De onrustzaaier

[V]

Meester Chris scheen geen geheimen te hebben, het hart lag hem op de tong. Ik noem hem maar bij zijn voornaam, want ik zou niet graag willen dat zijn verblijf bij ons hem ooit kwaad zou doen, en dat zou het beslist als zijn volle naam openbaar werd. Trouwens, ik noemde hem ook in werkelijkheid steeds zo. Hij sprak mij maar een enkele keer aan als notaris, meestal zei hij mijn achternaam, Pilaar, meneer Pilaar. Zo heet ik, en ik heb er nog nooit iemand om horen lachen.

Hij had, geloof ik, wel door dat hij niet alleen was benoemd om onderwijs te geven, maar ook om een ander het onderwijs zo mogelijk onmogelijk te maken. Hij was er in elk geval niet afkerig van de strijd tegen meester Heeringa aan te binden. In de eerste plaats omdat hij hem kende, in de tweede plaats omdat hij het confessionele onderwijs uit den boze vond. Godsdienstonderwijs, dat was tot daaraan toe, maar geen aparte school met de bijbel. Er leven toch al veel te veel mensen van de dood van Jezus, zei hij, het is niet nodig dat schoolmeesters er ook nog een centje van trekken. Laat dat maar aan de dominees over. Kerk en staat mogen elkaar dan nodig hebben, Jezus Christus en Jan Ligthart moeten het maar zonder elkaar opknappen.

Ik had dus goed geschoten voor wat de connecties tussen hem en Heeringa betrof. Maar ik had een volkomen verkeerde voorstelling gekoesterd van de wijze waarop hij hem zou bestrijden. Ik had gedacht aan een rechtstreekse aanval, maar al spoedig merkte ik dat zoiets niet bij hem opkwam. Heb ik al niet gezegd dat hij op bezoek was geweest bij het christelijke hoofd? En ik heb me,

[p. 19]

geloof ik, ook al laten ontvallen dat ik als in een vizioen de openbare school zo sterk zag herbouwd dat de school met de bijbel ernaast vanzelf in het niet zou verzinken. Welnu, dat zelfde vergezicht heeft meester Chris die Heeringa bij zijn bezoek voor ogen getoverd. Dat hoorde ik weer zijdelings van Heeringa's vrouw, via een vriendin die een van mijn beste cliënten is. Ze vertelde me nog heel wat anders over dat bijbelhoofd ook, en dat werd me later van andere zijde bevestigd. Daar kom ik straks nog wel op terug.

- Kijk eens collega, heeft hij Heeringa bij die gelegenheid gezegd, - jij hebt met je wervingsactie succes gehad, omdat je de mensen in het onzekere hebt gelaten over wat je met hun kinderen zou gaan doen. Ze wisten alleen dat je iedere morgen met ze zou bidden en ze iedere middag een stuk uit de schrift zou voorlezen, en het is gelukt ze daarmee te paaien. Misschien heb je ze wel met hel en verdoemenis gedreigd. Ik ken je, en ik weet dus dat je met opzet zo hebt gehandeld. Het is je ideaal de mensen dom te houden, en dat begrijp ik, want een critisch mens wordt een afvallige van de kerk, en daar ben je niet mee gebaat. Ik zal het anders aanpakken. Ik zal de mensen van de boom der kennis laten eten, en de kinderen niet minder, en het zal ze goed bekomen. In deze wereld kun je tenslotte beter in een overdekte tempel zitten dan in een tochtige paradijstuin.

Daarmee bedoelde hij de tempel der wijsheid. En toch was meester Chris zeker geen verdediger van de kennis-is-macht-stelling. Alleen al niet omdat hij machtsgevoel een ondeugd vond. Maar hij had een hekel aan domme

[p. 20]

mensen. Niemand wordt dom geboren, zei hij, maar de mensen maken zichzelf en anderen dom, uit gemakzucht of luiheid of angst, en dat zal ik tegengaan, meneer Pilaar. Nu, ik kon hem als vertegenwoordiger van de intelligentsia slechts bijvallen, maar ik hield mijn hart vast, want ik heb leergeld betaald met het aankweken van kennis bij lieden die daar niet aan toe zijn. Mijn candidaat is daar een sprekend voorbeeld van; hij tracht me voortdurend op te lichten.

Ik maak iedere morgen een wandeling, weer of geen weer. Om acht uur komt de barbier me scheren, daarna drink ik een kopje thee, en dan ga ik op weg. Het is een goede gewoonte, die ik iedereen aanraad. Bovendien - maar daar is het me niet om te doen - heb ik er een deel van mijn populariteit aan te danken. Velen zouden me missen als ze me op dat vaste uur niet zagen voorbijkomen: de lamme jongen in zijn ligstoel, mijn oude vriend de sigarenmaker achter zijn stoffige ruitjes, de trappelende groentevrouw in haar tochtige stalletje, al die mensen die me uit eigen beweging groeten als ik bij hen naar binnen kijk. Voor ieder neem ik mijn hoed af, de aristocraat herkent men aan de eerbied in zijn houding tegenover minder bedeelden.

Op de morgen waarvan ik spreek was ik nog verder gegaan. Ik verkeerde in een opgewekte stemming, die ik toeschrijf aan een gunstige boedelveiling van de vorige dag, en ik had de ongelukkige jongen in zijn stinkende kamer een doosje mandarijnen gebracht die ik in het tentje had gekocht. Daarna had ik bij de sigarenmaker honderd fijne senoritas besteld, en mijn bewondering

[p. 21]

geuit voor de vaardigheid waarmee hij die op zijn plankje hun model gaf. Zijn voorstel het ook eens te proberen had ik afgeslagen, maar ik was wel even naast hem gaan zitten om het sigaartje dat hij alvast voor me rolde op te steken. Mijn blik viel op de blinde muur tegenover zijn werkplaats. Er hing een eenzaam maar uitdagend aanplakbiljet, en ik vroeg of er feest op til was. Hij zei:

- Meneer weet wel beter, en begon te hoesten met de hand tegen zijn borst, een nare gewoonte.

