België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 4

Het verzet

[p. 17]

2 Het ontstaan van het Verzet

Het ligt voor de hand dat, gegeven de geestesgesteldheid van de Belgische bevolking juist na de nederlaag, gegeven ook de strenge straffen voorzien voor elke uiting van verzet, men geen vloedgolf van anti-Duitse acties moest verwachten. Meer zelfs, wanneer die zich toch voordeden, zelfs op kleine schaal, moesten de daders ervan niet rekenen op de sympathie, laat staan de actieve medewerking van de bevolking, die mogelijke represailles vreesde in de vorm van collectieve boetes, gijzelaars, verstrakking van het bezettingsregime, noem maar op.

Vandaar dat het verzet, tijdens de eerste maanden van de bezetting, zich alleen maar laat gevoelen door prikacties, die op het verloop van de krijgsverrichtingen noch op het moreel van de bezettingstroepen de minste invloed uit kunnen oefenen.

De meeste zijn zelfs geen uitingen van actief verzet maar eerder het niet willen weigeren van een helpende hand aan een geallieerd soldaat, die aan de krijgsgevangenschap probeert te ontsnappen. Ook al staat hierop de doodstraf zullen heel wat Belgen, die zich op dat ogenblik zeker niet tot het verzet rekenen, heel vaak tegen wil en dank en beter weten in, toch liever het risico lopen dan de deur voor mensen-op-de-dool te sluiten.

Het eerste actieve verzet, de eerste directe aanvallen op de Duitse bezetter vinden we op het gebied van de sabotage. De eerste veroordeling van een verzetsman, Engelbert Salu van Steenokkerzeel, al op 20 mei 1940, geldt een aanslag op het Duitse militaire telefoonnet. In juni en in augustus dreigt de bezettende overheid de gemeenten Lodelinsart en Zaventem met zware straffen voor dezelfde sabotages. Maar men saboteert ook in de fabrieken, men valt de spoorwegen aan, men hindert het Duitse vrachtwagenverkeer door het wegnemen van de Duitse wegwijzers, men schildert hakenkruisen op de muren van militante duitsgezinden of V-tekens. Men publiceert op heel artisanale, zelfs primitieve wijze vlugschriften tegen de bezetter, sluikkrantjes als b.v. ‘Chut’, dat op 15 juni 1940 voor het eerst verschijnt, net als ‘Résurrection’, later herdoopt tot ‘Le Monde du Travail’.

De verscheidenheid van deze acties mag evenwel niet doen geloven aan een offensief op grote schaal; want haast elke manifestatie is het werk van een geïsoleerd enkeling, hoogstens van een paar mensen die hetzij niet kunnen weerstaan aan de drang iets te ondernemen tegen de vijand, mensen die de nederlaag en de capitulatie niet door de keel kunnen krijgen, hetzij uit de menslievendheid die zij wellicht iedereen zouden betuigen, ook een vluchtende of gewonde vijand.

De Duitsers tillen dan ook in den beginne, zeker de eerste maanden van de bezetting, niet zwaar aan de tegenstand die zij sporadisch hier en daar en dan nog op heel kleine schaal ontmoeten; de rust in het land is zo groot en voor hen ook zo kostbaar dat ze die niet willen verstoren door het creëren van martelaren. Engelbert Salu wordt wel op 20 mei ter dood veroordeeld, maar het vonnis wordt door de militaire overheid dadelijk in vijf jaar hechtenis omgezet.

Die lankmoedigheid zal en kan ook niet blijven duren wanneer de aktiviteit van het verzet na verloop van heel wat maanden toch uitbreiding gaat nemen, ernstigere gevolgen zal hebben en een werkelijke bedreiging gaat worden voor de bezettende overheid, kortom, wanneer het verzet georganizeerde vormen zal aannemen.

Hoe komt die organisatie tot stand?

Men kan de mensen, die zich opstellen tegen de Duitsers, min of meer verdelen over drie grote categorieën.

