Heimelijkheid der heimelijkheden

[p. 1]

Hoofdstuk I. Het Arabische Sirr-al-Asrār.
(Vergelijking tusschen de 2 Arab. versies en de Lat. vertaling).

Volgorde der tractaten. Het Arabische Sirr-al-Asrār, de directe of indirecte bron voor alle bekende bewerkingen,¹⁾ is nog niet uitgegeven. Van de vele handschriften²⁾ bevatten volgens Steinschneider de meeste 8 tractaten, sommige 10, in eenigszins afwijkende volgorde en groepeering.³⁾ Welke van die twee recensies staat het dichtst bij het origineel? Förster (Commentatio, blz. 2) meent de tweede, die op voorgaan van Steinschneider B genoemd wordt; Steinschneider, die Jb. XII, blz. 370 zegt: ‘Die Wiener hs. zählt X Tractate und ist umgestellt,’ schrijft later in zijn Hebr. Uebers., blz. 248: ‘Die arabischen mss. bieten zwei verschiedene Recensionen, deren längere X Tractate, die abgekürzte teilweise umgestellte VIII zählt.’ Deze laatste (recensie A) ligt ten grond aan een Hebreeuwsche vertaling⁴⁾ en misschien aan een Spaansche, Poridad de las Poridades, door Hermann Knust (Jb. für rom. und engl. Lit. X, blz. 303 vlg.) besproken. Eveneens gaat op A terug een gedeeltelijke Latijnsche vertaling, het Regimen Sanitatis van Johannes Hispalensis. Uit de B-versie is gevloeid een volledige Latijnsche vertaling, die op naam staat van Philippus Tripolitanus. Deze vertaling is het voornamelijk, die den roem van het boek in de Middeleeuwen heeft gevestigd. Zij wijkt van haar Arabisch voorbeeld in sommige opzichten af: een opvallend verschilpunt is wel, dat alle bekende Lat. hss. en drukken een andere volgorde van boeken vertoonen dan de B-versie. Een vergelijking van de twee Arabische versies (die, zooals reeds gezegd is, onderling ook in volgorde verschillen) en het Latijn moge dit duidelijk maken. Ik gebruik hier en in 't vervolg

1) Vgl. M. Steinschneider, Jahrbuch für rom. und eng. Lit. XII, blz. 366.

2) Voor Arab. hss. verwijs ik naar Steinschneider, Hebr. Uebers., blz. 247; vgl. ook Wilhelm Hertz, Die Sage vom Giftmädchen (München 1893), blz. 3.

3) Over de mogelijkheid van een derde Arab. versie zie men Steinschneider, Cntbl. f. Bibl., Beiheft XII, blz. 80.

4) Vgl. R. Förster, Cntbl. VI, blz. 59. Ze is uitgegeven door M. Gaster, die een Eng. vertaling (met inleiding) gaf in The Journal of the Royal Asiatic Society, 1908, blz. iii vlg. en 1065 vlg. Over de verhouding tusschen A en de Hebr. vert. zie men men Steinschneider, Hebr. Uebers., blz. 251.

[p. 2]

den Latijnschen druk van 1520,¹⁾ die waarschijnlijk Philippus' vertaling volledig weergeeft, en beter het oorspronkelijk B-type zal hebben bewaard dan vele andere meer of minder verkorte hss. en drukken. De indeeling in 10 boeken, hoewel in Philippus' proloog uitdrukkelijk vermeld, geeft deze uitgave evenmin als de andere, van welke ik kennis nam.²⁾ Tot Boek III is de volgorde gelijk.

Arab. A-versie.	Arab. B-versie.	Lat. vert. van Ph.
I over deugden en ondeugden	I als A	fol. 7^r.-9^v.^3) } Inhoud ongeveer gelijk aan A en B, dus voornamelijk van zedekundigen aard.
II over de wijsheid enz. van den vorst	II als A	fol. 9^v.-17^r. } Inhoud ongeveer gelijk aan A en B, dus voornamelijk van zedekundigen aard.
III over de gerechtigheid	III gezondheidsleer, physiognomie (en gerechtigheid)^4)	fol. 17^r.-34^r. gezondheidsleer
IV de raadgevers en schrijvers van den vorst (met een philosophische inleiding)	IV de raadgevers van den vorst (met phil. inl.)	fol. 34^r.-41^v. natuurphilos. en alchemistische beschouwingen, gevolgd door een verhandeling over steenen en planten
V gezanten	V schrijvers	fol. 41^v.-43^r. de gerechtigheid
VI verdere dienaren	VI gezanten	fol. 43^r.-50^v. is gelijk aan B IV
VII strategie, physiognomie, gezondheidsleer	VII } verdere dienaren	fol. 50^v.-52^r. ‘liber de scribis’,^5) gezanten en verdere dienaren
VIII een verhandeling over steenen, met natuurphilos. inl.	VIII } verdere dienaren
	IX strategie	fol. 52^r.-^55r. strategie
	X over steenen en planten, met philos. inl.	fol. 55^r.-58^v. physiognomie

1) Beschreven door R. Förster, Cntbl. VI, blz. 22; zie ook beneden bij Lat. hss. en dr.

2) Voor zoover bekend is, geven slechts enkele Lat. hss. een verdeeling in 10 boeken, zie het hst. over Lat. hss. en dr.

3) De eerste folio's bevatten de prologen, waarover aanstonds nader.

4) Steinschneider vergelijkt Hebr. Uebers., blz. 995, 3 B-hss., die voor zooverik kon nagaan, alle de gerechtigheid in Tractaat III hebben, maar in 't eene voor, in de twee andere na de physiognomie.

5) Het eenige opschrift, dat het woord liber geeft.

