Duytse lier

De dichter, zijn bundel en zijn vriendenkring

Jan Luyken werd op 16 april 1649 te Amsterdam geboren als het vijfde kind van de schoolmeester Casper Luyken en Hester Coores. De vader was een bewonderaar van de destijds zeer in de belangstelling staande doopsgezinde predikant Abraham Galenus. Deze Galenus vond eigenlijk zelfs zijn eigen kerk te star en wilde terug naar het vroegste christendom, toen er nog geen geloofsbelijdenis, dogma's en ambten bestonden, maar de Heilige Geest vrijelijk op elke gelovige inwerkte en de komst van het Duizendjarige Rijk, met daarna het Laatste Oordeel, elk moment werd verwacht. Binnenkort was het zo ver, verkondigde hij: iedereen moest ernst maken met de navolging van Christus in leer en leven en zich afschermen tegen de boze wereld. Zulke ideeën, gericht op de komst van Christus' vrederijk op aarde, noemt men chiliastisch. Ze heersten onder de zogenaamde collegianten, buitenkerkelijke groepjes van remonstrantsen en dopersen huize, bij wie vader Luyken zich zeer thuis voelde.

‘Wy hooren van veel vroome Ouders, die slechte kinderen hebben’, klaagt Jan Luyken later in een brief aan zijn zoon Caspar (Luiken 1714: 108). Zijn eigen vader zal het hiermee eens geweest zijn, want al maakte hij de verschijning van de Duytse lier niet meer mee, in de incubatietijd van de bundel moet hij zware zorgen gekend hebben. Zijn zoon Jan had toen het smalle pad verlaten en ging zijn eigen weg. Dat was de brede weg naar het eeuwig verderf, meende de dichter later ook zelf; zijn sporen daarop probeerde hij toen - zo wil het verhaal dat de schildersbiograaf Arnold Houbraken er in 1721 over publiceerde - uit te wissen door zijn dartele werkje op te kopen tot hij er meer exemplaren van had bemachtigd dan er oorspronkelijk van gedrukt waren en hij het er toen uiteraard verder bij liet (Houbraken 1721: 253-256). Gelukkig maar, want een van de mooiste Nederlandse liedboeken zou dan ontbroken hebben.

[p. 10]

Hoe hij zijn jeugd later ook mocht verguizen, de jonge Jan Luyken komt uit de Duytse lier te voorschijn als een vrolijke vrijgezel met een door een schildersopleiding bij Martinus Saeghmolen misschien nog gescherpt oog voor de schoonheid van de natuur en de meisjes, en niet als een van God en gebod losgeslagen flierefluiter. Hij zingt geestdriftig, soms zelfs extatisch over de liefde en haar zinnelijke geneugten, maar wil die veilig ingebed zien in een wettig huwelijk. De jongelieden voor wie hij bruiloftsliederen maakt, denken er net zo over: Willem van der Keeren (koopman, trouwde op 13 mei 1671) en Nikolaas de Vree (dichter en schilder, 4 mei 1670). De laatste wordt in de vierde verdeling als ‘mijn hals-vrund’ aangesproken; in de tien Geestelijke brieven die Luyken hem schreef tussen 1685 en 1702 (het sterfjaar van De Vree) heet hij onder meer ‘Zeer Lieve Beminde Vriend en Broeder’.

De Vree misschien, maar zeker Karel Verlove (aangesproken in verdeling X) en ook Michiel Comans, die de titelprent van de Duytse lier vervaardigde, behoren tot het milieu van Jan Zoet (1614?-1674), de onstuimige herbergier van ‘De Zoete Rust’. Deze dichter, chiliast, en - zeker in zijn latere leven - hoeder van de deugd, placht samen met zijn gasten moraalfilosofische vragen aan de orde te stellen, die in dichtvorm werden beantwoord. ‘Op een Vraag, Welk de beste kunst zy’ uit verdeling X is daar een voorbeeld van. Duidelijk klinkt er Coornherts ethisch humanisme in door, dat bij Zoet en de zijnen in hoge ere stond. Bezocht Jan Luyken dus ‘De Zoete Rust’, dan was hij er in goed gezelschap. Of hij in die vriendenkring ook Joan Antonides van der Goes (1647-1684) ontmoette, de gedoodverfde opvolger van Vondel? Waarschijnlijk niet, want uit niets blijkt een persoonlijke relatie. Toch moet Luyken hem hebben bewonderd. Het gedicht ‘Aan N.N.’ (verdeling X) is een eerbewijs aan de kunstenaar die om zijn werk, met name zijn geschriften in de hoge dramatische en epische genres, algemeen als het grootste talent van zijn generatie werd beschouwd. Die roem is ook de reden waarom Luyken de Duytse lier aan hem opdraagt, ‘opdat zy onder de bescherminge uwer name, daar de wrijtende Nijt voor schrikt, meer gezags en aanziens hebbe’.

