De beweging van Tachtig

Frederik van Eeden (1860-1932), A. Aletrino (1858-1916) en Charles M. van Deventer (1860-1931)

Frederik Willem van Eeden werd geboren te Haarlem als zoon van een bloemkweker. Student in de medicijnen te Amsterdam. Artsexamen in 1885; maakt daarnaast studie van hypnose en psychiatrie. Huwt in 1886 Martha van Vloten, vestigt zich als huisarts te Bussum, promoveert en begint, samen met dr. A.W. van Renterghem, het Instituut voor psychische therapie te Amsterdam; trekt zich daaruit terug in 1893, maar blijft werkzaam als psychiater.

Van Eeden werkt sinds 1879 mee aan de Studentenalmanak van het Amsterdamsch Studentencorps; zijn eigenlijk debuut is het toneelstuk Het rijk der wijzen in het tijdschrift Nederland (1882). In 1881 is hij medeoprichter van Flanor, in 1884 verschijnen drie toneelstukken van zijn hand: Het poortje of De Duivel in Kruimelburg, Het sonnet en Frans Hals. Zijn onder de schuilnaam Cornelis Paradijs verschenen Grassprietjes of liederen op het gebied van deugd, godsvrucht en vaderland draagt hij in 1885 voor op Flanor. Datzelfde jaar behoort hij tot de oprichters van De Nieuwe Gids, waarvan hij tot 1893 redacteur is. Het eerste nummer opent met enkele hoofdstukken uit De kleine Johannes, in 1887 in boekvorm verschenen. De door Van Eeden aan De Nieuwe Gids bijgedragen opstellen zullen in 1890 en 1894 gebundeld worden als Studies I en II. Daarnaast verschijnen Don Torribio (1890), Ellen. Een lied van de smart (1891) en Johannes Viator. Het boek van de liefde (1892). Sinds zijn vroegste jeugd hield Van Eeden een dagboek bij, waarvan het eerste deel in 1931 zou worden openbaar gemaakt.

Als student sluit Van Eeden vriendschap met Arnold Aletrino, eveneens medewerker aan de Studentenalmanak en gepromoveerd arts (1889). Sinds 1886 werkt Aletrino mee aan De Nieuwe Gids. Uit den dood en andere schetsen verschijnt in 1889, op de voet gevolgd door Zuster Bertha (1891) en een uit het Frans vertaald boek over Zenuwlijden (1892).

Met Charles Marius van Deventer, door zijn vrienden Chap genoemd, raakt Van Eeden bevriend in 1883. Deze oomzegger van Cd. Busken Huet en jeugdvriend van Jacques

[p. 25]

Perk studeerde chemie in Amsterdam en promoveerde in 1884 op Schetsen uit de geschiedenis van de scheikunde. Aan het eerste nummer van De Nieuwe Gids werkt hij mee met een artikel over een chemisch onderwerp. Daarna publiceert hij in dat tijdschrift een aantal studies, later gebundeld in Platonische Studien (1896) en Helleensche Studien (1897).

62
Frederik van Eeden. Portret in olieverf door Jac. van Looy, 1884.

Ik had Van Eeden het eerst ontmoet in 't begin van 1884 op een vergadering van Flanor. Laatst van al binnenkomend had hij zich vlug in de voorzittersstoel laten neerglijden en onmiddellijk door met vriendelijke nieuwsgierigheid naar mij heen te zien, mij en amitié genomen. Kort daarop noodde hij me naar Haarlem, bij zijn ouders, en introduceerde me bij de Van Vlotens in 't Florapark.
Albert Verwey, Frederik van Eeden

Hij was een keurig gekleed, jeugdig, lenig mensch, wiens kracht en bewegelijkheid door de beöefening van vele sports onderhouden werd. Hij was niet alleen oppervlakkig weg uiterlijk onder de zoogenaamde knappe mannen rangschikbaar, maar had zelfs, in de onderste gelaatshelft met de lippen, waarbij de bovenlip, in zwakken golf-vorm, iets meer naar voren lag dan de onderlip, iets meisjesachtig líefs. Hij was verder, met het kleine zwarte snorretje, en den neus- en voorhoofd-vorm, niet op-vallend.
Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften

63
Verlovingsportret van Martha van Vloten (1856-1943) en Frederik van Eeden.

Frederik van Eeden was een eigenaardige, zeer gecompliceerde natuur. Hij had iets afstootends in zijn karakter. Hier is niet bedoeld afstooten in den gewonen zin, ik zou ook kunnen zeggen ‘afwerend’. Er lag voor hem een stille kracht in dat bijna onmerkbare afstooten; waarschijnlijk beschouwde hij dat als een soort kracht. Nu ik dóórdenk over zijn wezen, moet ik zeggen dat hem ontbrak de breede zich-weg-gevende manier; dat hij altijd zichzelf bleef bezitten. Hij was geen onbevangen artiest en miste de simpele overgave van de artiestenziel. Een zeker plezier, dat hij ondervond bij dit afstooten, een haast onmerkbaar leedvermaak, vernietigde bij hem de grootheid van ziel, die hij had moeten hebben bij zijn zeer dikwijls goede en edele aspiraties.
Frans Erens, Vervlogen jaren