[p. 3]

Opmerkelijk is niet alleen het verschil in volgorde, ook de ongelijke omvang der boeken, de vreemdsoortige combinatie in A VII (en B III), die moeilijk oorspronkelijk kan zijn, valt in 't oog. Vooral in de laatste tractaten wisselt de indeeling dikwijls, zegt Steinschneider; vele Arabische hss. zijn nog niet bestudeerd: er zullen dus wellicht nog andere groepeeringen bestaan. Hoe nu die verschillende volgorde te verklaren? Men zal daarbij stellig rekening moeten houden met het feit, dat reeds vroeg enkele deelen van het werk als afzonderlijke geschriften voorkwamen, nl. de physiognomie, de gezondheidsleer, een deel van de strategie, (alleen in A voorkomend) en het tractaat over de steenen.¹⁾ Daarnevens rijst dan de vraag, of het Secretum kan samengegroeid zijn uit dergelijke losse verhandelingen, een vraag, die de eerste uitgever van de Middelnederlandsche Heimelijkheid der Heimelijkheden (J. Clarisse) in zijn inleiding reeds stelde, òf dat zich aan een oude kern in den loop der tijden jongere bestanddeelen hebben vastgehecht, een hypothese in den jongsten tijd door Gaster verdedigd. Ik ga hier voorloopig op deze vragen niet in, en vermeld alleen, dat zoowel Steinschneider als Förster beide meeningen verwerpen en vasthouden aan een origineel in 10 boeken, waarvan het laatste, dat over de steenen (en planten), de slotformule bevat, die op het geheele werk betrekking heeft. Deze slotzin is dus in het Latijnsche Secretum te vinden aan het eind van Boek IV, midden in het werk. Hij luidt (fol. 41^v.):

‘O Alexander, perfeci tibi quod promisi: et solvi plena solutione. Esto ergo semper virtuosus: et deus gloriosus te dirigat: regat et custodiat. cuius bonitatem omnis percipit creatura.’

Wat nu verder de verschillende volgorde der boeken betreft, vestig ik er de aandacht op, dat in beide Arabische versies de gezondheidsleer en de physiognomie verbonden voorkomen, zij het dan op verschillende plaats. Bij Philippus zijn ze los van elkaar geraakt.²⁾ Laat men in B de physiognomie en de steenen van plaats verwisselen, dan ontstaat de volgorde van de Latijnsche versie. Ook uit A laat zich gemakkelijk Philippus' volgorde construeeren, nl. door 't slot van de A-versie (laatste deel van VII en VIII) tusschen Boek II en III van het Latijn in te schuiven. Of de omzetting op rekening komt van den Latijnschen vertaler of misschien reeds in zijn Arabisch voorbeeld gevonden werd, komt later ter sprake. In ieder geval is door die omzetting de logische gang, die in het Arabische werk valt op te merken, - in A meer nog dan in B, naar het mij voorkomt - verbroken. Misschien is het oorspronkelijk plan van het werk aldus:

I	Zedekundige raadgevingen aan Alexander, een soort ‘boek van

1) Zie Steinschneider, Cntbl., Beiheft XII, blz. 80, en denzelfden schijver Hebr. Uebers., blz. 251 vlg.

2) Vgl. echter blz. 58.

[p. 4]

	zeden’ dus, die culmineeren in 't aanprijzen der ‘gerechtigheid’ als hoogste deugd.^1)
IIa	Raadgevingen met betrekking tot het kiezen van dienaren, de verhouding tot hofhouding en volk - de politiek naar binnen;
IIb	de krijgskunst, de politiek naar buiten;
III	de physiognomie, de kunst die leert goede dienaren te kiezen: de medicina spiritualis, en de gezondheidsleer: de medicina corporalis;
IV	natuur-philosophische, mystieke en occulte wijsheid.

Ontegenzeggelijk neemt de eigenlijke ars politica (II) een bescheiden plaats in, en schijnt het werk, zooals we nader zullen zien, juist in het laatste deel (IV) te culmineeren.

Het kwam mij wenschelijk voor deze korte beschouwing aan het overzicht van den inhoud vooraf te laten gaan; ik geef nu dat overzicht met behulp van Philippus' Latijnsche vertaling, die een vrij getrouwe weergave zal zijn van de Arabische B-versie, ook naar des vertalers eigen verzekering. De A- en B-versie wijken op verschillende plaatsen meer of minder sterk van elkaar af; de belangrijkste verschilpunten zullen, voor zoover ik die uit de onvolledige en soms onbetrouwbare gegevens kon opmaken, worden vermeld. Bij de inhoudsopgave verwijs ik kortheidshalve meermalen naar onze Middelnederlandsche bewerking en geef tevens hare verhouding aan tot de (Arabische en Latijnsche) bron.

De prologen. Beide Arabische versies laten aan het eerste tractaat voorafgaan: 1^o. een prohemium cujusdam doctoris in commendationem Aristotilis;²⁾ 2^o. een proloog van den Arabischen vertaler; 3^o. een inleiding van Aristoteles. Philippus voegt bij dit alles nog zijn proloog, met een opdracht en een index van ruim 80 capita. Ik begin met een kort overzicht te geven van Aristoteles' inleiding, een inleiding, die blijkbaar reeds preludeert op de diepe wijsheid en groote geheimen, welke zullen volgen:

‘Fili gloriosissime’, schrijft Aristoteles aan Alexander, ‘uw brief, waarin gij het verlangen uitdrukt mij bij U te zien, en mij verwijt, dat ik mij zoo weinig om U bekommer, heb ik ontvangen; daarom besloot ik voor u te maken canonem³⁾ qui erit tibi liber ponderans

1) Het moraliseerend karakter van het werk komt in verschillende vertalingen meer op den voorgrond. Onze Mnl. bewerking vinden we in 2 hss. in de omgeving van zuiver zedekundige tractaten. Lat. hss. van het Sec. Sec. komen trouwens reeds meermalen in eenzelfde milieu voor.

2) In den druk van 1520 staat dit prohemium zonder opschrift. Het opschrift ontleen ik aan den ouden Lat. druk, door E. von Kausler bij zijn uitg. van de H.d.H. gebruikt (Hain, Repertor. bibliograph., no. 1779).

3) Ik geef hier en in 't vervolg het Latijn letterlijk zooals ik 't vond in de (slordige) uitgave van 1520, alleen zijn de abbreviaturen opgelost en is enkele malen een zinstorende fout verbeterd.

