Het goud van de Peel

(1944)–H.H.J. Maas– rechtenstatus


XIV Twee buitenlandsche firma's hadden door bemiddeling van Van Ruwhorst een contract met Peelheim afgesloten, waarbij de gemeente zich verbond gedurende drie jaren elke week dertig wagons turfstrooisel te leveren aan de eene en tien aan de andere tegen een prijs van negen en vijftig gulden per wagon. De handelsagent had daarbij een uitvoerig schrijven gevoegd, dat de prijs zoo voordeelig mogelijk was. De secretaris wist immers, hoe slap de turfhandel ging. Van Ruwhorst had verbazend op zijn tellen moeten passen om die opdracht te krijgen. Dat was lang geen peulschilletje geweest. Natuurlijk lette hij altijd scherp op alles, wat er in de handelswereld omging, dat bracht zijn vak mee, en 't was hem van jongsaf eigen geweest ook. Zoo las hij in de groote bladen een paar advertenties over aanbesteding van turfstrooisel voor twee garnizoensstallen. Die zaakjes hield hij in 't oog. Hoe moeilijk de concurrentie ook geweest was, door inspanning van al zijn krachten had hij 't succes kunnen verkrijgen, dat de leveranties aan de aannemers opgedragen werd aan Peelheim... Jennesen was in zijn schik. Het Nieuws van Peelland beloftrompette de veen-exploitatie van de gemeente. Alle dwarskijkers en giftzuigers ten spijt nam de afzet reusachtig toe. Wel een bewijs, dat het bestuur goed deed zonder om te zien en alleen in 't welbegrepen belang van Peelheim werkte... Maar nu moest er aangepakt worden! 't Kon ieder oogenblik beginnen te winteren, 't ging al December in. Er moesten gravers komen, gravers, zooveel als er te krijgen waren, om voorraad turf op te stapelen. De gemeente zou twaalf cents per ‘stok geven. Alle arbeiders, die door ‘De Nijverheid’ afgedankt werden wegens gebrek aan werk, werden door Peelheim aangenomen. Andere werklui, als opkruiers, laders en fabrieksarbeiders, liepen bij demaatschappij weg om turfsteker te gaan worden bij de gemeente. Dat zette ‘De Nijverheid’ opeens voor een tekort aan arbeidskrachten, dat het heele raderwerk tot
[pagina 252]
stilstand dreigde te brengen. De onderdirecteur drong haastend en drijvend aan op vervanging van de weggeloopenen door anderen. Ze moesten er komen, oogenblikkelijk, of de heele boel liep in 't honderd.... Een van de opzichters ging naar Peelheim en de meeste werklui, die door Jennesen waren ontslagen, kwamen bij ‘De Nijverheid’ weer ‘aan den slag’. De vreemden roemden de gemeente; de gemeentenaren, die om hun instemmend mopperen na het lezen of hooren van De Visscher's verweerschrift broodeloos gemaakt waren, prezen de maatschappij. Verstegen & Donk zeurde voort, zonder groote schokken en zonder uitbreiding. De directeur bevredigde zijn genotzucht op zijn wijze, met de peel-meiden en op zijn reizen ‘voor zaken’. Verstegen bracht geregeld een paar dagen van de week door ‘in het kantoor’ van de directeurswoning... De eerste week al waren de veertig wagons niet precies op tijd afgeleverd. Van Ruwhorst drong aan op meer spoed, de firma's kwamen in moeilijkheden met den garnizoenscommandant. De Conventie van turfstrooiselfabrikanten had geen enkelen wagon ontvangen en dreigde met gerechtelijke vervolging. Jennesen werd zenuwachtig-kwaad. Dat verdomde luieren... d'r moesten eigenlijk opzichters met een knoet bij dat volk staan... Die arbeiders zouden iemand gek maken... Met den eersten trein den besten ging hij naar de Peel om ‘dóórwerken’ te bevelen. Dóórwerken, dag en nacht; twintig uren doorwerken verdubbelde het loon... voor ieder uur daarboven nog tien cents... Met gejuich werd dat bevel begroet. De meeste werklui in en om de fabriek verdienden zestig cents per dag. Voor twintig uren doorwerken 1.20 gld... Een verlossing uit hun armoede! Jennesen ging de venen in. De gravers stonden tot over de knieën in het koude water in de kuilen en zwoegden de zware, natte turven omhoog. Het grauwe veen had de vochtige lucht en de regens van't najaar opgeslorpt als een spons. Hun bovenlijf was overdekt van zwart en vuil, terwijl hun bloote voeten plasten in het kille slijk. De secretaris dreef hen aan tot haast, méér haast, en prangde zijn vloeken uit over de kinderen, als zij hun streken niet laten konden onder het kruien... De dagen waren al zoo kort en het steken vergde zooveel kracht en tijd, dat de gravers het niet hooger konden brengen dan tot 1.20 per dag met behulp van hun jongens. Als zij in den aanschemerenden val-
