Het goud van de Peel

XII

Toon Peeters en Sjang hadden zich bij Jennesen aangemeld om werk in de Peelheimsche venen, en waren aangenomen. Maar de secretaris had er bijgevoegd, dat ze dan ook in de gemeente moesten wonen. Dat was voor hèn tevens veel gemakkelijker, want ze begrepen toch wel, dat het gemeentegeld onder de menschen van Peelheim moest blijven. Daar was de turfstrooiselfabriek voor begonnen. En in zijn winkel konden zij alle waren krijgen, die zij noodig hadden...

Op een Zondag ging De Visscher hen opzoeken. Na verscheidene malen gevraagd te hebben, vond hij hen eindelijk. De twee gezinnen woonden bij elkaar in een halfvervallen heihut, die lang onbewoond geweest was, maar nu wat was opgeknapt. Iets beters hadden zij niet kunnen krijgen

Toen De Visscher binnentrad door de lage deur, struikelde hij plotseling met een stap over den dorpel omlaag; in den schemer, die het vertrekje vol waasde door één klein raampje, had hij niet gezien, dat de vloer een eind beneden den beganen grond lag Die vloer was van leem, maar hier en daar brokkelde de korst af in ingetrapte gaten. Verlangend naar wat Zondags-schoon hadden de vrouwen er wit zand overheen gestrooid, dat echter al bijna geheel vertreden was tot een grijs stof.

Fien had een klein kind op den schoot en Dien prutste wat met een ijzeren pot. Sjang zat op een kist, het bovenlijf voorover hangend en de kin op zijn hand. Toon hing achterover op een stoel, de beenen afbengelend langs de sporten. Beide mannen rookten, en spuwden snorkend opgehaald speeksel en slijm voor zich neer op den grond tot uitspattende, slijkerige vlekken.

Een walm van een bedorven-weeë lucht sloeg De Visscher tegen.

Na zijn groet bromde van den kant, waar de manen zaten, een vage klank even op. De kinderen, die eerst vochten en drenzend schreeuwden onder elkaar, lagen op den vloer met een hoopje turven en gaapten hem aan met botte blikken. De twee vrouwen begluurden hem in een

[p. 227]

half wantrouwend, half onverschillig zwijgen.

Sjang kende hem 't eerst weer terug.

- O, nou zie 'k 't... geei bint dèn heer, dè beei oos is gewist ien de peel... meester De Visscher...

- Ja, ik hoorde, dat jullie in Peelheim terecht waren gekomen...

- Jao, den onderdirecteur van de maatschappeei was oos ger kwiet..

- Dèn beest van 'ne kel, barstte Dien op-eens uit, ze praote van 'n hel en van 'nen hemel, maar dèn hit er toch niks ovver te doen en vrit mer zat, en 'nen andere mins stut-ie ien 't ongeluk, dat verke...

- Allee, verdomde blage, ge maakt 'ne stal van 't huus... de deur mer uut en de straot op...

Ze schopte met haar klomp een paar kinderen op, die kwakend begonnen te schreien. Toen stootten en vochten allen de deur uit en De Visscher hoorde hen buiten nog kijven en elkaar plagen.

Daarna schoof zij met haar voet de turven wat op zij en verontschuldigde den rommel met haar schreeuwerige stem:

- Ge mot 'r mer nie nao kieke, hoe 't er hier uutzuut... mit zo'nen hoop blage van jong is 't nie zuver te halde... 't helpt niks, ovver è minuut is 't wer ève smerrig...

De vrouwen zagen er heel vergoord uit. Slordig gewasschen, de haren klefferig om den kop, in smiezelige bosjes. Vettige, gescheurde en uitgerafelde kleeren hingen slonzig om de uitgezakte, knokerigè lijven. Even verwaarloosd waren de kinderen. Het vuil gleed aanhoudend uit den neus tot op den mond en werd dan met een ophaal weer omhoog getrokken. Even later stroomde het weer uit tot gelige bellen, en de tong krulde langs de bovenlip likkend omhoog, of een veeg met de mouw besnotterde het geheele gezicht. Toen ze opsprongen voor 't schoppen en den kijfuitval van Dien, had De Visscher gezien, dat de kleinste meisjes met bloote beentjes op den leemen vloer hadden gezeten.

Haar gezichtjes waren dor-geel van magerte, de beenen stokkerigdun, maar de onderlijven breed uitgegroeid tot een holle ton-rondte.

De drie groote kinderen, die meewerkten in de peel, lagen in een rij op den grond in een hoek vast te slapen, met den kop op een bundel saamgerolde lappen. Hun lichamen waren klein ineengeschrompeld, afgezwoegd door den vroegen, groei-belemmerenden arbeid. Nu de oogen gesloten waren, diep in 't beenderige gezicht, ouwelijkten de trekken om den mond van de verwoesting, die het afbeulend werk en de alcohol hadden aangericht in die jonge levens...