[p. 5]

cuncta tua opera et regula certissima ad omnia que volueris et que ostensurus essem tibi sit (lees si) presens essem tecum. Niet uit geringschatting laat ik na bij U te komen, maar mijn zwakke gezondheid veroorloofde mij niet de reis te ondernemen. Wat ge overigens van mij wenscht te weten, est archanum tale quod humana pectora vix poterunt tollerare, quomodo ergo possunt in mortalibus pellibus depingi? Toch acht ik mij, voor zoover ik daartoe bij machte ben en 't mij geoorloofd is, verplicht te antwoorden op wat gij vraagt. Gij van uw kant zijt gehouden niet verder in te vragen op het geheim, dat ik U in dit boek meedeel. God heeft U trouwens in Zijn genade zulk een scherp verstand gegeven, en door mijn onderwijs hebt ge zooveel geleerd, dat ge alles ongetwijfeld ten volle zult begrijpen. Causa quidem hec est quare tibi figurative revello secretum tuum loquens tecum in exemplis et enigmatibus atque signis. quia timeo nimium ne liber presentium ad manus deveniat infidelium et ad potestatem arrogantium. et sic perveniret ad illos bonum archanum divinum ad quod sum(m) us deus illos judicavit immeritos et indignos. ego sane transgressor essem divine gratie et f(r)actor celestis secreti et occulte revelationis. qua propter tibi sub attestatione divini judicii illud detego sacramentum eo modo quo mihi revelatum.¹⁾ - Weet dat hem, die verborgen geheimen openbaart, ras allerlei rampen zullen treffen. Dominus igitur custodiat te et me a consimili et ab omni opere inhonesto.’

Vervolgens herinnert Aristoteles Alexander aan dien heilzamen raad, dien hij hem steeds gegeven heeft, namelijk, dat een vorst behoort te hebben ‘dua juvamina substinentia regnum suum.’ Met veel omhaal van woorden (causae extrinsecae en intrinsecae) wordt dan betoogd, dat alleen een streng, maar ook mild heerscher in zijn volk zelf een krachtigen steun vindt tot handhaving van zijn rijk. Het andere juvamen, ‘secundum (est) inducere animos ad operationes. et istud precedit et est in primo gradu.’ Ook hier weer causae extrinsecae et intrinsecae. De causa extrinseca is ‘iustitiam exercere, causa intrinseca est secretum philosophorum et rectorum quos deus gloriosus preelegit et eis scientiam commendavit.’ Dit geheim nu met nog eenige andere zal Alexander onder verschillende hoofdstukken in dit boek kunnen vinden, - ‘in quibus extrinsecus philosophiam maximam invenies et doctrinam, intrinsecus vero causa finalis que intenditur continetur. ibi enim est tuum principale propositum et finale. Cum igitur perceperis significationes dictorum et enigmata excemplorum tunc plene ac perfecte

1) Deze geheele passage vertoont zeer veel overeenkomst met de eedformules, waardoor in de Middeleeuwen de adepten in de alchemie zich verbonden om de geheimen dier wetenschap aan niemand te openbaren, dan aan hem, die waardig was ingewijd te worden. Zulke eedformules vindt men o.a. bij Hermann Kopp, Beitr. zur Gesch. der Chemie I (Braunschweig 1869), blz. 520 vlg. Men vergelijke ook het slot van Aristoteles' inleiding (meus heres et fidelis successor). Dat Aristoteles aan Alexander ook het geheim om goud te maken openbaart, en wel als ‘secretorum maximum secretum’, zullen we later zien.

[p. 6]

desideratum propositum consequeris. Deus itaque sapientissimus et gloriosissimus tuam illuminet rationem et declaret intellectum ad percipiendum istius scientie sacramentum ut in ea merearis fieri meus heres et fidelis successor.’

Aldus eenigermate voorbereid kan Alexander de lectuur aanvangen.

In het ‘prohemium’¹⁾ wordt meegedeeld, hoe de Arabische vertaler in opdracht van zijn vorst zich moeite heeft gegeven om machtig te worden ‘librum moralium de regimine domini qui nominatur secretum secretorum quem edidit princeps philosophorum Aristotiles filius Nicomachi de macedonia discipulo suo magno imperatori Alexandro filio Philippi regis grecorum.²⁾ Qui Alexander dicitur duo cornua habuisse.’³⁾ - De ‘doctor’ somt vervolgens al de gaven des geestes en des gemoeds op, waardoor Aristoteles uitblonk, zoozeer uitblonk zegt hij, dat ‘multi - philosophorum reputabant ipsum de numero prophetarum.⁴⁾ Invenitur etiam in antiquis codicibus grecorum: quod deus excelsus suum angelum destinavit ad eum dicens potius nominabo te angelum quam hominem.’ - Veel mirakelen en wonderen heeft hij gedaan, te veel om te vertellen, unde in morte sua diverse fuerunt opiniones: una secta dicens quod periit ut consuetudo terre: et est ipsi monumentum situm (notum, volgens andere lezing, Comm., blz. 35): quedam autem secta que dicitur peripatetica asserit ipsum ascendisse ad empireum celum in columna quasi ignis.’⁵⁾

1) In Förster's Commentatio vindt men op blz. 34 afgedrukt een letterlijke Latijnsche vertaling van dit Arabische proöemium volgens 2 B-hss. en daarnaast Philippus' versie; op dezelfde wijze is afgedrukt (blz. 37) de proloog van den Arabischen vertaler.

2) Zie hier dus twee titels voor het werk; de tweede titel, Secretum Secretorum (en niet secreta - de druk van 1520 heeft op 't titelblad secreta, fol. 2 eveneens, verder secretum -), zal volgens Steinschneider iets jonger zijn dan de eerste; hij is naar zijn samenstelling Semitisch, analoog aan canticum canticorum, en is typisch geworden ‘im Kreise der geheimen, vorzugsweise superstitiösen Schriften’ (Steinschneider, Hebr. Uebers., blz. 247, noot). Men vergelijke ook, wat Clarisse daarover zegt, H.d.H., Inl., blz. 16, noot en 117, en Knust, Jb. X, blz. 297. Behalve deze titels draagt de Latijnsche vertaling ook wel den volgenden: de signis et moribus naturalibus hominis - liber morum - epistola Aristotelis ad Alexandrum. Voor verdere variaties zie Förster, Comm., blz. 1

3) De tweehoornige is juist bij de Arabieren een zeer veel voorkomende benaming voor Alex. den Gr. Reeds in den Koran wordt hij zoo genoemd. Voor de verklaring van dien bijnaam kan men raadplegen de Enzyklopaedie des Islām (Leiden-Leipzig, 1913) onder het woord Dhu 'l-Karnain (de tweehoornige), waar gezegd wordt: ‘Das Doppelhorn geht auf eine uralte mythologische Vorstellung zurück.’

