Het goud van de Peel

[p. 37]

Tweede boek

I

Toen koortste plotseling het opwindende vooruitzicht van veel-geld-verdienen door alle Peeldorpen.

Een paar vreemde veenmaatschappijen zochten nieuw exploitatieterrein. Nadat men eerst troepjes van eenige heeren over de grauwe Peelvlakte verkennend had zien ronddwalen, verscheidene keeren, waren onderhandelingen met de gemeentebesturen begonnen, om de Peel te koopen.

De dorpelingen hadden niet-begrijpend de verschijning van die heeren aangestaard. Wat zouën die daar komen zoeken? 't Leek hun iets geheimzinnigs toe, dat zeker wel niets goeds voorspellen zou. Oorlog misschien? Ja, dat zou wel kunnen...

- Orlog mot 'r koomen... besliste 'n oud mannetje. Zonder orlog kan 't niet mer gaon... 't zien slechte tieje... mit orlog kumt er veraendering... dan is 't er wer geld te verdiene...

En breed haalde hij op van ‘de jaore zeuventig’.

Dat was nog 'ns een tijd geweest...

De dorpelingen schaarden zich om hem heen, de nieuwsgierigheid dik op de domme gezichten. Als hij vertelde, hoe ‘schaftig riek’ sommigen toen geworden waren, dan glansde de begeerte ook 'ns zoo'n vlotte tijden te kunnen meeleven, in hun oogen op. Hij deed wonderlijke verhalen over smokkelen, en in ruwe storm-nachten met karren vol zilvergeld naar huis rijen, achtervolgd door vreemde soldaten, terwijl de voerlui met het geladen geweer op de karren zaten... Over alles ging het heen, over sloten en akkers, als spoken, en wie in den weg kwam, werd neergeschoten... Daar en daar zaten man, vrouw en kinderen heele nachten geld te tellen, met ‘sluppen’ vol droegen ze 't aan en weer weg...

Hijgend van spanning luisterden zijn toehoorders naar z'n vreemde fantasieën. Hij noemde namen van boeren, die nog leefden en hun geld in die ‘zeuventiger jaore’ gekregen hadden. Maar toch kwam niemand op de gedachte, eens te onderzoeken of 't wel kòn zijn, zooals dat oude

[p. 38]

mannetje vertelde. Zonder dat eenige twijfel in hun denken oprees, sponnen zij die verhalen nog uit en verlustigden zich in de mogelijkheid, dat er weer eens zulke jaren zouden komen.

Die bejaarde man leefde in 'n oorsluiering van geheimzinnig allesweten, waarvoor iedereen wat bevreesd was. Hij zat in 'n klein huisje met z'n vrouw, die men zelden te zien kreeg. Ze liep op een stokje, en was in jaren nauwelijks meer buiten de deur geweest. 't Was er alles even vreemd. De kinderen waren er bang voor, durfden bij avond niet langs hun woning te gaan.

't Gerucht van fabelachtige rijkdommen, die de oude luidjes bijeengepot zouden hebben in oude kousen, maakte hen nog veel interessanter. Hij had oude boeken, waaruit hij allerlei ‘vreemde dingen’ leerde. Middelen tegen ziekten, en zoo van alles. Zoo'n ‘aarige kunsten’, dat men er van griezelen zou. En als-ie over vallende sterren en krassende uilen begon te praten, dan vertelde hij allemaal verschrikkelijke dingen. Ook had-ie 't ooit over een jood, die altijddoor moest blijven lóópen en nergens rust kon vinden, in geen duizend jaren... vreeselijk... Van den ‘bibel’ wist-ie ook al te praten, en 't was héél zeker, dat niemand tegen hem durfde te beginnen, de pastoor nog niet...

De vrouwen schurkten zich huiverend ineen voor al dat wonderbaarlijke. En niemand had den moed te betwijfelen, wat hij zei. Daar zouden ongelukken van kunnen komen, ie kon toch zoo ‘aarig profetieën’...

En als er een 't gewaagd had in 't publiek te zeggen, dat de bevolking zich wat liet wijs maken, of met al die zonderlinge ‘vertelsels’ te lachen, dan had men zich zeker van hem afgewend met 't oordeel, dat-ie niks geen geloof en geen godsdienst had...

