Het goud van de Peel

XV

Omstreeks Kerstmis begon het hard te vriezen. In enkele dagen was de bovenkorst van het veen één bonk ijs. Voor de turfgravers was er geen werk meer. Zij konden thuis blijven om een misschien maanden-lange worsteling tegen armoede te beginnen.

De directeur van ‘De Nijverheid’ had na vergadering op vergadering met de aandeelhouders en besprekingen met ingenieurs een plan doorgegeven om van turfvezels vloerkleedjes en gangmatten te fabriceeren. Met een onkosten van een paar duizend gulden kon hij de benoodigde installatie daarvoor inrichten. Hij stelde zich voor, dat die onderneming wel rendeeren zou, en hij kon er een partij arbeiders mee aan 't werk houden.

Hij werd echter genoodzaakt die nieuwe zaak voorloopig op heel bescheiden schaal aan te vatten. Later kon men dan zien!...

Als grondstoffen werden alleen gebruikt de vezels die over de peel verspreid lagen. Mannen en kinderen dwaalden over de venen rond om ‘lok’ te rapen. Het gaf aan slechts enkele menschen eenige centen daags. Het was bovendien iets, dat geheel buiten de groote zaak lag. De noodige aandacht kon er niet aan geschonken worden. De directeur kon de beide geheel verschillende bedrijven niet behoorlijk overzien, zoodat het nieuwe werd verwaarloosd. De organisatie van een afzetgebied bleef halverwege steken, doordat nu eens dit, dan weer dat vergeten werd af te doen. Het zaakje sukkelde eer achteruit dan vooruit...

Andere arbeiders trokken de peel in om smeelen te snijden voor papierfabrieken. Met hun kruiwagens konden zij over de toegevroren

[p. 258]

waterplassen. Na een dag snijen en dan nog thuis een dag in bosjes binden en gelijk maken zaten zij dan op een opkooper te wachten. Met het invallen van dooiweer was het gedaan...

Het dag-aan-dag feller knagende broodgebrek dwong de menschen naar de armmeester. Van den morgen tot den avond waren er mannen, vrouwen en kinderen aan zijn deur. Niemand liet hij meer binnen. Al voor er iets gevraagd werd, viel hij uit in een snauw en sloeg zijn harde schimpen neer, vooral als hij werkelijke schaamte zag in de deemoedhouding van armen, die den zwaren eersten bedelgang deden. De meesten waren echter door den schrijnenden honger gevoelloos geworden voor zijn rauwend schelden, en hielden aan...

*_**

De directeur van ‘De Nijverheid’ had van de Conventie opdracht gekregen van Peelheim schadevergoeding te vorderen, of tegen de gemeente bij weigering een rechtsvervolging in te stellen.

Toen Jennesen dat bericht van de maatschappij las, barstte hij in woede uit. Zou de gemeente zich laten dwingen door zoo'n schelmentroep van kooplui? Dat ze dan meer eens deden, wat ze niet laten konden...

Nadat echter de bedaring weer over hem kwam, begon zijn denken te zoeken naar een uitkomst. In ‘Den Gouden Leeuw’ had hij met de hij met de raadsleden een geheime vergadering. Het beste was maar dat de gemeente zich nu van die maatschappij voorgoed afmaakte. De geeischte schadevergoeding zou zeker nog wel met een paar duizend gulden te verminderen zijn door onderhandeling, want ‘De Nijverheid’ stond er slecht voor, dat wist Jennesen van kort-bij... Het was zoo-of-zoo, over den kop gaan of niet... Dus... En Peelheim kon immers niets voordeeligers verlangen. De handel in turfstrooisel stond overal slap, de heele wereld door, er werd overal steen-en-been geklaagd, de kranten spraken er druk van, en men kon 't aan ‘De Nijverheid’ ook best zien, want die stuurde week op week arbeiders weg. De gemeente had geluk gehad door de gewikstheid van Van Ruwhorst... nou, een bij-de-handte kerel, die Van Ruwhorst, den dieën moest men maar loslaten... twee contracten af te sluiten voor drie jaren... Drie jaren vaste verdienst in zoo'n slechten tijd, niet min daarover te denken!...

Nee, nee, dat was ook, gelijk de secretaris 't bijbracht... àlles

[p. 259]

ineens kon niet, dat bewees zich vanzelf... die maatschappij van Lizaveen maar laten loopen dan.. gelukkig hoefde Peelheim zich door niemand op den kop te laten zitten...

De gemeente wentelde den druk van deze moeilijkheden van den secretaris af door te betalen. Maar Jennesen zou zich wreken...

Alle vreemde werklui, die bij ‘De Nijverheid’ weggelokt waren of van zelf waren gaan loopen, moesten Peelheim maar uit. De armmeester vloekte, dat het hem nu lang genoeg was. De gemeente had meer dan genoeg aan eigen volk... Ze moest zeker dien vreemden bocht ook nog laten zat-vreten... Maar terug, waar ze vandaan kwamen, naar Lizaveen of naar hun eigen gemeente... Peelheim hoefde zich van niets aan te trekken... had daar niks geen verplichting toe...

In het woningkrot van Toon Peeters schreeuwde de ellende van twee gezinnen samen.