4) ‘Qui non fuerunt missi genti nec fuerit ipsis data lex’, voegt de Lat. druk van 1520 hieraan toe; ongetwijfeld een later toevoegsel, dat ik in geen der hss. en andere drukken, door mij geraadpleegd, vond.

5) De letterlijke vertaling van de Arab. B-versie luidt bij Förster (Comm., blz. 35): ‘De morte eius diversae sunt opiniones: alii eum mortuum et in pyramide, quae ipsius fuit, nota sepultum esse, alii in columna luminosa ad caelum ascendisse dicunt’. De secta peripatetica schijnt dus een latere toevoeging. - Hoe soms met den text werd omgesprongen, toont de lezing in den Latijnschen druk, door E. von Kausler gebruikt bij zijn uitgave van de H.d.H. (Denkmäler III, blz. 297): secreta que dicuntur per ypothetica. - Voor columna lezen meerdere Lat. hss. columba.

[p. 7]

Door zijn verstandigen raad te volgen was Alexander gelukkig in al zijn krijgsondernemingen, onderwierp hij de Arabieren en Perzen, en werd de machtige heerscher, welken geen volk durfde weerstaan. - ‘Porro multas morales epistolas composuit Aristoteles propter dilectionem cordium et finale secretum.’ Als voorbeeld volgt dan een brief van Aristoteles ten antwoord op een schrijven van Alexander, waarin deze raad vraagt hoe te handelen met de onderworpen Perzen.¹⁾ Door het volgen van Aristoteles' raad maakte Alexander de Perzen tot de gehoorzaamste van alle onderworpen volken. Hiermee eindigt het proöemium en begint de proloog van Jahja ibn al-Batrik:

‘Joannes qui transtulit: ipsum librum filius patrich linguarum interpretator peritissimus et fidelissimus inquit non reliqui locum neque templum²⁾ in quibus philosophi consueverint componere et deponere sua opera: et secreta que non visitaverim nec aliquem peritissimum quem credidi aliquem (a) habere notitiam de scripturis physicis quem non exquisiverim quousque veni ad oraculum solis quod construxit esculapides perses (pro se, Förster, Comm., blz. 37)³⁾ in quo inveni quendam virum solitarium abstinentem in philosophia peritissimum cui me humiliavi inquantum potui servivi et diligentter. et supplicavi devote ut mihi ostenderet secreta scripta illius oraculi.’ - De kluizenaar-philosoof doet zulks, Johannes vindt het langgezochte werk, neemt het vroolijk en dankbaar mee naar huis en vertaalt het op verzoek van zijn vorst, ‘primo de greca in romanam deinde in arabicam⁴⁾ inprimis enim sic inveni in ipso codice. transtuli librum peritissimi Aristotelis: in quo respondet ad regis Alexandri petitionem sub hac forma.’ - En dan volgt de bovenbesproken inleiding van Aristoteles.

Aan dit alles laat de Latijnsche vertaler een voorrede voorafgaan met opdracht aan domino suo excellentissimo et in cultu christiane reli-

1) Zie die twee brieven o.a. bij Kausler, Denkm. III, blz. 297. De A-versie heeft ze, niet als B in het proöemium, maar achter den proloog van Jahja, den Arabischen vertaler; vgl. Steinschneider, Jb. XII, blz. 371.

2) Templum aegyptium heeft B.

3) De gedeeltelijke Lat. vertaling van Johannes Hispalensis (dus ook A?) heeft: ‘ad quoddam altare quod aedificaverat sibi Hermes in quo sol venerabatur.’ Ook de Hebr. vertaling, die eveneens op A teruggaat, heeft hier Hermes (vgl. H. Gaster, Journal of the R.A.S. (1908), blz. 113). Hermes wordt, gelijk we zullen zien, in het Sec. Sec. meermalen als autoriteit aangehaald: Vooral in pseudepigraphische werken komt de combinatie Hermes-Aristoteles dikwijls voor. ‘Um Fälschungen zu autorisiren überbot man einander mit Namen berühmter Gelehrten’ (Steinschneider, Cntbl., Beiheft XII, blz. 90).

4) De Arabische hss. noemen als tusschentrap òf ‘rumi’, òf ‘surjani’, Förster, die Comm., blz. 37 de lezing geeft van 2 Arab. B-hss. vertaalt rumi met recentem (romanam) graecam. Steinschneider schijnt het te willen opvatten als Syrisch (Hebr. Uebers., blz. 248; vgl. echter Cntbl., Beiheft XII, blz. 90) - Romanam is karakteristiek voor de Lat. drukken, die Förster, Cntbl. VI, samen vat onder den naam Italiaansche. Andere Lat. dr. hebben latinam of chaldcam.

[p. 8]

gionis strenuissimo Guidoni vere de Valentia tripoli(s) glorioso pontifici, die bij de bespreking van de Latijnsche vertaling nader beschouwd zal worden.¹⁾

De problemen, die deze prologen en inleidingen ons stellen, laat ik eerst rusten, en ga nu over tot den eigenlijken inhoud van Aristoteles' brief.

Aristoteles' brief. Cap. 1. De modis regum circa largitatem et avaritiam;²⁾ 2. de intentione finali regum en 3. de malis que sequuntur ex carnali appetitu vormen samen Tractaat I, dat vrij getrouw weergegeven wordt in onze Middelnederlandsche vertaling (vs. 29-286). Reeds in cap. 1 wordt magnus doctor Hermogenes (de Arab. A-versie heeft Hermes, B Hermogenes) als autoriteit aangehaald (vs. 146).