't ‘Menneke’ hield de menschen met z'n zonderling-doen, zijn half waanzinnig gekijk en zijn angst-aanjagende verhalen in bedwang van veel kunnen en weten.

Dat ze nu van geen oorlog iets merkten, veranderde daaraan niets.

Maar, wat er in de Peel zou gaan gebeuren, daar, ze konden het niet begrijpen. Enkele vage geruchten van fabrieken-bouwen en turfmalen zoefden aan, verontrustend.

Fabrieken!... Hemelsche Vader, wat 'n slechtigheid zou dàt geven... 'n hoop vreemd volk zeker, dat 't er opaan zou leggen alle menschen te bederven... juzzus van marante, ja, het ‘menneke’

[p. 39]

had 't wel geweten, d'r zouën slechte tijden komen, 't kon niet lang meer duren met de wereld, de antichrist was zeker al geboren... fabrieken in de Peel, vreemde arbeiders en al dat gedoe... foei, foei, wat ging er opstaan...

Allerlei veronderstellingen van verschrikkelijkheden rezen in de koortsige gemoederen op en groeiden door over-en-weer gepraat nog aan tot gruwelijker onheilen. Dat opwindend gepraat kreeg bovendien gestaêg nieuwe stof tot uitbreiding. 't Scheen wel, dat die onzichtbaar uit de lucht over de dorpjes neerdwarrelde.

Toen er meer klaarheid kwam over de plannen, en er gesproken werd over kanalen graven, turf steken en andere werkzaamheden, waarvoor een boel werkvolk noodig zou zijn en dat de heeren hier en daar al in de dorpen gevraagd hadden naar arbeiders en wat hadden losgelaten van hooge loonen, toen kreeg de rondwarende onrust een andere gedaante.

Onder de daglooners blijdde het vooruitzicht aan van nu ook eens goed-geld te kunnen verdienen. Met elkaar opwarmend gepraat vertelden zij, wat ze wel hadden hooren zeggen. 't Moest toch grof zijn, welk loon de arbeiders zouden kunnen maken, ja, grof. Een van de heeren moest ergens gezegd hebben, dat ze wijd af van hier, diep in Holland of nog verder, ook zulke fabrieken hadden, en dat daar menschen waren, die met een paar zoons alleen met turf-steken iedere week veertig gulden maakten, veertig gulden...

Langzaam werd het getal uitgesproken, dat 't toch goed zou doordringen met z'n volle beteekenis tot het begrijpen van de toehoorders. Een bevestigend knikken van het hoofd en een zegevierend lachen om dat kunnen-vertellen verzekerden, dat het wáár was... echt wáár...

't Leek als een sprookje van 't peperkoeken-huisje, dat ze in hun kinderjaren wel eens gehoord hadden, toen ze een boterham kregen van droog brood en in hun verlangend denken hadden gesmuld aan de onbekende lekkernij, waarvan in ‘vreemde landen’ zoomaar huizen werden gebouwd.

Maar nu zou het zéker zijn. Ze waren verbijsterd door het ongekende geluk, dat opeens over hen scheen neer te komen dalen.

Ze zochten elkaars gezelschap op, 's avonds na het werk, en 's Zondags in de herbergen, ze konden er niet over uitgepraat raken.

De boeren waren er echter niet over te spreken. 't Eerste, wat in

[p. 40]

hun anders traag denken opflitste was gebrek aan werkvolk en veel hooger loonen. Dat dreef hen aan tot het weer ophalen van de onrust, die de ‘nieuwigheid’ in het begin had gebracht. Met een gejaagden ijver trachtten ze de arbeiders van al dat ‘vreemd gedoe’ afkeerig te maken door hun pogen om 't vooruitzicht van veel-verdienen ver weg te duwen achter bange voorstellingen van onheil, slechtheid, ongelukken met zoo'n helsche dingen als machines, die de menschen in stukken en flarden reten, en allerlei ander duivelswerk...

Opeens was hun gepraat vol van waarschuwende bezorgdheid voor het lot der arbeiders. Die zouden 't ondervinden, als ze niet luisteren wilden...

