Duytse lier

Stijl en intertekstualiteit

Juist wanneer de glanstijd van de Gouden Eeuw voorbij lijkt, vat Luyken de liefdeslyriek van zijn voorgangers nog eens glorieus samen in zijn Duytse lier. Veel thema's en motieven die sinds hun introductie in de Nederlanden, honderd jaar eerder, gemeengoed waren geworden, vinden we erin terug: de wrede schone die de minnaar in gloed heeft gezet, maar niets van hem wil weten (verdeling II, ‘Een staal uyt Leonoraas oogen’, ‘Rozelinde, trotze Maagt’ en ‘Antiopana, lief, ô mocht ik raaken’); de wanhopige aanbidder die 's nachts om haar huis kruist (verdeling II, ‘Kom weste windtje’ en VIII, Getrooste Minnaar); de tijd die voortijlt als de geliefde aanwezig is, maar kruipt als zij afwezig is (VIII, Het wachten valt pijnelijk). Naast deze klagerige kant van de liefdeslyriek, die teruggaat op de poëzie van Petrarca, is er ook een vrolijkere zijde, die in de Duytse lier veel meer aan zijn trekken komt: het is beter de liefde te bezingen dan de oorlog (de beide opdrachten en VIII, ‘Een ander zing van krijg en moort’ en ‘Ruyssende winden’). Deze luchtige kant van de liefdespoëzie wordt wel anacreontisch genoemd, naar de dichter Anacreon in de Griekse oudheid. Gebruikelijke renaissance-elementen zijn de waarschuwing aan het meisje haar bloeitijd niet ongebruikt te laten voorbijgaan (verdeling V, ‘Laura laat het pratte varen’ en Aan de Juffrouws), het petrarkistisch portret (verdeling X, Op het Af-beeldzel van Juffrouw Barbera Wiggers en Schoonheyd is bekoorelijk; in zekere zin is ook de beschrijving van Cupido aan het begin van VII hiertoe te rekenen), en de droomverschijning van de beminde (het eerste gedicht van IX).

Ook motieven uit de pastorale en uit de weergave van het ideale landschap Arcadië zijn rijkelijk aanwezig: de wedijver tussen twee herders in de lof van hun geliefden (VIII, Elk om 't schoonst), en de dialoog tussen een herder en een herderin (VIII, Verschil). Navolging van Horatius blijkt uit de lof van het landleven (de Beatus-ille-bewerking aan het begin van x en Aan Joan van Rozendaal, op zijn vertrek na Pruysen in dezelfde verdeling).

Onversneden anacreontiek is schaars. Eigenlijk alleen in de slotliedjes van de verdelingen II en V worden Trijntje en Wijntje uit volle borst geprezen. Toch is de Duytse lier vaak een anacreontisch liedboek genoemd: de vrolijke zinnelijkheid die er luid uit opklinkt, heeft velen doof gemaakt voor de ernstige tonen. Eigenschappen van Luykens vers zullen daartoe bijgedragen hebben. Het is spontaan en direct, levendig door veel vraagzinnen en exclamaties. Door zijn eenvoudige syntaxis, met veel nevenschikking, stroomt het vrij voort, zonder dat het vastloopt in vernuftige gedachtengangen. De taal is klankrijk en beeldend, het ritme dynamisch, met een korte golfslag. Soms lijkt Luyken het dichten wat al te gemakkelijk af te gaan; de rijmen liggen dan te zeer voor de hand en de gedachteninhoud deelt in die armoede, maar ook dat komt in anacreontische poëzie vaker voor. Ook de goede Homerus sluimert wel eens.

Luyken is een veel te spontaan en gedreven dichter om zijn voorbeelden en voorgangers op de voet te volgen. Zelfs waar hij zich duidelijk op Hooft inspireert (Mijn lief is al mijn vreugd, naar Hoofts ‘Windeken daer het bosch af drilt’ in VIII of ‘Filiana, kon je 't minnen’, naar Hoofts

[p. 9]

‘Hoogher, Doris, niet mijn gloedtje’ in IV), gaat hij eigenlijk zijn eigen weg, met vermijding van Hoofts vernuftigheid. Talrijk zijn de Vondeliaanse assonanties. Soms lijkt Luyken bij het dichten Vondels tekst naast zich op tafel te hebben gehad (Vondels vertaling van Vergilius' Georgica klinkt door in IV, ‘Ter middernacht’ en in V in het openingsgedicht en in ‘Een Landman end, met vleyende genuchten’), maar andere keren is er alleen sprake van vage herinnering aan wat Vondel ooit had geformuleerd. Zo parafraseert Luyken in de bewerking van Horatius' Beatus ille, het openingsgedicht van X, tal van regels uit de Rei van Eubeërs in Vondels Palamedes. Zijn mythologische kennis lijkt de jonge dichter te laten stoelen op de klankrijke Herscheppinge, Vondels vertaling van de Metamorphosen van Ovidius. En de achternamen Steylvlied en Pynbergs (verdeling VIII), niet traceerbaar in de Amsterdamse registers, kunnen met enig gemak door Luyken gecreëerd zijn uit woorden van Vondel. Pynbergs uit diens Rynstroom (met name r. 71); Steylvlied, èn de regels 2-3 van het ‘Air’ in IX, uit Vondels Vertroostinge aan Geeraerdt Vossius (met name r. 18-19). Van de kleinere dichters is Jan van der Veen, een dichtende apotheker uit Deventer, een aanreiker van versregels geweest, bijvoorbeeld in Verschil, de dialoog tussen een herder en een herderin in VIII. Hoe Luyken Bredero navolgde, is hierboven al gebleken.

De intertekstualiteit in de Duytse lier vertoont overigens nog een aantal onopgeloste raadsels. Zo is het onbekend aan welke bron hij de namen en de plots van een aantal langere verhalende teksten heeft ontleend: Radulf, Dooraltus, Leliana, Gullamilde.