Cap. 4-22 vormen Tractaat II. 4. De sapientia regis et religione; 5. de prudentia regis; 6. de ornamento regis, waaruit ik aanhaal: ‘decet regem ... claram vocem habere que multum prodest tempore preliorum’, welke laatste toevoeging in de Middelnederlandsche vertaling niet voorkomt; 7. de tacurnitate regis, waarin de ‘utermaten scoone sede’ (H.d.H., vs. 397), die in Indië bestaat; 8. quid debet homo appetere; 9. de castitate;³⁾ 10. de regis solatio musicali; 11. de nimio risu vitando; 12. in quibus consistit obedientia domini. Met de woorden legitur enim quod rex in regno est sicut pluvia in terra (vgl. H.d.H., vs. 589) worden in dit hoofdstuk de koningsvergelijkingen ingeleid, die in den Lat. index en in vele hss. als apart caput worden vermeld, nl. de similitudine regis.⁴⁾ 13. de misericordia regis; 14. de prudentia et eius utilitate; 15. de malis que sequuntur ex homicidio iniusto (hieraan is vastgekoppeld een blijkbaar oorspronkelijk zelfstandig hoofdstuk: reducas ad memoriam gesta patrum); 16. de fide servanda; 17. de ordinatione

1) Die voorrede is afgedrukt door Förster, Comm., blz. 38.

2) Zoo luidt het opschrift. In den index van den Lat. druk is de titel een weinig anders; die index heeft tal van titelopgaven, die in het boek niet te vinden zijn, en omgekeerd. Ook in de volgorde is meermalen verschil. Soms worden in het boek zaken, die niets met elkaar te maken hebben, onder één hoofd vereenigd; over dien Latijnschen index wordt later uitvoeriger gesproken. Eén voorbeeld moge hier gegeven worden, hoe willekeurig en slordig in den loop der tijden met den text is omgesprongen: In vele Lat. hss. en dr. (mogelijk al in de Arab. ‘vorlage’ daarvan) sluit cap. 1 met een volkomen onbegrijpelijke passage over sapientia physica abbreviata. Het bleek mij, dat deze uit haar verband is gerukt en oorspronkelijk thuis hoort in het Tractaat over de gerechtigheid (zie beneden).

3) 't Slot van dit hst. luidt: ‘coitus est destructio corporis ........ et ultimo illud malum quod prediximus inducit.’ Maar in 't voorafgaande is niets van dien aard te vinden. Dergelijke verwijzingen komen meer voor. Wijst dat op omzetting of gedachtelooze overneming uit een ander werk? Langlois, in zijn reeds genoemd werk, vestigt de aandacht op eenzelfde verschijnsel in den Placides en Timeo (zie Langlois, blz. 314, noot).

4) De Hebr. vertaling heeft alleen de vergelijking van den vorst bij den regen. In het Mnl. vinden we ook de andere drie (bij den wind, den winter en den zomer), maar veel korter dan in 't Latijn. Dit is het eerste hst., waar de Mnl. vertaling aanmerkelijk korter is dan de Lat. druk van 1520.

[p. 9]

imperii et proprie familie; 18. quomodo rex debet ordinare studia; 19. de custodia proprie persone a mulieribus; 20. quod non sit confidendum uni medico; 21 de puella nutrita veneno; 22. quomodo rex se debet regere per astronomiam. ‘O rex clementissime,’ heet het hier, ‘si fieri potest non surgas: nec sedeas neque comedas neque bibas: nec penitus aliquid facias sine consilio periti in astrorum arte; geloof niet die domme lieden, die beweren, dat de wetenschap der hemellichamen boven 's menschen bereik ligt, cuncta sunt scibilia in via rationis.’ In verband met de astrologie wordt vervolgens het probleem van de voorbeschikking en den vrijen wil aangeroerd, waarna Philippus weer tot de sterrenkunde terugkeert en het caput, het laatste van Tractaat II sluit met een verwijzing: ‘Scias igitur quod fixi planete sunt mille et XXIX de quibus tradam tibi ad plenum in quadam parte istius libri.’¹⁾ - Ook den inhoud van Tractaat II vindt men grootendeels in de Middelnederlandsche vertaling terug.

Tractaat III, het Regimen Sanitatis is bij Philippus veel uitgebreider dan in ons gedicht, ook dan in de A-versie, waar het (als onderdeel van Tr. VII) zeer verkort²⁾ voorkomt. 23. de conservatione sanitatis; 24. de compositione hominis; 25. de signis boni et mali stomachi; 26. de regimine sanitatis;³⁾ 27. quid post somnum sit faciendum. In de Middelnederlandsche vertaling vinden we cap. 26 niet, van 't langecaput 27 alleen den slotzin: et motus ante prandium enz. (vs. 997 vlg.). Het begint met hygiënische voorschriften, 's morgens bij het opstaan in acht te nemen: eerst nemen men eenige beweging, dan dient men het hoofd(haar) te kammen, ‘quia ... pectinatio capitis vapores ad ipsum ascendentes tempore dormitionis a stomacho educit.’ Vervolgens wasschen, kleeden, de tanden verzorgen, welriekende geuren opsnuiven (aperit enim clau-

1) De Mnl. vertaler gaat, na over de voorbeschikking te hebben gesproken, niet weer terug naar de sterrenkunde. Het redeamus ad predictum sermonem van Philippus vertaalt hij met: ‘nu laten wi dese saken dan’ (vs. 839) en gaat daarmee over tot de gezondheidsleer. - De Arabische A-versie en de Hebr. vertaling, die beide de astrologische uitweiding aan 't slot missen, sluiten Tr. II met een klein hst. over 't schaakspel, dat inB niet voorkomt.
Het aantal der sterren, 1029, stamt uit den Almagest, en komt in tal van Middeleeuwsche compilatiewerken voor: de Imago Mundi heeft 1022 + 7 planeten, de Trésor van Brunetto Latino, Placides en Timeo eveneens.

2) Vgl. Steinschneider, Hebr. Uebers., blz. 255.

