Peel omnibus

15

Omstreeks Kerstmis begon het hard te vriezen. In enkele dagen was de bovenkorst van het veen één bonk ijs. Voor de turfgravers was er geen werk meer. Zij konden thuis blijven om een misschien maandenlange worsteling tegen armoede te beginnen.

De directeur van ‘De Nijverheid’ had na vergadering op vergadering met de aandeelhouders en besprekingen met ingenieurs een plan doorgegeven om van turfvezels vloerkleedjes en gangmatten te fabriceren. Met een onkosten van een paar duizend gulden kon hij de benodigde installatie daarvoor inrichten. Hij stelde zich voor, dat die onderneming wel renderen zou, en hij kon er een partij arbeiders mee aan het werk houden.

Hij werd echter genoodzaakt die nieuwe zaak voorlopig op heel bescheiden schaal aan te vatten. Later kon men dan zien!

Als grondstoffen werden alleen gebruikt de vezels die over de peel verspreid lagen. Mannen en kinderen dwaalden over de venen rond om ‘lok’ te rapen. Het gaf aan slechts enkele mensen enige centen daags. Het was bovendien iets, dat geheel buiten de grote zaak lag. De nodige aandacht kon er niet aan geschonken worden. De directeur kon de beide geheel verschillende bedrijven niet behoorlijk overzien, zodat het nieuwe werd verwaarloosd. De organisatie van een afzetgebied bleef halverwege steken, doordat nu eens dit, dan weer dat vergeten werd af te doen. Het zaakje sukkelde eer achteruit dan vooruit.

Andere arbeiders trokken de peel in om smelen te snijden voor papierfabrieken. Met hun kruiwagens konden zij over de toegevroren waterplassen. Na een dag snijden en dan nog thuis een dag in bosjes binden en gelijk maken zaten zij dan op een opkoper te wachten. Met het invallen van dooiweer was het gedaan.

Het dag-aan-dag feller knagende broodgebrek dwong de mensen naar de armmeester. Van de morgen tot de avond waren er mannen, vrouwen en kinderen aan zijn deur. Niemand liet hij meer binnen. Al voor er iets gevraagd werd, viel hij uit in een snauw en sloeg zijn harde

[p. 426]

schimpen neer, vooral als het werkelijke schaamte zag in de deemoed-houding van armen, die de zware eerste bedelgang deden. De meesten waren echter door de schrijnende honger gevoelloos geworden voor zijn rauwend schelden, en hielden aan.

De directeur van ‘De Nijverheid’ had van de Conventie opdracht gekregen van Peelheim schadevergoeding te vorderen, of tegen de gemeente bij weigering een rechtsvervolging in te stellen.

Toen Jennesen dat bericht van de maatschappij las, barstte hij in woede uit. Zou de gemeente zich laten dwingen door zo'n schelmentroep van kooplui? Dat ze dan maar eens deden, wat ze niet laten konden.

Nadat echter de bedaring weer over hem kwam, begon zijn denken te zoeken naar een uitkomst. In ‘Den Gouden Leeuw’ had hij met de raadsleden een geheime vergadering. Het beste was maar dat de gemeente zich nu van die maatschappij voorgoed afmaakte. De geëiste schadevergoeding zou zeker nog wel met een paar duizend gulden te verminderen zijn door onderhandeling, want ‘De Nijverheid’ stond er slecht voor, dat wist Jennesen uit goede bron. Het was zo-of-zo, over de kop gaan of niet. Dus... En Peelheim kon immers niets voordeligers verlangen. De handel in turfstrooisel was overal slap, de hele wereld door. Er werd overal steen en been geklaagd. De kranten spraken er druk van, en men kon het aan ‘De Nijverheid’ ook best zien, want die stuurde week op week arbeiders weg. De gemeente had geluk gehad door de gewiekstheid van Van Ruwhorst. Nou, een bij-de-handte kerel, die Van Ruwhorst! Die moest men maar loslaten. Twee contracten af te sluiten voor drie jaren! Drie jaren vaste verdienst in zo'n slechte tijd, niet min daarover te denken!

Nee, nee, dat was ook, gelijk de secretaris het bijbracht: álles ineens kon niet, dat bewees zich vanzelf. Die maatschappij van Lizaveen maar laten lopen dan! Gelukkig hoefde Peelheim zich door niemand op de kop te laten zitten.

De gemeente wentelde de druk van deze moeilijkheden van de secretaris af door te betalen. Maar Jennesen zou zich wreken.

Alle vreemde werklui, die bij ‘De Nijverheid’ weggelokt waren of vanzelf waren gaan lopen, moesten Peelheim maar uit. De armmeester vloekte, dat het hem nu lang genoeg was. De gemeente had meer dan genoeg aan eigen volk. Ze moest zeker die vreemde bocht ook nog laten zatvreten. Maar terug, waar ze vandaan kwamen, naar Lizaveen of naar hun eigen gemeente. Peelheim hoefde zich van niets aan te trekken, had daar niks geen verplichting toe.

In het woningkrot van Toon Peeters schreeuwde de ellende van twee gezinnen samen.

