencio cum incendula pugnat, et quum incendula videre non potest, bubo potitus victoria deripit ova illius. + A. 91 b. + V. 104 b. 2268. V.A. die seit. B. Solinius die seid. - 70. V.A. Jof. B. Oft. - 71. V.A. in ne m.B. maect. - 72. V.A. pijnt. B. alle vogelen pijnt. - 73. V.A. jonghe. B. jonc te broedene. - 74. V.A. hare neste. B. haren n. - 75. V.A. vint. B. vindmer menege e. - 76. V.A. die levre. B. die l. - 77. B. Dimen. - 78. V.A. Daer. A. af. B. Daer h.n. die t. af c. - 79. V.A. dinghen si sijn g.B. dinge si sijn. L. sijn si. - 80. V.A. hoemense. - 81. B. ouder philofen. - 82. V.A.M. v. wilment soeken. B. Machment v. diet w. soeken. - 83. V.A. elige vier. B. Dien d. heileghe v. ontsteket. - 84. V.A. Eet - of breict. B. swalue daer af breket. - 85. V.A. vergaet daer. B. vergaetter. - 86. V. die scrivet A. scrivet. - 87. V.A. Datse gheenen v.B. Datse. - 88. V.A. nemmermee ne v.B. nemberme gevaet. - 89. V. is. B. Hare c. hare v.e.w. gheacht. - 90. B. Si varen vor. - 91. V.A.B. warmen. - 93. B. Aldar vindmense. - 94. V.A. Hare comst die bootscapt. B. Hare coemste boetscpt a.L. coemt boetscap. 1) N.R. Sanguis eius sub dextra ala extractus oculis medetur. + L. 74 a. 2) Zie B. XII, vs. 319-46. 3) In de varianten: helighe. Doch zoowel helich vier als helsch vier gold als de benaming van een soort van huidziekte: zie Du Cange III, 759, op Ignissacer, ignis inferni, - infernalis. - In vs. 2284 is zoowel de lezing van B.: daer af breect, als die van den tekst goed. + A. 91 c. 4) N.R. ab aliis avibus non impetitur. 5) N.R. custodit adventus sui tempora, novit quando veniat et quando revertatur. 2295. V.A. Dien i.B. Den i. van lintine. L. Ten i. - 96. V.A. roofmen. B. rovet m.h. joncsine. - 98. V.A. Dit p. hebsi. B. Dit previlegie hebsi. - 99. A. Aristotels. - 2300. V.A. uutgrote. B. herde grote. - 1. V.A. bekent. B. dits wel bekind. - 2. V.A.W. so haren (hare) j. blent. B. So wie so hare joncge. - 3. V.A. doghen. B.D. hare o. - 5. V.A. Ic waent ment h.c.B. het hetet. - 6. V.A. dits w.B. dits w. soe hoet ga. - 7. V. ic w. - 8. V.A. den hijsvogel. B. Es d. ijsvogle. - 9. V.A.B. maniere. - 10. V.A. ghelu. B. gele roet. - 11. V.A.B.S. daer op (A. up) die sonne. - 12. V.A. Soe dinket d. safier. B. Si dinken d. saphire gelicken. - 13. V.A. Elken v. ne hevet. B. dine hevet. - 14. V.A. cromme clawen. B. crommer ontbr. - 15. V.A. becsin. B. beckelkijn. - 16. V.A. vissceline gheneert h.e.B. vesschelkine geneeret. - 17. B. eest gheerne d. watere. - 18. B. derde so wonen. - 19. V. holen. V.A.B. metten b. - 20. V.A. uuttrecken. B. erde uttrecken. - 21. V.A. dese vogle. V. lieden. B. voghele. - 22. V.A. niene. V. bedieden. B. vor w.n. en b. 1) N.R. prodit adventu suo inicium veris. + V. 105 a. 2) Lees met de variant: Ic waent, het he et c. - N.R. vexatis pullorum oculis matres celidoniam adhibent ad medicinam. 3) Lees met de varianten: daer op die sonne. - N.R. in dorso colorem habet inter viridem et ceru leum, adeo pulchrum, ut si sol ex diverso radiis illustretur, saphirinam speciem eius pennis inesse videbis. + L. 74 b. + A. 91 d. 2323. V.A. inne w.B.E. niet w. - 24. B. afghetoghen. - 25. A. ene. V.A. weech. B. ene want. - 26. V.A. Dattet. B jare. - 27. V.A.B. vermutene. V. ghebaren. - 28. V.A. of tvoghelkijn l.w.B. Alse ofte tvoghelkijn l.w. - 29. B. Isopis e.e. voghelkijn. - 30. V.A.D.o. gherne