[pagina 253]
avond uit de kuilen stapten, sloeg de kou een rilling over het lijf. Door de droge kousen aan de voeten en hun haastig gestap joeg het bloed hun weer wat warmte door de leden. En de opgeprikkelde hoest knichte moeilijk, blaffend uit hun borst omhoog. Dan gingen sommigen nog naar de turfhoopen kort bij de fabriek om aken te laden. De kettingknarsende transporteur draaide dag-en-nacht door. Turf, aanhoudend turf moest er zijn... _* In de grauwe donkerte van den nacht, die dik over de Peel hing, vaagde het gelige licht van een stallantaarn een cirkelschijnsel uit. Aan den eenen kant schoot die een eind op tegen een reusachtige massa meters hoog opgestapelde turf, aan den anderen kant viel de rosse lichtkring over het zwarte water en den aak, die aan den wal gemeerd lag. De donkere gestalten van de werklui traagden in dat schijnsel rond, onderscheppend de stralen van de lantaarnvlam en beschaduwend dat hol van flauw licht in de duisternis. Wroetende door elkander wriemelende spookwezens uit de onderaarde. Sjang en een drietal andere werklui trokken de turven uit den hoop en gooiden die tot aan den kant van het kanaal. Daar stonden een paar arbeiders om ze te gooien op den aak, waar ze neergestapeld werden in rijen. Loom, met slaperig beweeg werkten zij voort. Hun armen waren dof, zonder leven. Als zij een oogenblik ophielden, scheurde het knarsjanken van den transporteur door de nachtstilte tot in hun ooren en het stooten en schokken van de machines daverde tot hen aan... Turf!... De vorige werkdag had zes en dertig uren geduurd. Toen er twintig voorbij waren, zweepten zij elkander aan: dóórwerken!... En uur na uur hitsten zij elkander op: dóórwerken!... Tot er zes en dertig uren van afbeulenden arbeid achter hen lagen... Zij woonden bij elkander in de buurt. Onder het naar huis gaan vielen hun lichaam sjokkend tegen elkaar aan. Toen hadden zij afgesproken, dat zij gearmd zouden loopen en ieder op de beurt een eind mocht slapen... Na een paar uren rust ging 't weer terug naar de peel. Opnieuw dóórwerken...
[pagina 254]
Eten deden zij bijna niet meer. In den avond hadden zij nog hun blikken kannetje vol jenever gehaald. Als zij zich even rekten, en dreigden neer te knakken, slap van uitgezwoegde kracht, dan moest de ‘snaps’ of ‘snevel’ wat vuur gooien in hun lijf om hen een oogenblik op te winden tot volhouden. Hun slaapsoezige koppen hadden geen denken meer voor hun werk. Zij lieten hun handen maar turven trekken uit den hoop en een hol graven in die zwarte massa. De schuivend-krakende transporteur, het schril piepen van de rollende kettingen en het bonzen van de machines raasden door de zwarte duisternis over de Peel... Turf... Plotseling stortte de uitgeholde hoop in, Sjang en de drie anderen begravende onder een laag turf van eenige meters hoog, die hen overzolderd hadden. De arbeiders aan den aak keken versuft, wezenloos naar die massa. Een oogenblik, tot de beteekenis van het ongeluk tot hun verdofte hersens doodrong. Hulp!... De kreet sneed door de nacht-stilte. Een liep weg om werkvolk te halen, terwijl de anderen al begonnen op te ruimen... _* Sjang lag nog altijd bewusteloos aan den kant van de vaart in het natte gras. Eén arbeider had zijn arm gebroken en kreunde van de pijn. De twee anderen waren alleen maar wat geschampt en ontveld in 't gezicht. Eenige lantaarns deinden op en neer over het terrein. Twee kruiwagens werden aangebracht om er de gewonden mee te vervoeren naar hun woningen. Het machtelooze lichaam van Sjang gleed telkens af. Daarom hielden twee werklui uit zijn buurt hem vast aan de schouders. Zoo ging het voort, de duisternis in. De transporteur knarste hen nog achterna, de machines bonkten.. Turf... De twee kruiwagens hotsten den ongelijken heiweg over, bijna twee uren ver... _*
[pagina 255]