Het water sijpelde van de weg onder de deur door op de lemen vloer en maakte die overdag tot een slijkerige bodem. 's Nachts vroor het

[p. 427]

stro daaraan vast, waarop de drie oudste kinderen sliepen. Nu Sjang dood was, kon er wel wat op geprakkizeerd worden, Fien nam haar kinderen bij zich in bed. Daardoor kwam er een ledikantje vrij, maar dat was te kort voor de kinderen van Toon. Zijn vierde kind werd al haast elf jaren. Voor de twee jongste, die in leeftijd ongeveer gelijk waren met de kinderen van Fien, ging het best. Nu kon ieder van de drie grootste om de beurt een nacht in de bedkoets slapen en de twee ouderen hadden dan het gewone bed op de grond, dat na de koude nachten 's morgens op een ijsklomp lag.

Het weinige, dat Toon en de jongens nu en dan konden verdienen, glitste weg als een druppel op een gloeiende steen.

Eindelijk moest de eerste vraag om onderstand aan de armmeester gedaan worden.

De ene keer ging Toon zelf, de andere keer zijn vrouw, dan eens Fien of een van de kinderen. Met een sombere vasthoudendheid stonden zij de striemen uit, waarmee zij van de deur gejaagd werden, en gingen weer terug.

‘Eer ik voor mijzelf aan u wat kwam vragen, vrat ik nog eerder rotheid van de straat op,’ driftte Toon uit in opgistende woede. ‘Maar ik kom voor de kinderen!’

Een enkele maal werd hem of de vrouwen een briefje toegebitst, dat zij ‘een brood konden halen.’

Het Vincentiusbestuur gaf ook al eens een bonnetje, dat zij ‘een brood konden halen.’

Tot Dien eindelijk zich tegenover de gemeentelijke armmeester niet meer kon inhouden en haar verdrietige kwaadheid uithuilde, hem overstelpend met verwijten.

‘Gij bent hier geen mensen, gij bent maar varkens! We komen niet voor ons plezier wat vragen. We hebben het anders ook nog nooit gedaan. Maar als het water iemand aan de lippen komt... En dan hier nog door zo'n smerig rijk volk afgesnauwd moeten worden als de kinderen sterven van de honger! Beesten die jullie zijn! Haal maar een brood! Of een arm mens niets anders nodig heeft dan brood. En de kleren voor mijn kinderen dan? Gij met uw gemene dikke buik moest eens een week verrekken van armoede!’

Met gebalde vuist kreet zij hem haar getergde woede tegen. Haar furiënde blikken vielen woest op hem aan en haar lijf hijgde.

‘Weg! Eruit, wijf! Hier een grote mond komen opzetten als dank voor de ondersteuning! Niks krijgt ge meer. Vertrek maar naar uw eigen gemeente!’

‘Zo'n bocht van volk!’ schamperde de armmeester nog na.

Wat hij daar een last van had uit te staan! Jennesen moest het zelf maar eens één dag uitvreten.

[p. 428]

Toon kreeg de boodschap, dat hij uit ‘het huis’ moest, dádelijk.

De eigenaar wilde hem er niet langer in hebben. Hij was het moe, niet op tijd betalen, en de hele woning te laten bederven door zo'n hoop vlegels van blagen!

De Peetersen vertrokken weer naar hun eigen gemeente, en Fien ging zich in Pruisen verhuren als dienstmeid op een boerderij. Toon en Dien zorgden voor haar kinderen en zij zou daarvoor haar huur afgeven. Zelf had zij immers niets meer nodig dan een stuk kleren. Dat zij nou en dan haar kindjes nog eens kon komen opzoeken, was alles, wat het leven verder voor haar over had.

Een van de Peelheimse veenarbeiders, die bij ‘De Nijverheid’ werk had gevonden, had veertien kinderen, waarvan de twee oudsten meisjes waren van vijftien en veertien jaren oud.

Hij had een van de Lizaveense werkliedenwoningen gekregen. Enkele daarvan stonden leeg sedert het wegsturen van getrouwde ‘Poepen’. De man verdronk een groot deel van zijn loon aan ‘snevel’. Nu dwaalde hij met die twee meisjes over de venen om ‘lok’ te rapen. Alle drie slurpten jenever uit de stopfles aan de mond.

Toen geruchtte het gepraat Lizaveen rond, dat hij betrapt was op bloedschande met zijn dochters. En 's nachts daarop ontvluchtte hij met de meisjes naar Pruisen.

Zijn vrouw bleef met twaalf kleine kinderen achter en ging van de onderdirecteur, die haar toesnauwde, dat zij maar moest gaan waar zij thuis hoorde, bij haar vent, naar de directeur, die haar een kleinigheid gaf en haar verder naar Peelheim verwees.

Nu de gemeente de eerst weggelokte arbeiders weer de maatschappij op de hals schoof in de tijd zonder werk, dankte ‘De Nijverheid’ er ook voor Peelheimers te onderhouden.

Zo werd de arbeidersbevolking van de een naar de ander geslingerd als een stuk vuil, dat niemand voor zijn deur wilde hebben.

Ziekte en dood waarden rond.