Van melancholie was in Van Eeden niets, ook niet als men het woord vertaalt met zwaarmoedigheid. Hij was niet zwaarmoedig, ook niet als het hem tegenliep, hij was altijd onzeker, hij vond in zichzelf geen vaste grond. Ik houd het voor zeker dat zijn dagboek ontstond uit het besef daarvan. Hij zoekt het houvast aan het opschrijven en later blijkt telkens weer dat hij het geschrevene overleest om er zijn ontwikkeling uit op te maken, het verschil tusschen toen en nu.
Albert Verwey, Frederik van Eeden

Hij [A. Aletrino] was het, wien ik mijn ‘Kleine Johannes’ voorlas, en die daarbij in tranen uitbarstte. Hij had zulk een lichtbeweegelijk gemoed en zijn tranen kwamen spoedig. Hij was het ook, die mij het denkbeeld ingaf van den gruwelijken tocht door de graven, met Pluizer. Hij zat vol diepe, zware somberheid. En toch was hij het, die mijn studententijd heeft verhelderd en vervroolijkt.

Hij [A. Aletrino] spotte graag met zijn eigen leelijkheid en het zich bijvoorbeeld van achteren fotografeeren, omdat dat zijn mooiste kant was, zooals hij zei. Maar met al zijn leelijkheid was hij een groot harten-verooveraar en er waren niet veel vrouwen, die niet onder zijn bekooring kwamen.
Frederik van Eeden, 1916

Hoewel Aletrino: Zuster Bertha schreef valt hij geheel uit onze conversatietoon. Hij zegt alles in één adem door, goed of niet goed zonder het uit te zoeken en hij heeft zooveel woorden noodig omdat hij begint bij Caesar, terwijl wij, die elkaar kennen van Napoleon af praten.
Arnold Ising aan Lodewijk van Deyssel, 30 december 1891

64
Arnold Aletrino. Portret in olieverf door Jan Veth, 1885.

[p. 26]

65
Charles M. van Deventer. Foto Willem Witsen.

Bij Aletrino ontdekte ik reeds op den eerste avond mijner kennismaking met hem de eigenaardigheid van zijn uitbundig lachen. Wanneer hij eenmaal aan den gang was, kon hij niet meer tot bedaren komen en het gezelschap moest zoolang het zwijgen er toe doen, tot hij had opgehouden. Het was een zware lach, een korte en doffe o-klank.
Frans Erens, Vervlogen jaren

Sam Aletrino, de melancholicus, met zijn trouwe, eerlijke hart, zijn vonkelend vernuft, zijn uitbarstende verontwaardiging als hij onrecht zag plegen, zijn kinderlijke eerbied voor vrouwen. Hij had een diep menschelijk medelijden met alles wat zwak was en arm. Ik heb hem in een paroxisme van woede, midden in de Kalverstraat, als een wild beest met zijn borst en volle gewicht tegen een als heer verkleed persoon zien opspringen, die een paar prostituees van de wandelstoep had geloopen en hem voor die gelegenheid horen uitvinden het woord: Dynamietfluim.
Aegidius W. Timmerman, Tim's herinneringen

Ik behandel meestal vrouwen in mijn boeken. Over mannen schrijf ik weinig. Ik voel vrouwen veel beter dan mannen. Ik voel me heelemaal niet als een echte man met een dikke rooie nek, die met kameraden uit gaat. Ik begrijp gewoonweg niet, hoe men voor zijn plezier met drie kerels op reis kan gaan... God bewaar me, eer dat ik zoo iets dee'in mijn leven, werd ik liever kruidenier.
A. Aletrino, 1908

Zijn [Van Deventers] bundel Platonische Dialogen toont hem als een wijsgeer en gelukkigen leerling van Plato. Hij was een zoo groot vereerder van den Griekschen wijsgeer, dat hij niet kon leven zonder diens werken bij zich te hebben en hij nam zijn Grieksche Plato-editie dan ook meestal mee op reis in een houten kastje, dat hij er opzettelijk voor had laten maken.
Frans Erens, Vervlogen jaren

Als ik Thucidides, in het jaar 1883, 's avonds om elf uur nog te lezen zat (...), als ik zoo bezig was met mijn tanden op elkaêr geklemd, en mijn lange Duitsche pijp daartusschen, werd ik plots van binnen opgelucht, doordat ik op eens buiten (...) een korten scherpen fluittoon hoorde. Ik stond dan snel op (...) en door de vensters naar beneden kijkend zag ik daar mijn goeden vriend Charles van Deventer staan. Hij wuifde met zijn hand naar boven en ik twee trappen afsnellend, ontsloot voor hem de voordeur. En rustig beklom hij dan de treden waarlangs ik afgekomen was tot op mijn kamer waar rondom boeken langs de wanden zich hieven en overal verspreid op den vloer lagen, en begon dan dadelijk onze gewende discussie, ernstig maar toch los-levendig voortgaand over allerlei kwesties van de Grieksche filosofie.
Willem Kloos, 1936

66
Van l. naar r.: Frederik van Eeden (met in zijn armen het aapje Priem), Martha van Eeden-van Vloten, Paul en Hans van Eeden in de tuin van Huize Dennekamp te Bussum, 1895.