3) In het Latijn is de aanvangszin van dit cap. aldus: ‘cum corpus corruptibile sit... visum est mihi in presenti opere tibi describere quedam utilia et ... necessaria ex secretis artis medicine.’ Met deze woorden openen de A-versie en de Hebr. vert, daarvan haar Tractaat over de gezondheidsleer; ook het Reg. San. van Johs. Hisp. begint aldus. Deze passage doet bij Philippus, die met cap. 23 (de cons. san.) zijn gezondheidsleer reeds begon, wel wat vreemd aan. Eigenaardig is ook, dat, gelijk we aanstonds zullen zien, bij Philippus (in den Parijschen druk ten minste) herhalingen voorkomen (cap. 39-32; cap. 44-33-34). Misschien kunnen in sommige Lat. versies de gezondheidsleer van Ph. en Johs. Hisp. vermengd zijn; enkele malen komt ook naamsverwarring tusschen deze beide Lat. vertalers voor (vgl. het hst. over Lat. vert.). Men zie in dit verband ook den slotzin van cap. 31.

[p. 10]

suras cerebri). Ook het gebruik van welriekende zalven en oliën wordt aanbevolen. Daarna worden algemeene wenken gegeven met betrekking tot eten, drinken, rust en beweging. Het volgende caput, 28. de efficatia diverse dormitionis, geeft soortgelijke algemeene voorschriften; 29. de quatuor anni temporibus, de vere (duur 92 dagen en 1½ uur, nl. van 10 Maart-10 Juni); 30. de estate; 31. de autumno; 32. de hyeme;¹⁾ met dit opmerkelijke slot: Scias igitur hec et dominus te conservet vale Alexander: hanc dietam .... custodi (vgl. H.d.H., vs.1198-1200). - Aan de hyeme is weer een caput vastgeknoopt, dat in sommige Lat. hss. luidt de conservatione caloris naturalis; 33. de hiis que impinguant corpus; 34. de his que macrant corpus;²⁾ 35. de divisione corporis, waaronder ook het eerste ‘lid’, het hoofd, wordt behandeld; 36. de pectore; 37. de oculis; 38. de testiculis.³⁾ De oogen worden veel uitvoeriger besproken, dan de andere drie leden. Met cap. 38 is verbonden, wat in sommige hss. als apart hoofdstuk voorkomt onder den titel de dictis quorundam loquentium de sanitate (H.d.H., vs. 1313-1358); cap. 39 de custodia caloris naturalis is een bijna woordelijke herhaling van het slot van cap. 32, en wordt in de Mnl. vertaling niet gevonden; 40. de qualitatibus ciborum; 41. de piscibus;⁴⁾ 42. de aquis; 43. de vino; 44. de malis que sequuntur ex nimio potu. Midden in dit caput vinden we een warme aanbeveling van ‘syrupum accetosum’, gevolgd door een aanhaling van sapiens quidem Aristos,⁵⁾ nl.: ‘mirum est de homine qualiter potest infirmari vel mori: cuius cibus est optimi panis frumenti: et carnes commendabiles: et potus bone vitis’ (sic)! Daarop volgen middelen om een dronkaard van zijn roes te genezen en iemand van den drank af te helpen: leng zijn wijn met water aan, voeg langzamerhand meer water toe, tot hij ten slotte zuiver water drinkt. Zonder afzonderlijke titelopgave wordt daarna gesproken de hiis que corroborant et impinguant en de hiis que macrant et humectant; ook hier vinden we (soms woordelijke) herhaling van reeds behandelde stof (cap. 33-34).⁶⁾ 45. de balneo: ‘balneum vero est unum de miraculis huius mundi: quia

1) Den inhoud van cap. 29-32 vindt men bijna onverkort in de Mnl. bewerking terug. De Arab. A-versie is veel minder uitvoerig, mist o.a. de vergelijking der jaargetijden met de verschillende levenstijdperken der vrouw.

2) Dit is het slot van 't gezondheidstractaat volgens de A-versie.

3) De Mnl. bewerking is in de opgave der medicijnen voor de ‘vier leden principale’ veel beknopter dan het Latijn; ook vinden we hier maar een klein gedeelte uit het lange caput over de oogen.

4) Het slot luidt: ‘et hec de piscibus ad presens sufficiant, quia in libro quem composui de pulmentis et medicinis invenies habundanter istam materiam determinatam;’ 't volgende cap. 42 geeft een dergelijke verwijzing aan 't begin.

5) Aristoteles? Daarmee zou dan onze auteur uit zijn rol vallen; vgl. Knust, Jb. X, blz. 298 noot en Steinschneider, Hebr. Uebers., blz. 256.

6) In het Mnl. vinden we den inhoud van cap. 41-44 sterk verkort, van den inhoud van 't lange cap. 44 geeft ons gedicht alleen 't begin, en daarmee sluit de Mnl. bewerking de gezondheidsleer.

[p. 11]

edificatur secundum anni quatuor tempora;’ maak in het bad vier vertrekken, waarvan 't eerste koud (als de winter), 't volgende lauw (tepidus, als de lente), 't derde warm (als de zomer), en 't vierde droog (als de herfst) moet zijn. Blijf in elk eenigen tijd, en wasch je vervolgens in 't vierde. Na afloop ga men door de vier vertrekken in omgekeerde volgorde naar buiten. - Verschillende voorschriften en wenken, die de badende dient te volgen, besluiten dit hoofdstuk.¹⁾ 46. de medicinis: ‘dignum est itaque ut scias magnam medellam que dicitur gloria inextimabilis: que vere est thesaurus philosophorum: ego siquidem nusquam percepi nec veraciter novi quis eam invenit: quidam enim asserunt quod Adam fuerit eius inventor. Alii dicunt quod Esculapides et Hermogenes medici et Irsos et Donasticos et Vacileos et Hebreos et Dioris Tartari gloriosissimi philosophi qui sunt VIII²⁾ quibus datum est cognoscere secreta scientiarum que latebant omnes homines,’ dat deze acht de makers zijn van de hier volgende onschatbare ‘medicina’, die in acht deelen wordt verdeeld. Die acht volgen dan, voorafgegaan door cap. 47 confectio pulcherrima mellis, in cap. 48-55, de prima medicina enz. tot de octava medicina, waarna als toegift een negende, magna et ultima finalis genoemd in den index, wordt gegeven, die samengesteld is uit de acht voorafgaande. Op de goede wijze toebereid is deze de ‘thesaurus huius mundi’. Voor tal van kwalen is ze dienstig, ze werkt in zooveel opzichten goed, dat het te veel is om te vertellen; ‘o Alexander non oportet te aliquo tempore accipere medicinam aliam si ista utaris.’ 56. de hora eligendi medicinam en 57. de medicina laxativa respiciendo lunam, de slotcapita van dit tractaat, geven den raad nooit ader te laten of medicijn te gebruiken zonder den stand der sterren te hebben geraadpleegd. Medisch-astrologische opmerkingen besluiten dan het Regimen Sanitatis, dat vooral in de slothoofdstukken volkomen het karakter draagt van een Middeleeuwsch handboek voor artsen.³⁾