s. st. B.D.o. gheerne s. st. - 31. V.A.B. Neemt. B. lopenden. - 32. V.A. Van te vane. B. vane vesscheline. - 33. V.A. up. B. wit ontbr., start. - 34. V.A. up e. nederwaert. B. nederward. L. nedervaert. - 35. V.A. sterte. B. starte s. dart. - 36. B. so vard d. - 37. B. gone. - 39. V.A.B. Die o. - 40. V.A.B. Ende ontbr. V. sonderleke. B. geneerd. - 41. B. vervard es in sinen s. - 43. V.A. Niet vinden. B. Winnen. - 44. V.A. dicken owi. B. dicken. - 45. V. daerme. A. darme. B. die arme. L. daermen. - 46. V.A. haren g.B. setten haren g. - 47. V.A. Doese. B. Doense. - 49. V.A. Van I g. ute hort hir na. B. Van der ontbr.; ute hort hir na. - 50. V.A. Voghels. B. Voghele. 1) N.R. si pellem cum plumis mortue avi abstrahas et parieti detractam infigas, omni anno plumas ac si esset in corpore commutabit. 2) De beschrijving van dezen vogel komt in de Nat. Rer. niet voor, althans niet in het Hs. der K. Bibliotheek te 's Gravenhage. + V. 105 b. 3) Lees met de varianten: Die onghestade es als die beke, Hem gheneren sondeleke. 4) Ook hier is de lezing der varianten: owi, te verkiezen. + A. 92 a. 2351. B. Kilicdomos lesewi. - 53. B. Tierst - bard. - 54. B. So ontbr.; ward. - 55. V.A. In toestene d. soe upvaert. B. oest ende dar sie opvard. L. opgaet. - 56. V.A.E. als soe k. ten westen w.B.E. alse sie keerd ten weesten ward. - 57. V.A.B. aldaer. - 58. V.A. dan es waer. B. dan es. - 59. V.A.B. Binden jare. - 60. V.A. hi t. jonge dus ne v.B. Wind hi t. jonge dus ne v. - 63. V.A.E. goet jegen groot e. gheten. B. Hets goet jeghen tgrote e. gheten. - 64. V.A. het v. al wilmen w.B. het verduwet alse wijt w. - 66. V.A. ist duregoet. B. Soe eest herde goet. - 67. V.A. spreict Alebrechtes. B. spreect. - 68. V.A. een starc v.B. starc. - 71. V. Ghedochtich. A. Ghedoghich. B. Ghedoghech. - 72. V.A. voglen. A. up. - 73. V.A. goet. B. Nerenst - goet. - 74. V.A.B. sijn br. - 75. V.A. ande vogle jonge. B. vogele jonge. - 76. V.A. aren. B. aer. L. haren. - 77. V.A. te tiliken a. spreict. - 78. V.A. jonghe u.n. steict. B. jonge ute sinen n. + L. 74 c. 1) Ook de beschrijving van dezen vogel ontbreekt in de Nat. Rer. 2) Lees met de varianten: Ende als soe keert ten westen waert. 3) Lees met de varianten: Wint hi twe jonghe: dus ne verdervet. + Y. 106 a. + A. 92 b. 4) N.R. preda vivit, bone pullificationis et boni moris est. 5) N.R. paciens multum contra aves adversas. 2379. V.A.B. voedene. - 80. B. Te verwarmene e. te broedene. - 81. V.A. ontfarmets. B. ontfarmets alse. - 82. V.A.B. sinen ontbr. - 83. V.A. edel ridderen (riddren). B. ridderen. - 84. V.A.B. leeren. - 86. V.A. armer menschen. B. armer. - 87. V. Ne siet. A. Ne s.B. die pr. - 88. V.A. Ne - yoye. - 89. V.A. werelt here cr. B. werelt cranc. - 90. V.A. arem. B. dat arme. - 91. B. Alse - af. - 92. V.A.B. Die v.A. up. L. Den voglen. - 93. B. Voed. - 94. V.A. Verdrevene arems jonghe. B. Verdrevene a. jonge. - 95. V.A. elpelose edelinghe. B. helpelose adelinghe. - 97. V.A. niene comen te v.B. te v. - 98. V.A. doghede. B. Dat. - 99. B. soud r. embermere. - 2400. V. Vor G. ende die werelt eere. A. Vor G. ende in die werelt eere. B. Vor G. in die werelt ere. - 1. B. Karolus es b. - 2. V.A.B. Dat es ontbr. - 3. B. Scalch alse. - 4. V.A. ledicheden. B. geerne der ledecheiden. - 5. V.A. ne w. hi jonge. B. geerne wind hi j. - 6. V.A.B. om dat. - 7. V.A. noot soe ter s.B. meneger stond. + L. 74 d. 1) De lezing der varianten: helpelose adelinghe of edelinghe, is boven die van den tekst te verkiezen. 