Het aanplakbiljet, toen ik het buiten las, sloeg me met stomheid. Met grote rode letters stond erop: ontwikkelingscursus, en daaronder in kleiner formaat dat wie zich maar wilde ontwikkelen - en dat was plicht - op de openbare school kon intekenen voor een cursus die een bewust levend en daarom gelukkig mens van hem zou maken. En alles gratis.

Dat was het werk van meester Chris, en het was blijkens de verregende staat van het biljet al enkele dagen oud. Ik verweet me dat ik het tijdens mijn ommegangen niet eerder had opgemerkt. Ik scheurde het van de muur, en liep weer bij de sigarenmaker binnen om tekst en uitleg te vragen, maar hij wist niet meer dan wat er op het papier stond. Van mijn woede begreep hij niets, of hij zou moeten huichelen, maar waarom zou hij? Als alle ongeletterde mensen nam hij ieder gedrukt woord voor waar aan, iets dat geen tegenspraak of uitleg duldde, dat eenvoudig geaccepteerd moest worden, net als het woord senorita wanneer een klein sigaartje werd bedoeld. Ik ergerde me aan zijn onbegrip, maar wilde me in zijn bijzijn niet verder laten gaan en liet hem alleen. Het leek

[p. 22]

me goed meester Chris zo spoedig mogelijk ter verantwoording te roepen en niet te wachten tot zich eens een gelegenheid voordeed. Ik liep regelrecht naar de openbare, die juist was begonnen, en vroeg hem te spreken.

- Ik ben buitengewoon ontstemd over je, zei ik, toen we in zijn kamer aan het speelplein tegenover elkaar zaten.

- U bent er laat mee, antwoordde hij.

- Wees daar dan maar blij om, zei ik geprikkeld. - En verklaar me alsjeblieft wat dat biljet te beduiden heeft. Ik wierp de snippers die ik ervan over had op zijn tafel.

- Dat biljet?, vroeg hij. - Er hangen, of hingen er negen en veertig. De vijftigste heb ik bij me thuis opgeprikt, boven mijn bed.

Ik geloofde hem niet dadelijk, maar moest het wel aannemen toen hij me een plattegrond van onze stad toonde met kruisjes op de punten waar hij zijn verdoemde propaganda voor het betere leven had bedreven. Hij keek me zegevierend aan, en ik had zin hem een slag te geven met mijn wandelstok. Maar ik beheerste me en zei:

- Je had hiervoor van tevoren toestemming moeten vragen.

- Die had ik niet gekregen.

- Natuurlijk niet.

- Nu dan?

- Er zijn zekere vormen en stilzwijgende wetten die je in acht hebt te nemen, meester Chris, zei ik nogal vaag.

- U bent een burgerman, meneer Pilaar, durfde hij te antwoorden. - Deze zaak is veel te belangrijk om door vormen en wetten te worden tegengehouden. Het is in het belang

[p. 23]

van uw school en van de hele stad dat de mensen hier wat leren.

Ik vroeg hem hoe hij zich dat voorstelde, maar dat wilde hij niet zeggen. Ik moest de inschrijvingsavond maar komen bijwonen, tenzij ik zijn plannen wilde dwarsbomen en die avond verbieden. Dat heb ik niet gedaan, en ik heb er spijt van, want ik had er een hoop ellende mee kunnen voorkomen. Maar ik had in die begintijd mijn houding tegenover meester Chris nog niet gevonden; ik voelde dat hij een zeldzame geestkracht bezat, en ik wist niet of ik die nu moest beteugelen of vrijlaten. In de strijd tegen Heeringa kon hij me niet sterk en brutaal genoeg zijn, maar dat had tot gevolg dat hij ook zijn eigen mensen niet ontzag, of liever: hij ging zijn eigen mensen voorbij. Hij stelde ons voor feiten, hij vocht zich alleen een weg, en het opperbevel moest dan maar zien wat het deed: hem laten gaan of hulptroepen sturen. Achteraf was nooit aan hem te merken of hij die hulp had gewaardeerd of niet, en het was evenmin te bewijzen of hij gesneuveld zou zijn als hij het alleen had moeten opknappen. Mij maakte dat allemaal onzeker, tegen mijn gewoonte in, want ik weet over het algemeen verduiveld goed wat ik wil, zowel in de kleine als in de grote dingen. Maar ik moet toegeven dat meester Chris' zelfvertrouwen groter was dan het mijne, misschien omdat hij zich nooit afvroeg of hij het wel had.

Ik liet hem nog eens merken dat ik die aanplakbiljetten bijzonder onbeschaafd vond, maar ik zei ook dat ik hem met dat plan voor zijn cursus toch een kans wilde geven. Als de andere bestuursleden en de wethouder niets merk-

[p. 24]

ten - en dat was na al die dagen dat de biljetten hingen wel te verwachten - dan moest de inschrijvingsavond maar doorgaan. Ik verwachtte na die woorden wel een bedankje, of een excuus, maar niets daarvan. Hij zei dat uit het wegblijven van reacties wel gebleken was dat zijn biljet tussen alle reclames voor pillen en poeiers niet opgevallen was door onbeschaafdheid, en dat was alles.

Hij ging terug naar zijn klas, die opvallend rustig was gebleven, en ik liep naar huis, met zeer gemengde gevoelens. Het glas port dat ik me inschonk voor ik aan mijn werk ging smaakte me niet, en dat bewees me dat ik met mezelf niet in het reine was.