Het nieuwe tractaat, dat over de steenen en planten (B X, A VIII), waarvan in de H.d.H. niets voorkomt, wordt ingeleid door wijsgeerige bespiegelingen over stof en vorm.⁴⁾ Na een duistere uitweiding over

1) Aan 't slot weer een verwijzing (zie blz. 10, noot 4); ‘et hecsigna sufficiunt illi qui bene tenet in memoria doctrinam illius libri sicut etiam continetur in libro quem feci de medicinis compositis et potionibus artificialibus et unguentis compositis et emplastris secundum ordinem et artem grecorum: italicorum: indorum: et persarum: in quibus nullum experimentum fuit fallax.’

2) Vgl. Steinschneider, Jb. XII, blz. 373.

3) Zoo ontvangt Alexander cap. 57 de volgenden raad: ‘cum volueris dare medicinam vide in quo signo sit sol’ enz. Er zijn, ik merk dat hierin 't voorbijgaan op, talvan getuigenissen uit de oudheid voor Alexander's medische kennis; zie o.a. Dr. Robert Geier, Alexander und Aristoteles in ihren gegenseitigen Beziehungen (Halle 1856), blz. 68. Toch zal ter verklaring van dit dare wel moeten worden gedacht aan een niet pasklaar gemaakt citaat uit een medisch geschrift. - In dit caput wordt Plinius als autoriteit aangehaald.

4) Ziehier het begin, in den Parijschen druk bij cap. 57 ondergebracht: ‘o Alexander iam scivisti illud quod antea tractavi et exposui ... quod substantia huius mundi...... una est nullam habens differentiam ... differentia solummodo est in accidentibus et in eius existentia (?) est in forma et accidentibus et in coloribus.’ De hier en daar verminkte text laat toch onderkennen de Aristotelische leer van stof en vorm, welke op deze plaats dient om de alchemie, die daarop volgt, wetenschappelijk te begronden. Immers, zoo vast staat een algemeen substraat, een oermaterie, waaruit alle lichamen worden, en het verschil tusschen deze lichamen slechts bewerkt wordt door ‘toevallige’ eigenschappen dier stof, dan is de overgang van 't eene lichaam in 't andere denkbaar: Men moet dan ‘negociari in accidentibus’.

[p. 12]

incantamenta, over secretis et scientiis occultis, komen we terug tot de materia en de forma, welke laatste is ‘durabilis et perpetua, quia est ex planetis durabilibus et perpetuis.’ In verband daarmee wordt de wenschelijkheid van de studie der astronomie betoogd. Midden in deze beschouwingen breekt het caput plotseling af met de woorden: considera etcetera.

Nu volgt cap. 58 de proprietatibus originalium et lapidum, waarvan ik den inhoud hier alleen kort aanduid.¹⁾ ‘Imprimis,’ aldus Aristoteles, ‘o Alexander tibi tradere volo secretorum maximum secretum.’²⁾ De goddelijke almacht moge hem helpen om het te doorgronden en geheim te houden. En dan begint een beschouwing over den lapidem animalem vegetabilem, die gevonden wordt ‘in quolibet loco et in quolibet tempore et in quolibet homine et convertibilis est in quemlibet colorem,’ die door het vulgus ovum philosophorum wordt genoemd. Op deze korte verhandeling, die in nuce de kunst van goud maken geeft, volgt de uitspraak: ‘sciendum tamen quod scire producere argentum et aurum verum est impossibile: quoniam non est possibile equiparari deo altissimo in operibus suis propriis;’ en daarna volgt de in de Middeleeuwen en nog lang daarna zoo beroemde tabula smaragdina van Hermes, waarover straks nader. Ook komen de steenen en hunne krachten, die in cap. 58 op de tabula volgen, in ons volgend hoofdstuk nader ter sprake. Cap. 59 de vegetabilibus: Ook hier een natuurphilosophische inleiding, waarna verschillende planten, kruiden en boomen worden besproken, die alle wonderbare krachten bezitten. Slechts enkele keeren vinden we een naam; meestentijds gaat het in dezen trant: ‘est alia arbor, habens folia ingentia’ enz. Aan 't eind van dit caput staat de zin, die als slotformule voor 't geheele werk moet gelden (zie blz. 3).

Met cap. 60 de iustitia et eius commendatione begint een nieuw tractaat, dat niet altijd even klare beschouwingen houdt over de gerechtigheid; men vindt het, vrij wat verkort in de Middelnederlandsche vertaling (vs. 1451-1540). Het eindigt met de sapientia physica, die hiervoor (blz. 8, noot 2) reeds terloops genoemd werd. Deze wijsheid, die als ‘utilitas huius libri’ wordt aangeprezen, is een achtdeelige ringspreuk, die in een cirkel behoort te staan. ‘Et hec est figura eius’ staat in den Parijschen druk. Maar de teekening ontbreekt, ofschoon er wel een beschrijving van wordt

1) A en de Hebr. vertaling hebben van dit caput en het voorgaande maar zeer weinig, cap. 59 over de planten ontbreekt geheel.

2) Vgl. blz. 5, noot 1.

[p. 13]

gegeven. Ik geef ze hier, zooals ik ze in Gaster's Engelsche vertaling van de Hebr. A-versie vond (blz. 130).

Opmerking: In sectie 6 staat abusievelijk collandatur in plaats van collaudatur.