[p. 228]

- Jao, ze motte 's werkendags hard genoeg anpakke, helderde Dien op, altijd op denzelfden kwakerigen toon, dat is 's merges vroeg en 's aoves laat, en altied hard schurge, en ze zien evvel ok nog jong, nog mer kiender, mer we kunne de verdienst nie misse, 't is toch al gemartel genoeg...

en dan motte ze 's Zondags mer slaope, went anders vlegele ze toch mer ovver de straot, en mergen is 't werr vroeg dag, um vier uur d'r wer uut...

- 'k Haai ow schrieves gelèze, dat was sjón, gansch sjón... mer 't was beei den baas nie getroffe... begon Sjang, met iets vroolijkdoening.

- Verdomme, wat was-ie d'r gaauw beei...

Toon vertrok even zijn gezicht tot een instemmend pijnlijk lachkneepje van zijn mond:

En viel daarna weer in zijn somber geklik.

- Dat lèzen is voor oos minskes niks gedaon, ratelde Dien door, ze motte mit oos kunne doen wàt ze wille, en dan mugge we nog nie klagen of moppere, dat hebbe we vroeger al ondervonde, doew Toon op de weg was, alle baze zien krek 't zelfde, de werkende mins is mer'nen hond, dèn ze van den eenen kant nao den andere schuppen, en as-ie jankt, schuppe ze 'm nog ens, dat-ie de moel mot halde... zooë is 't krèk...

Een snellen knik met den kop bevestigde haar vergelijking.

Toen vertelde ze, hoe't met het kantonniersbaantje was gegaan. Toon vulde nou en dan met een enkel woord aan of verbeterde, waar Dien zich vergiste. Jà 't was ook al een jaar of wat geleden... men had zooveel aan den kop....

- En den onderbaas haai altied de pik op oos... we hebbe zien erremoei te goed gekend... doew was-ie ok blie, dat-ie z'n kiender d'n boek vol kos stoppe mit erpel en brood...

Gelukkig nog maar, dat Jennesen hen aangenomen had, trachtte Sjang hun lot wat te verzachten. De Peelheimsche werklui waren er veel erger aan toe...

Maar met de verdienst was 't bij de maatschappij toch een boel beter. Toon en hij hadden nu zestig cents per dag... en ook werken als een paard... 't was druk, haasten maar van den morgen tot den avond, 't ging nooit gauw genoeg... ze stonden aan de grootste hoopen om de aken vol te laaien... ja, en dan hadden ze 's Zaterdags f 3.60

[p. 229]

als er geen Zondag in de week kwam, want voor de dagen, dat er niet werd gewerkt, werd er ook niet uitbetaald...

Een paar kinderen kwamen binnen, zeurden van den honger en wilden een boterham hebben.

- Da's altied mer bootramme, keven de vrouwen. Zo gaauw as ze de oogen open doen, begint dat al... ze zu'n iemand de ribben uut het lief halen as ze kosse....

Dien sneed een paar dikke sneden zwart brood af en besmeerde die met een laag kort gestampt mengsel van gele wortelen en aardappelen De kinderen gretigden erop aan met groote happen gulzig den mond vol stoppend. Toen liepen ze weer, bijtend nog, de deur uit. Een oogenblik later waren de anderen er ook. Zij hadden ook honger...

- Dat docht ik wel... as d'neene kumt, motte ze allemaol aan den bak...

- Jà, me mot toch mer blie zien, zolang as ze nog willen ète, deed Toon wijs, het verlangen van de kinderen meevoelend.

- Jaozeker, dat is ok, stemde Dien toe, went anders is 't nog erger, me hit 'r toch al genoeg an oos lieven Heer motte gève... en me misgunt z' ok genne bootram, as me 't mer hit... en as ze 'n jaor of tien, elf alt zien, hit me d'r ok al dalek hulp van... 't is wel nie veul, mer bèter wàt as niks... op den duur kome we d'r dan toch mit boven op....

*_**

't Heele woningkrot had maar twee vertrekjes. In het eene huisden de twee gezinnen met elkaar. In den achtermuur waren twee bedkoetsen uitgebouwd, van elkander gescheiden door een planken schot. De voorste voor Toon en Dien. Een half dicht geschoven gebloemd-rood gordijn hing in slordige plooien op het beddegoed. In de achterste zonder gordijnen, sliepen alle kinderen behalve de drie oudste. Voor hen werden 's avonds wat oude zakken en een deken op een paar bossen stroo gegooid op den vloer. Die konden zich al beter behelpen. En nu 't 's nachts al ‘trekkerig’ werd, moesten ze zich maar niet heel uitkleeden... Dat was van den anderen kant ook nog wèl zoo goed, 't waren nog wel maar kinderen, die van niks wisten, maar voorzichtigheid kon toch nooit schaden...