Het water sijpelde van den weg onder de deur door op den leemen vloer en maakte dien overdag tot een slijkerigen bodem. 's Nachts vroor het stroo daaraan vast, waarop de drie oudste kinderen sliepen. Nu Sjang dood was, kon er wel wat opgeprakkizeerd worden, Fien nam haar kinderen bij zich in bed. Daardoor kwam er een ledikantje vrij, maar dat was te kort voor de kinderen van Toon. Zijn vierde kind werd al haast elf jaren. Voor de twee jongste, die in leeftijd ongeveer gelijk waren met de kinderen van Fien, ging het best. Nu kon ieder van de drie grootste om de beurt een nacht in de bedkoets slapen en de twee ouderen hadden dan 't gewone bed op den grond, dat na de koude nachten 's morgens op een ijsklomp lag...

Het weinige, dat Toon en de jongens nu en dan konden verdienen, glitste weg als een druppel op een gloeienden steen.

Eindelijk moest de eerste vraag om onderstand aan den armmeester gedaan worden...

Den eenen keer ging Toon zelf, den anderen keer zijn vrouw, dan eens Fien of een van de kinderen. Met een sombere vasthoudendheid stonden zij de striemen uit, waarmee zij van de deur gejaagd werden, en gingen weer terug...

- Eer tk vur me zelf aan ow wat kwaam vraoge, vraat 'k nog eeër rotheid van de straot op, driftte Toon uit in opgistende woede. Mer 'k kom vur de kiender...

[p. 260]

Een enkele maal werd hem of de vrouwen een briefje toegebitst, dat zij ‘een brood konden halen’...

Het Vincentiusbestuur gaf ook al eens een bonnetje, dat zij ‘een brood konden halen’...

Tot Dien eindelijk zich tegenover den gemeentelijken armmeester niet meer kon inhouden en haar verdrietige kwaadheid uithuilde, hem overstelpend met verwijten.

- Geel bint hier gen minse, geei bint mer verkes... we kome nie voor oos pleizier wat vraoge... we hebben 't anders ok nog nooët gedaon... mer as 't water eenen an de lippen kumt... en dan hier nog dur zo'n smerrig riek volk afgesnauwd motte were... as de kiender sterve van d'n honger... beeste daor ge bint... haalt mer 'n brood... of 'nen erme mins niks neudig hit as brood... en de kleere voor mien wichter dan... geei mit owe gemeinen dukken boek most 's 'n wèèk verrekke van erremoei...

Met gebalde vuist kreet zij hem haar getergde woede tegen. Haar furiënde blikken vielen woest op hem aan en haar lijf hijgde....

- Weg, d'r uit wijf... hier een groote mond kome maken as dank voor de ondersteuning... niks krijgde meer... vertrek maar naar ow eige gemeente...

- Zoo'nen bocht van volk, schamperde de armmeester nog na. Wat hij daar een last van had uit te staan. Jennesen moest 't zelf maar eens één dag uitvreten...

Toon kreeg de boodschap, dat hij uit ‘het huis’ moest... dàdelijk... De eigenaar wilde hem er niet langer in hebben... Hij was het moe, niet-betalen op tijd, en de heele woning te laten bederven door zoo'n hoop vlegels van blagen!...

De Peetersen vertrokken weer naar hun eigen gemeente, en Fien ging zich in Pruisen verhuren als dienstmeid op een boerderij. Toon en Dien zorgden voor haar kinderen en zij zou daarvoor haar huur afgeven. Zelf had zij immers niets meer noodig dan een stuk kleeren. Dat zij nou en dan haar kindjes nog eens kon komen opzoeken, was alles, wat het leven verder voor haar over had...

*_**

Een van de Peelheimsche veenarbeiders, die bij ‘De Nijverheid’ werk had gevonden, had veertien kinderen, waarvan de twee oudsten meisjes waren van vijftien en veertien jaren oud.

[p. 261]

Hij had een van de Lizaveensche werkliedenwoningen gekregen. Enkele daarvan stonden leeg sedert het wegsturen van getrouwde ‘Poepen’.

De man verdronk een groot deel van zijn loon aan ‘snevel’. Nu dwaalde hij met die twee meisjes over de venen om ‘lok’ te rapen. Alle drie slurpten jenever uit de stopflesch aan-den-mond...

Toen geruchtte het gepraat Lizaveen rond, dat hij betrapt was op bloedschande met zijn dochters. En 's nachts daarop ontvluchtte hij met de beide meisjes naar Pruisen...

Zijn vrouw bleef met twaalf kleine kinderen achter en ging van de onderdirecteur, die haar toesnauwde, dat zij maar moest gaan waar zij thuis hoorde, bij haar vent, naar den directeur, die haar een kleinigheid gaf en haar verder naar Peelheim verwees.

Nu de gemeente de eerst weggelokte arbeiders weer de maatschappij op den hals schoof in den tijd zonder werk, dankte ‘De Nijverheid’ er ook voor Peelheimers te onderhouden...

Zoo werd de arbeidersbevolking van den een naar den ander geslingerd als een stuk vuil, dat niemand voor zijn deur wilde hebben.

Ziekte-en-dood waarde rond...