2) Lees met de variant (verg. Bormans): Voer Gode in der werelt ere. + V. 106 b. 3) N.R. Karbola. + A. 92 c. 4) N.R. ocium diligens et vanam curiositatem. 2408. V.A. als soe danne wort. B. alse. - 9. V.A. Dat soe m. eyer wort b.B. Dat sie m. eieren es gevest. - 10. V.A. Leit soe in. B. Leghet s. in der welder d.n. - 12. V.A.D.h. niet b.e.h.B.D. hare niet b.e.h. - 13. V.A. spreict. B. spreect. - 14. V.A. Arabia. - 15. B.E. een boschvogel d. sere wind. - 16. B. Boven a. vogelen d. hi kind. - 17. V.A. waerf of. B. warf o. sesse. - 18. V.A. Winnet hi jonghe. B. joncge. - 19. V.A. anders. B. ne doet. - 20. V.A. wonderne. B. Ende d. te wonderne. - 21. V.A.B. ne w. - 22. B. an d.h. - 23. V.A.B. die macht. - 24. V.A.B. ghevene dracht. - 25. B. alse hi d. sterre. - 27. V.A. Kyches spreict A. des. B. Kiches spreect. - 28. B. en vogel. - 29. V.A. menichrande. B. geft. - 30. V.A. Want elxs daghes wandelt hi s. geluud (luud). B. Want e. daghes v. sijn l. - 31. V.A.V.h. van wulle. - 32. V. bome. A. up bome. B. Op hoghe bome g. - 33. V.A. daer so h. hi sijn b.B. onthoud hi sijn b. - 34. V.A. ekelen. B. Alse d. eklen. 1) N.R. quando femina a masculo semen acceperit ovaque senserit matura ad partum, petit nidum palumbe. + L. 75 a. 2) Lees met de varianten: dracht. + V. 107 a., A. 92 d. 3) N.R. Kices. 4) N.R. vociferat vocibus diversis. 5) Lees met de varianten: daghes. - N.R. in quolibet fere die mutat vocem suam. 2435. V.A. spise. B. gnoech. - 37. V.A. Als sine j. up. B. Alse sine jonge. - 38. V.A. selven leven te vr. B. si doghen te vr. - 39. V.A. Houdsi. B. sise. - 40. B. Vader moeder. - 41. V.A. houden. - 42. V.A. ne moghen. B.V. connen no. - 43. V.A. Dorper m. marc hir up w.B. Dorper m. merct hir. - 44. V. ute K hort vort L.A. ute van K hort vort van L.B. hord vord van L. - 45. B. Karus alse. - 46. V.A. up. - 47. B. verboeden. - 48. L. Tetene die van. - 49. V.A. hie p. in sire vl. B. proit in sire. - 50. B. Beide in watere. - 51. V.A. dievel. B. die d. - 52. B. ember es even f. - 53. V.A.W. si leden heilich (helich) leven. B. Die leiden wille heilech leven. - 55. V.A. Alse. B. Alse vogele in die l. - 56. B. Oft. - 57. V.A. wandel aerdsche. B. wandel eertsche. - 58. V.D.b. ons bi. - 59. V.A. Om. B. Op - cleine. - 60. V.A. sijn proien. B. gemeine. - 61. V.A. elsche. B. Dese larus diet al. Aan het eind van den regel staat ertsche bijgevoegd ter vervanging van helsche. - 62. V. willen. A.B. wille. 1) N.R. educti vero pulli ad volatum roborati cibant parentes, in senectute fovent eos in nidis absque ullo labore. 2) N.R. Laro. 3) De lezing der varianten is te verkiezen: Weder si leden heilich leven. Toen leden of leiden in het teksths. door den afschrijver tot liede verknoeid was, voegde hij er als object lijf in. + L. 75 b. + A. 93 a. + V. 107 b. 2463. V.A.B. Es een v. - 66. V.A.B. schinen r. - 67. V.A. nachte. B. donkeren nachte. - 68. V.A. es het d. ganghers. B. eest d. gangers. - 69. L. willen pipen pinen. - 70. V.A. doer (dur) donker woestinen. B. lidene dor donkere woestinen. - 71. V.A. vedre. - 72. B. den n. - 73. V.A. spreict. B. spreect. - 74. V.A. Germanien die woestinen. B. Germanien die w. - 75. B. Dats dat nu A.h. - 76. V.A. Sulke vogle. B. Selke vogele wonen g. - 78. V.A. Sente - Melaen. B. Sente Ambrosius. - 80. V.A. Sine eyer n. vaste ende h.B. Sine eier n.e. behoet. - 81. V.A. de n. al dure enture. B. den n. al durendure. - 82. V.A.B. slaep dats sine. - 83. V.A. Oec d. of s. Ambrosis s.B. Oec scijnt ofte sente. - 84. V.A. Dat het sinct. B. Oft et singet. - 85. B. Om ontbr. - 86. V.A. dar ontfanghen. B. af. - 87. V.A. wonderne. B. dits te wonderne. - 88. V. twivele. A. twivelen. B. twivelne. - 89. V.A. Austijn. B. sente. 