Wat zou alles veranderen met die nieuwerwetsche dingen. Allemaal slechtigheden, anders niks... Nou leefden boer en arbeider zoo goed en zoo pleizierig onder elkander als christelijke menschen.. en dan zou dat heel uit zijn... kijk eens aan, hoe behulpzaam men was... en wat zou er komen? Alleen gemeenheid...

't Was schand, dat de gemeenten de Peel wilden verkoopen. Nou hàdden de menschen er nog wat aan, ze konden turf halen om te stoken, in den zomer de schapen er heen brengen en de bijen, voerhei maaien en strooisel loshakken...

Die vreemdigheid zou dat allemaal ineens uitmaken. Wat moesten de boeren dan beginnen? De schapen wegdoen zeker, het vee honger laten lijen en nat laten liggen, als het stroo op was... Dan zouden de boeren wel kunnen gaan loopen, en waar moest de wereld dan van bestaan? Als er geen boeren waren, konden de daglooners, de burgers en de heeren ook niet meer leven... de heele wereld bestond alleen van de boeren...

*_**

't ‘Menneke’, met z'n ongeluksverhalen en z'n geheimzinnig hoekig arm-gebaren in de-vage-verte, doolde weer langs de huizen. Als iemand hem vroeg, wat hij er van dacht, maniede hij van ‘orlog, orlog’, die er ‘koomme’ moest, anders zou het niet meer gaan...

Machines, wijsgeerde hij, brengen leege handen.

Een boer, die een dorschmachine kocht, moesten ze met knuppels en steenen 't dorp uitdrijven, hitste hij aan.

Toen 'n jaar of wat geleden, aan den anderen kant van de Peel, in Peelheim, een spoor gelegd was, waren eerst in Veendorp opmetingen

[p. 41]

gedaan. Daar zou 't spoor komen, en de menschen waren er blij om geweest. Voor straf kwam daar nu in sommige nachten nog altijd een verschrikkelijk zwart monster met twee groote vuur-oogen over de akkers en door de bosschen kraken, rammelen, donderen, dat de lucht vol was van klagend gieren en noodgeschrei... en dat was een teeken, dat er weer ongelukken op komst waren... dan moest er iemand sterven...

*_**

Ongewild haalde al het bespreken en 't met enge blikken bekijken van de op-handen-zijnde groote veranderingen ook weer den tijd van 't veen-branden en boekweit-zaaien op, die voor velen al in een doezelig donker van half-vergeten-zijn lag.

Dat waren jaren geweest!... groote stukken van prachtige boekweit!...

Non de domme, wie dàt meegemaakt had in de Peel, vergat het z'n leven niet meer!...

Den tijd van maaien en dorschen bleef al 't volk dag-en-nacht in de Peel. De knechts en de meiden verhuurden er zich op, dat zij mee konden gaan. Met korven vol pannekoeken en kruiken jenever trokken ze d'r heen. 't Was er kermis... D'r werd gezopen, zooveel als ze maar door de keel konden krijgen... En 's nachts ging de heele hoop bijeen in leege schaapskooien... Zoo ‘razend-gek’ als het vrouwvolk dan ooit was geweest, neen, dat was bar. Eens hadden ze zoo'n drogen piet van 'n knecht bij zich gehad, ‘zo'ne bleuë, zo'ne langhals’, die niks durfde... een heelen dag hadden ze hem op de ‘megjes’ aangehitst, dat-ie op den duur ‘brulde van gift’... in de kooi moest een van de ‘megjes’ hem kussen, dat was afgesproken, maar-ie spartelde met armen en voeten tegen en sloeg van zich af... en toen al het vrouwvolk op 'm los... sakkerju, ge hadt het motte zien... en wat deeë de melde?... de andere hielen 'm vast en tweeë trokken 'm de boks van de beeën aaf... zo zéker as ik 't vertel...

- ‘Nondéju’, werd er gelachen met optrillende begeerte.

Mer as 't werk ien de Peel gedaon was, dan kwamen de brulfte... allemaol ‘mottes’...

't Waren toch pleizierige jaren geweest, en vlot ook, goed voor de boeren... de boekweit dee 't goed ien de asch, verdommes goed

[p. 42]

... d'r wier veul geld van gemaakt... ze zouën 't nog 's wille beleve... maar later werd het verbranden op de meeste plaatsen verboden... dat was jammer...