De beweging van Tachtig

[p. 29]

Lodewijk van Deyssel (1864-1952), Frans Netscher (1864-1923) en Arij Prins (1860-1922)

Karel Joan Lodewijk Alberdingk Thijm werd geboren te Amsterdam als zoon van J.A. Alberdingk Thijm, koopman in verduurzaamde levensmiddelen en letterkundige. Na een onvoltooide opleiding te Rolduc en Katwijk-Binnen enkele jaren werkzaam in de boekhandel. Debuteert in 1881 met het polemische essay De eer der Fransche Meesters onder de schuilnaam L. van Deyssel; werkt sinds 1882 en onder diverse schuilnamen mee aan tal van periodieken: het veelvuldigst aan weekblad en dagblad De Amsterdammer. Als hij in 1883 lid wordt van Flanor, heeft hij een jaar eerder de brochure Een wederwoord voor Dr. H.J.M.A. Schaepman. Nog over ‘Fransche Meesters’ en in 1883 het toneelstuk Wederzien gepubliceerd.

Ofschoon medewerker van De Nieuwe Gids en achter de schermen ook betrokken bij de oprichting daarvan, verschijnt zijn geruchtmakende brochure Over literatuur (1886) buiten dit tijdschrift om, zoals ook zijn beide romans Een liefde (1887) en De kleine republiek (1888), terwijl zijn onder de letters A.J. verschenen boeken over Multatuli (1891) en J.A. Alberdingk Thijm (1893) zelfs niet eens in De Nieuwe Gids besproken worden.

Met Over literatuur vestigde hij zijn naam door die van een ander weg te honen: de brochure toch keerde zich tegen Frans Netscher wiens proza Studies naar het naakt model (1886), naar het oordeel van Van Deyssel te sterk onder de invloed stond van het Franse naturalisme, al herstelde hij zich daarvan in Menschen om ons (1888).

Sinds 1883 was Van Deyssel intiem bevriend met de toneelspeler Arnold Ising Jr. (1857-1904). Hun briefwisseling bevat tal van gegevens betreffende de ‘petite histoire’ van De Nieuwe Gids en van de levens van diverse Tachtigers. Zeer op een afstand volgde Van Deyssel het onder de schuilnaam Delang gepubliceerde sensitivistische proza van Gerrit Tan Hofker (1864-1945), waarover hij zich eerst zou uitlaten in de inleiding tot diens Gedachten en verbeeldingen (1906).

Belangrijker waren Van Deyssels betrekkingen met Arij Prins, die onder de schuilnaam A. Cooplandt debuteerde met een bundel naturalistische schetsen Uit het leven (1885) en die later, mede daartoe aangemoedigd door Van Deyssel, in een hyper-impressionistische stijl zou gaan schrijven.

75
Lodewijk van Deyssel, mei 1881.

76
Arnold Ising Jr. Foto Willem Witsen.

77
Lodewijk van Deyssel, gefotografeerd door G.H. Breitner, 1889.

Ja, waarachtig, daar was hij met zijn witte pak en zijn hardnekkige vierkante kop, correct-non-chalant, alléén in een rij rood-met-zwarte fauteuils. Hij bestudeerde zijn programma. Het leek mij toen inderdaad een ‘Rare-kiek’ in die half-verlichte zaal, waar hij zoo goed als alleen was.
Hij zat half opzij om het licht van de gaskroon op zijn programma te hebben en het was zijn

[p. 30]

profiel met de sterke neus en de vastberaden kin en zijn wasbleeke gelaatskleur, die mij imponeerden, meer nog dan het witte costuum, dat, zooals ik later zag, door een vuurroode bloem werd gedecoreerd. Het zou mij niet verwonderen, als ik van hem hoorde, dat hij toen een witte hooge hoed aan de Ouvreuse in bewaring had gegeven ... Ongetwijfeld had hij toen al gesnoept van de verhalen over Brummell, den Record-dandy, en genoten van het bevel, dat Baudelaire aan zijn kleermaker gaf, toen deze voor hem een voortreffelijk zittende winterjas had gemaakt: ‘Maak er mij maar een douzijn van!’
Aegidius W. Timmerman, Tim's herinneringen

78
Gecorrigeerde en uitgebreide drukproef van een toneelbespreking in de Amsterdammer van 4 februari 1883.

79
Titelblad van Van Deyssels eerste brochure en tevens de première van de schuilnaam L(odewijk) van Deyssel.

80
Frans Netscher.

81
Arij Prins. Over diens uiterlijke verschijning schreef Lodewijk van Deyssel in zijn Gedenkschriften: ‘Dat gelaat, met de uitdrukking der onverschrokkenheid en fierheid, lichtelijk achterover gestrekt, zooals sommige zijner portretten het toonen (...), dien kop als van een bij het nachtelijk licht met onweêrstaanbaar voortijlen een brandende stad bestormenden poorter.’

[p. 31]

Van Deyssel is een buitengewoon, zeer groot man. Ik houd meer en meer van hem. Zijn bewondering voor Zola is mooier dan Zola zelf. Frederik van Eeden in zijn dagboek, 5 april 1891

Er is niemand op de wereld, voor wien ik meer achting en sympathie heb, dan voor jou. Het gaat nooit bij mij weg, dat wij samen zijn geweest, ik leef er in voort, hoewel het nu stil staat. En je kamer donkergroen, met half licht en je kachel, waar je altijd in pordet en al die trappen, met geheimzinnig deuren in hetzelfde licht van jouw kamer en je glaasjes - kleine, waar je bleeke handen boven beefden, ik heb het alles lief, hoor!
Arnold Ising aan Lodewijk Van Deyssel, 8 februari 1888

Van Deyssel was niet alleen door zijn geest, maar ook door zijn ingeboren en aangekweekte stijl-eigenaardigheden een bizondere verschijning. Hij sprak - van nature, scheen wel - een voortreffelijk proza. De overgang van de indruk tot het woord was bij hem onmiddellijk. En hij gaf die indruk niet om zijnszelfs wil, maar met een verschuiving of onder een verlichting, die hem treffend en bekoorlijk, die hem drager maakte een verborgen gehouden gevoelsleven. Bovendien was er, ondanks dat Van Deyssel door het opzettelijke en verzorgde van zijn gedragingen en uitspraken soms het komediantenwezen scheen te willen benaderen, aan zijn diepere ernst niet te twijfelen.
Albert Verwey, 1916

Netschers consideratie bij de groep Amsterdamsche kennissen was zeer groot in dien tijd. Men beschouwde hem als den waren representant van het naturalisme in Nederland en toen hij in den eersten jaargang van de ‘De Nieuwe Gids’ een stuk inzond van een paar bladzijden, getiteld Herfst in het woud, zeide mij Kloos, dat er een uitstekende bijdrage van Netscher was ingekomen. Van Deyssel, die toevallig bij Kloos was en het stuk had hooren voorlezen, vertelde mij er opgetogen van en noemde den auteur een groot artiest. Ook Paap was er bijzonder enthousiast over en zeide, dat de vergelijking der aan de toppen der boomen overgebleven dorre herfstbladeren met het schuim van een bruine zeep, buitengewoon prachtig was.
Frans Erens, Vervlogen jaren

Netscher kan ik nu eenmaal niet anders dan belachelijk vinden.
Alphons Diepenbrock aan Aeg. W. Timmerman, 12 februari 1887