Sjang had een paar dagen erge pijn in de borst. Als hij te bed lag of in huis zat, kroop aanhoudend een piepende hoest naar zijn keel. Buiten, op de lucht, was het beter. De werklui lachten: hij was van zijn verstand af geweest door den ‘snaps’. Hij wilde niet, dat iemand voor hem naar den dokter ging. Luchttigde de zorg van de anderen weg, dat hij weer gauw naar de peel zou gaan, het had immers niets te beduiden... Fien moest den ‘knikkezak’ maar vast klaar maken... en goed vol pakken ook... Het slovende gezorg in huis had niet meer tijd en aandacht voor hem dan hij zelf door klachten vroeg. Als hij het zelf zei en er nog gekheid over maakte, dan zou het zeker ook niet erg zijn, God zij dank.. Het was nog een geluk bij een ongeluk, dat het doorwerken meer verdienst dan gewoonlijk had gebracht. In een halve week al meer dan anders in een heele... De werkman met den gebroken arm was ook getrouwd. Zijn vrouw ging naar den armmeester, die haar met een snauw toestond iederen Zondag een gulden te komen halen tot haar man weer werken kon. Ze had den dokter ook al voor niets, en zoolang als haar man toch maar te bed lag, hoefde hij ook niet zooveel te eten. Anders verdiende hij grof geld, zestig cent den dag, en nu met doorwerken nog al meer, maar dat hadden ze zeker gelijk opgemaakt? Ja, als ze d'r zóó maar op aan leefden!... En haar kinderen? Het oudste was al tien jaar? En dat ging nog naar school? O, daar wilde ze dan zeker een heer van maken!... Maar thuis houden en laten werken... Een gulden in de week was méér dan genoeg... Maar voor dezen keer dan!... _* Na enkele dagen thuis wat rondgeloopen te hebben, trok Sjang op een morgen weer mee de peel in. Hij kon 't niet aanzien, dat Toon met zijn drie oudste kinderen voor allemaal moesten werken. Maar de arbeid vermoeide hem veel erger dan vroeger, matte hem af, dat zijn kop duizelde. Als hij zich oprichtte, dan flitste het licht weg voor zijn oogen en alles draaide rond. Hij moest zich aan iets vast grijpen om niet neer te slaan. Op een middag kon hij niet meer. Al voor den avond sukkelde hij naar huis. Toon wilde meegaan of hem de jongens meegeven, maar dat
[pagina 256]
was niet noodig, meende hij. Nee, hij zou gemaakkelijk alleen thuis komen. Waarvoor dan die schade?... In den nacht werd het veel erger, en 's morgens was hij heel buiten kennis. Hij woelde door zijn bed, al maar pratend over turf en aken en ‘striekke’... De buurvrouwen kwamen met gedroogde vlierbloemen. 't Was niks as 'n kou, zij hadden dat wel meer gezien. Sjang moest heete vlierthee drinken en dan goed ondergedekt blijven en hard zweeten, dan trok het er vanzelf weer uit... De zieke sloeg met zijn armen het kopje over het bed heen, van niets wetend. Ja, hij moest toch drinken. Zij trachtten hem vast te houden, en het vocht in zijn keel te gieten, maar het gaf niets. Hij bleef ijlen van den peelarbeid en den turfhoop, die hem op de borst lag. Waarom haalde niemand hem daaronder uit?... Fien en Dien snikten hardop en vluchtten uit het kleine slaaphokje. De kinderen schreeuwden bang... Toen hij stiller werd, begon een van de buurvrouwen te praten van naar den kapelaan te gaan. Hij stond haar toch niks meer aan, dat hij de thee niet wilde... die hielp àltijd... De kapelaan kwam dadelijk maar kon alleen het H. Oliesel toedienen. Daarna gingen de buurvrouwen uit het stal-kamertje, met half onderdrukte stemmen snaterend: - Ie hit z'n dinge toch gehad, dat is evvel 'n heel gereustigheid, jao wonne, der, me kan nooit wete... nou kan d'r gebeure wat er wil... Bij hun thuiskomst vonden Toon en de kinderen hem al dood. Fien hield haar drie kindjes tegen zich aangedrukt, en stiet een wilden schreeuw uit, toen zij binnenkwamen... _* Den volgenden avond brachten een viertal arbeiders uit de buurt de doodskist. Na een dag werken in de peel en veel ‘snevel’ gedronken te hebben, zouden zij Sjang in de kist leggen. Ruw stootten zij de kist naar binnen, en in den drank-roes deden zij hun werk, zonder dat hun gevoel van mensch-zijn geraakt werd. De jenever hoorde weer erbij. - Wie zu'n d'r nog mer 'ne vatte... - Dat we 'm nog lang meuge luste... - Mardi jao, anders ligge w'ok in zoo'n planken huis...
[pagina 257]
- Hij hit 'm toch ook altijd gèèr gelust, de ‘snaps’... eest-nie, Sjang?... Kijk hij knikt van jao... Een schorrend gelach heeschte door hun kelen... Maar toen zij daags daarna, uitgeroest, hem gingen begraven, konden zij alleen met moeite den snikaandrang tegendrukken, die in hun borst opwelde. Zwijgend gingen zij terug naar 't sterfhuis. Slechts een van hen sprak even somberend: - 't Was 'nen doodgoeie vent... nou is ie ‘erdoor’... z'ne knikkezak hit uitgediend...

Vorige Volgende

XIV