Door het noemen van zulke hooggestemde geesten dreigen de dartelende tonen door de deftige overstemd te raken. Toch is de Duytse lier een bundel vol liefde en levenslust, gekwinkeleer van vogeltjes en meisjes, en spoelt de Rijnse wijn er de zorgen weg. In het bijzonder Joan van Rozendaal (verdeling X) en de Amstelnimfjes in de voorwoorden en ook elders, krijgen op anacreontische wijze gestalte. Van Rozendaal was een van de vele Duitsers die een Grand Tour door de Nederlanden maakten, hier studeerden of een koopmansopleiding volgden. De letterlievenden onder hen waren lid van de in Amsterdam bestaande ‘Deutschgesinnete Genossenschaft’ en leefden genoeglijk hun liefde voor ‘Wein, Weib und Gesang’ uit. Dit milieu zou Luyken wel eens tot zijn minnedichten geïnspireerd kunnen hebben. Ook de Amstelnimfjes die de dichter met name noemt, passen in de vrolijke, amoureuze context van zijn bundel: Barbara Wiggers (1645/46-1685, trouwt op 13 november 1671 met de suikerbakker Willem Winckers), Lea Steylvlied en Appelona Pijnbergs (twee pastorale schuilnamen), en dan de Argivina uit het slotlied, van wie nu wel vaststaat dat daar Maria de Ouden (1647-1682) achter verborgen zit, met wie Jan Luyken op 20 maart 1672 trouwde.

Een paar jaar na zijn huwelijk komt het cruciale moment dat zijn biograaf aldus voorstelt: ‘In 't 26. Jaar zyns ouderdoms, is hem de Heere op een krachtdadige wys aan zyn herte verscheenen; hem met veel overtuiginge en bestraffinge nagaande, en toonende dat het burgerlyke leven niet genoeg was om een Erfgenaam te worden, van een onverderfelyke en onverwelkelyke erfenis, die weg geleid is voor de geene die God lief hebben […]. Waar op hy vuurig door de Liefde Gods ontsteeken

[p. 11]

zynde, rezolveerde om een geheel andere manier van leven te leiden, zyn oud en slecht gezelschap verlaatende, voegde zich by de vroome van dien tyd, als Abraham Galenus, Petrus Serarius en andere meer’ (Kort verhaal 1712, *6r°-v°).

Het brave, burgerlijke leven dat hij tevoren geleid had, ook in de periode van de Duytse lier netjes binnen de perken van de conventionele christelijke moraal, was nu opeens volledig verdoemelijk. Voortaan stelde hij zijn grote lyrische talent volledig in dienst van het ascetisch piëtisme waarin zijn ouders hem hadden grootgebracht. Met name de eerste twee bundels die nu volgden, Jezus en de ziel (1678) en Voncken der liefde Jesu (1687) zijn hoogtepunten van de Nederlandse poëzie. In later werk, zoals Spiegel van het menselyk bedryf (1694) en Het leerzaam huisraad (1711) wordt de didactische strekking weleens wat drukkend. Gelukkig maken dan de tegenwoordig bij neringdoenden zo populaire prentjes goed wat de eentonige versjes missen, want als etser heeft Luyken terecht wereldfaam. Niet alleen zijn eigen boekjes, allemaal emblematabundels, illustreerde hij, maar ook een editie van Hoofts Historiën en Eens christens reyse na de eeuwigheyt van John Bunyan; en hij zou met de duizenden etsen die hij, ten dele samen met zijn zoon Caspar, maakte, royaal in zijn levensonderhoud hebben kunnen voorzien, als hij niet alles wat hij verdiende had weggegeven. Doodarm pelgrimeerde hij in 1712 uit het aardse tranendal naar het hemels vaderland waar hij zo vurig naar had verlangd.