Achter die bedkoetsen was nog een hokje, dat vroeger gediend had voor geitenstal. Toon en Sjang hadden er wat aan getimmerd, hier

[p. 230]

en daar een lat gespijkerd om het gevaar van instorten te voorkomen, en een ruit gezet tegen een vierkant gat in den muur. De gaten in den zolder op ruwe balken hadden ze dichtgemaakt met wat stukken planken en die in 't strooien dak met heiplaggen. Dat was de slaapplaats van Sjang en Fien en hun kinderen. Zij zelf hadden voor hun trouwen in Pruisen een ledikant gekocht. Eén kind sliep nog in de wieg en voor de andere had Sjang zelf een ledikantje gemaakt van pakkisten.

- Maar de huisbaas, vroeg De Visscher, deed die dan niks?...

- Ja, dat kunde begriepe... dit kot is van 'n lid van den raod... de secretaris hit 'r oos an geholpe... we betalen anderhalve gulden huur ien de maond... mer zelf opmake...

Toen was 't kasteel klaar, lachte Sjang. Verdomme ja, 't was 'n zooi in 't leven, een gearmoei... als men 't allemaal vooruit wist... dan zou men zich net zoo lief verzuipen als weer 'ns opnieuw beginnen...

- Foei Sjang, deed Fien vroom, griezelend over zijn woorden.

Ja, dat wàs geen praat, stemde Dien met haar in, het was zonde d'r zoo'n praat uit te slaan, maar ie zou 't ook wel niet meenen, men wilde toch zoo lang leven als men kon... maar een gearmoei wàs 't, wat hadden zij menschen nou... martelaars waren ze, en anders niks, een vagevuur hoefden zij later niet meer te hebben, want zij hadden nou al vagevuur zat, en de hel er nog wel bij, en ànders kende zij d'r, niks meer van... als die rijke bazen, die nou overal vooraan stonden het later, ook al weer goed zouden krijgen, dan kwamen zij toch wijd te kort... en dat zou ook wel weer zoo zijn, want die groote heeren konden het bij de geestelijken zóó goed treffen, die gaven maar veel aan de kerk, en hadden in de mis de beste plaatsen... die niks hadden zooals hun soort van menschen, moesten eerst de heele week en 's Zondags 's morgens ook nog hard werken, daarna ver loopen, en dan konden ze in de kerk op de koude steenen gaan liggen, die 's winters ook nog dikwijls kletsnat waren... na hun dood kreeg dat deftig volk een schoone begrafenis en veel missen, en dan moesten de menschen ook nog bidden voor die weldoeners... ja mooie weldoeners, een armen mensch in 't ongeluk stooten, als-ie een woord te véél naar hun zin zei... en van geven waren de meesten ook niet dik geworden... 't zou ook wat, iets geven; als zij zoo rijk was, zou ze d'r niets uitmaken honderdmaal zooveel te geven... men kon er niets tegen doen, een arme mensch had niks te zeggen, maar of dat nou allemaal rechtop was, dat wist zij toch niet... zij waren maar hondsjongen...

[p. 231]

Dien liet zich meevoeren door haar kwaadheid, die bij dat lucht-geven sterk opgistte tot een uitbarsting, van alles, wat aan bitterheid van treurige levensondervinding zich had samengeperst in haar zwijgend mokken.

Sjang begon nog eens over 't wegsturen door ‘De Nijverheid’. Wie zou nou ook gedacht hebben, dat er zoo'n gemeene vlegel bij hen was geweest om dat dadelijk te gaan overbrengen. Als-ie zeker wist, wie dat gedaan had, en ie kon 'm alleen te pakken krijgen, die lag niet goed, wond hij zich op tot nafellende woede.

Als hij zoo geleerd was als De Visscher, dan zou-ie nog anders uitden hoek komen... àlles zou hij die rijke lui voor den kop smijten... Hij had wel gehoord van de arbeiders, dat de Peelheimsche bazen De Visscher ook niet konden lijden en allerlei leugens van hem rond strooiden, maar daar zou hij zijn hakken aan afvegen... zoolang-ie maar geen armoede hoefde te lijden... armoede, dat was leelijk, die bond den mensch wel den mond toe...

Dat naar macht van kennis hunkerende wraakverlangen trilde De Visscher een weeken glimlach om den mond, opkomend uit zijn meegevoel voor 't lot dier zwaargetroffen families.

Het viel hem in die omgeving ook niet moeilijk zich op het standpunt te plaatsen van die menschen, die zich geen ander levensleed konden voorstellen dan gebrek aan 't hoogst noodige voedsel voor 't lichaam. Waar zooveel personen van studie belust waren zich te wreken op een tegenstander, door geweldmiddelen en verdachtmaking, hoe zou men dan iemand als Sjang, die van kennis en gemoedsontwikkeling zelfs geen vaag idee had, over zijn dorst naar vergelding kunnen hardvallen? 't Was echter maar goed, dat de nieuwe tijd een inzicht had in het vraagstuk over het recht op levensgeluk, ook van de massa, dat de geleidelijke verspreiding en dóórwerking van denkbeelden als de eenig kans op blijvende resultaten, beschouwde, met veroordeeling van alle geweldadigheid en dwang als onzedelijk...