1) Lees met de varianten: een voghel. - N.R. Lucidii aves.... dicte quasi lucem dantes. 2) Lees met de varianten: schinen. - N.R. penne per obscurum in nocte micant. 3) Lees met de varianten: ganghers. - N.R. unde fit ut qui illarum avium pennas habent cum voluerint, preiectis inter tenebras pennis, luciferarum pennarum gratia vias distinguunt. 4) N.R. Lucinia. + A. 93 b. 5) N.R. et ut ipsi beato Ambrosio videtur. 2490. B. Seget o. warheid. - 91. V.A. Dit selve mede v.d.l.B.D.s. mede v.d.l. - 92. B. Dit w. die nature. - 93. V.A. spreict. B. spreect. - 95. V. Die s. scarp es in sien. A. Die s. scarp es in s.s. - 96. V.A. maniere. B. Derre m. dese v. - 97. V.A.B. hare jonghe. - 98. V. Datse der cl. B. Datsi die clarheid. - 99. V.A. siene der in. B. Kere om te siene. - 2500. V.A. sulc hare die. B. welc harre die m. ofte. - 1. V.A. ogen. B. oghen tr. cleine ofte. - 2. V.A.D.m. der. B. de d. - 3. V.A. Dander. - 4. B. deser voglen. - 5. V.A. vogle. B.W. die vogel h. bi der see g. - 6. V.A. vissche in d.z.B. Daer hi vesschelkine v. - 7. V.A. als hi. B. alse hi. - 8. V.A.B. vogle. - 11. V.A. boven bliven. - 12. V.A. heet hi d. horen wi. B. Dan et hise horewi s. - 13. V.A.B. Dit. L. Die. - 14. V.A. erande aren. B. Oft erande aer w.L. aer ontbr. + V. 108 a. + L. 75 c. 1) Lees met de varianten: mede. - N.R. Beatus Augustinus et multi alii hoc idem fere leoni simile prodiderunt. 2) N.R. Linachas. 3) N.R. antequam habeant alas completas. 4) Lees met de varianten: in. - N.R. manet prope mare et cibatur ex avibus quae sunt in mari. 5) N.R. cogit aves ad tam interempcialem submersionem, ut oporteat eas suffocari in aqua. Tunc suffocate in aqua aves plumis ad superficiem aquae deducuntur, quas illa rapit et defert ad terram. + A. 93 c. 2515. V.A. na tLatijn. B. na dLatijn. L. in Latijn. - 16. V.A. onse Diechs. B. onse Dietsch. - 17. B. den ontbr. - 18. V.A. hase voete. B. alse hasen voete. - 19. V.A. voete. L. ende sekerlike. B. Ruwe voete sekerlike. - 20. V.A. scuwut. B. Dits d. scovut. - 21. V.A. Bede. - 22. B. Leid hi s. drove. - 23. V.A. Ende et s.B. Ende eet s.p. alleine. L. Ende oec sine. - 24. V.A. wel naer. B. vindse - ghemeine. - 25. V.A. Alse. B. Also g.b. alse. - 26. V.A.B. verladen. - 27. V.A. Van plumen ghehorent m. - Vs. 2527 ontbr. bij L. - 28. V.A. upsien dat. B.S.o. es w. - 29. V.A. Sijn o.r.a. ware. B. Sine o.r.a. ware. L. Sinen. - 30. V.A. al de vogle (vogele). B. alre. - 31. V.A.B. na hem. L. hem na. - 32. V.A. daghes. B. Dat sine. - 33. B. Hir gaet u. namen. - 34. V.A. der ontbr. B. Van M.v.d. waerheit w. - 35. V.A. wie. B. alse. - 36. V.A. wouwe in onse t.B. Es d.w. in onse t. - 37. V.A. Crumbecte e. van v.B. Croembecte e. crom van v.L. van ontbr. - 38. V.A. Maer n. starcs dar soe g.B. Maer n. strax dar s.g. + V. 108 b. 1) N.R. pedes habet ut lepus nullumque plumarum consimilem, unde et nomen accepit.

Der naturen bloeme (1878)

Boek III.