De gebruiksaanwijzing voor dit wonderrad luidt als volgt: ‘incipe ergo a quavis divisione et dabitur tibi id quo nihil est preciosius.’ In sectie 8 heeft de Lat. vertaler de constructie bedorven: In plaats van subditorum zal men mundi moeten lezen. Deze achtdeelige cirkelspreuk is in de Middeleeuwen hoogelijk bewonderd en meermalen overgenomen.¹⁾

Het volgende tractaat, dat handelt over de raadgevers van den vorst, is ook weer voorzien van een lange inleiding.²⁾ Deze inleiding, waarin het ontstaan der wereld volgens de emanatietheorie wordt verklaard, de ontwikkelingsgang der ziel in het menschelijk lichaam wordt besproken, komt daarna tot den mensch, wiens lichaam wordt verge-

1) Vgl. Steinschneider, Cntbl. f. Bibl., Beiheft XII, blz. 82.

2) In A en de Hebr. vert., voorafgegaan door de opmerking, dat hier de grondregelen der philosophie zullen worden meegedeeld.

[p. 14]

leken bij een stad (civitatem), die bestuurd wordt door het verstand, zetelend in het edelste en hoogste deel des lichaams, het hoofd, en bijgestaan door 5 raadsheeren, de 5 zinnen. Daarmee is 't verband gelegd tusschen inleiding (cap. 61-68) en het hoofdstuk de consiliariis, cap. 69, dat begint met sint ergo baiuli tui quinque (cap. 61-69. de exitu rerum in esse et ordine - de motu et situ celorum - de ortu anime - de formatione hominis - de visu - de auditu - de gustu - de tactu¹⁾ - de consiliariis luiden hier de opschriften). Over den naderen inhoud van deze inleiding, van belang voor de geschiedenis van het Sec. Sec., handel ik straks uitvoeriger.²⁾ De Middelnederlandsche bewerking heeft ze niet, deze neemt alleen iets uit cap. 68, nl. het betoog over de voortreffelijkheid van 't getal vijf en geeft dan het hoofdstuk over de raadslieden, waarin het verhaal van den weverszoon en dat van de twee koningszonen. In cap. 70 de proprio consilio wordt de raad gegeven, om ten minste drie raadslieden te hebben, indien 't moeilijk is vijf te krijgen, waarop dan een verheerlijking van het drietal volgt; daarna krijgt het getal zeven zijn beurt; 71. experientia circa baiulos; na de opsomming van de 15 deugden, welke een goed raadsman behoort te bezitten, volgt een nieuwe alinea, waarin de mensch wordt geteekend als minor mundus (mikrokosmus); in hem spiegelt de geheele natuur zich af, alle eigenschappen der dieren worden in hem aangetroffen.³⁾ ‘Et numquam speres’, heet het daarna met een vrij onverwachten overgang, ‘in homine qui non credit legem tuam.’ Ter adstructie volgt nu het verhaal van den ‘wise van orient’ (magus orientalis) en den Jood.⁴⁾ De Middelnederlandsche vertaling geeft dit geheele tractaat, behalve de boven besproken inleiding, vrij getrouw weer.

Cap. 72 draagt als opschrift liber de scribis; dit boek, slechts uit één kort hoofdstuk bestaande, is evenals cap. 73 de nunciis in het Middelnederlandsch aanzienlijk verkort, terwijl de twee slothoofdstukken van Tractaat VIII (B), 74 de subditis domus proprie en 75 de dispensatoribus, in onze H.d.H. nauwelijks meer te herkennen zijn. Het Middelnederlandsche gedicht eindigt hier, en vertaalt dus niet het tractaat over de krijgskunde en dat over de physiognomie. 't Eerste cap. over de strategie is 76 de ordine et multitudine bellatorum; in 77 de cornu wordt Alexander geraden: ‘Oportet etiam tecum habere illud instrumentum quod fecit Themistius⁵⁾

1) Zooals men ziet is de reuk overgeslagen in de Lat. vert.

2) A (en de Hebr. vert.) wijken hier vrij sterk af. In de Hebr. vert. wordt o.a. de noodzakelijkheid betoogd slechts één raadsman te nemen, in verband met de opmerking dat de ziel in de ‘stad’ de ‘luitenant’ is van het intellect, den koning. Zij mist cap. 63 de ortu anime en de 5 zintuigen. De Hebr. text wijst hier, dunkt mij, duidelijk op uitlating (vgl. Gaster, Jnl. R.A.S., blz. 131).

3) De diervergelijkingen, die nu volgen, vindt men ook in A. Het daaropvolgende verhaal over Jood en Magiër mist A; wel staat er een waarschuwing, die niet in B voorkomt, om als raadsman nooit iemand met rood haar en blauwe oogen te nemen.

4) Sommige Lat. hss. hebben Indus, een foutieve lezing.

5) Over Themistius vgl. Steinschneider, Cntbl., Beih. XII, blz. 100 en Kopp, Beitr., blz. 364.

[p. 15]

ad opus exercitus et ad nocendum: et est instrumentum terribile quod dividitur modis multis.’ Moet Alexander in een dag of nog korter zijn leger verzamelen, welnu het geluid van dit instrument wordt zestig mijlen ver gehoord! Ziedaar een voorlooper van Roeland's hoorn.¹⁾ Zonder nieuw hoofd volgt nu een caput met strategische raadgevingen, waarin o.a. wordt betoogd, dat een goed strateeg dient te letten op den stand der sterren.²⁾ En hiermee komen we tot het laatste tractaat in Philippus' vertaling, de Physiognomie (B 3). Voor den inhoud daarvan verwijs ik naar Förster's Commentatio, waar de 2 Arabische versies A en B, en Philippus' vertaling zijn afgedrukt.

1) Op het titelblad van een Lat. druk (Bologna, 1501) vindt men hem afgebeeld met een onderschrift, waaruit ik nog de volgende woorden aanhaal: ‘ob excedentem magnitudinem LX viris regebatur’. Zie 't onderschrift bij Geier, a.w., blz. 235.

2) A. laat hierop nog een caput met zonderlingen inhoud volgen: Berekening van de namen der soldaten, om te weten wie zal overwinnen. Dit hst. komt ook als los geschriftje voor, Steinschneider, Hebr. Uebers., blz. 251.