In de eerste vinden we hen terug die 1914-1918 niet zijn vergeten, die er vaak nog de sporen van in hun lichaam of in hun gevoelens dragen. Het

[p. 18]

1

2

3

4

5

6

7

8

9
(1-2) De laatste vooroorlogse jaren van het Belgisch parlementair regime: een kabinetscrisis om de zes maand.
(3) Over koning Leopolds ‘koninklijk sermoen’
(4) Het Belgisch-Nederlands bemiddelingsvoorstel na de Duitse inval in Polen, september 1939
(5) De proclamatie van koning Leopold aan het Belgische volk na de Duitse inval in België
(6) Koning Leopold in Laken
(7) Eerste reacties van de Belgische pers over de kapitulatie
(8-9) De vergadering van het Belgisch parlement in Limoges op 31 mei 1940, onder voorzitterschap van Van Cauwelaert (foto8, rechtstaand links) en Gillon

[p. 19]

gaat om die mensen die zijn gevangengenomen of gewond of verminkt of weggevoerd, die vier jaar van hun leven in de loopgraven gesleten hebben of die getroffen werden in hun gezin, door het verlies van een vader, een echtgenoot, een kind.

Anderen reageren agressief op de inval zelf, op de aanslag op de onafhankelijkheid van het land, op zijn instellingen, op 's lands morele waarden en materiële verworvenheden; zij nemen geen enkele bezetting onder geen enkele voorwaarde. Deze categorie is die van het nationalistische verzet, dat in de anti-Duitse oppositie algemeen verspreid is, maar vooral zal aarden in militaire kringen en ook rechtse milieus. De derde categorie wordt gevormd door hen voor wie het nationalisme en 1914-1918 geen of alleen maar bijkomstige criteria zijn. Zij zien in de Duitse bezetter vóór alles de vuist van het nationaal-socialisme, van een duizendjarig Duits rijk dat over Europa wil gaan heersen en alle niet-Duitse volken een status opdringen die hen aan de behoeften van het uitverkoren Duitse Herrenvolk zal ondergeschikt maken. In dit Europa zal er één heersend ras zijn, terwijl de anderen zullen worden gedoemd tot lijfeigenschap of slavernij, zoniet vernietigd.

De derde categorie is die van de anti-facisten.

In den beginne zijn zij, die zich op het pad van het verzet begeven, volledig geïsoleerd ten overstaan van een weigerachtige bevolking; zij zijn het ook ten overstaan van hun medestanders, omdat zij die nog niet kennen. Daarom gaan zij, in de categorie waartoe zij behoren, naar sympathisanten zoeken. Wanneer ze die vinden gaan ze een groepje vormen; wanneer dit groepje groter wordt en mensen gaat omvatten die leiderskwaliteiten bezitten, ontstaat een kern van een verzetsorganisatie. Naar gelang van de kwaliteit van het leiderschap, van de omstandigheden ook en van het geluk dat deze kernen zullen hebben, zullen ze het verder schoppen dan hun eigen schaduw en grotere eenheden gaan vormen die dikwijjls hun net uitspreiden over het hele land, soms zelfs tot in het buitenland actief zijn.

Het is evenwel niet voldoende dat wat mensen de hoofden bij mekaar steken, dat één of een paar onder hen de kwaliteiten bezitten om een begin van organisatie tot stand te brengen. Het is ook noodzakelijk dat de omstandigheden, waarin een organisatie geboren wordt en gaat bloeien, gunstig zijn.

Ze gaan immers niet samenzweren, in het geheim met gevaar van hun leven riskante dingen ondernemen, wanneer niet aan enkele voorwaarden wordt voldaan.

Laten wij bijvoorbeeld een ontsnappingslijn nemen. Om verborgen krijgsgevangenen weg te loodsen uit België en ze door Frankrijk heen over de Pyreneeën tot bij de Engelse consultaten in Spanje te brengen, van waaruit ze dan Groot-Brittannië kunnen bereiken is het niet voldoende moed en doorzettingsvermogen te hebben. Om te beginnen moet men de krijgsgevangenen, en later de neergehaalde vliegers, weten te vinden. Dan moeten ze een schuilplaats krijgen, gevoed worden en gekleed, voorzien van valse papieren en voorbereid op een lange, zware en gevaarlijke reis. Dan moeten ze begeleid worden op een tocht die, over zijn grootste lengte, door gebied heen gaat waarvan de vluchtelingen de taal niet kennen, dat gecompartimenteerd wordt door een aantal sterk bewaakte grenzen. Op die tocht moeten ze gebruik maken van het openbaar vervoer, van veilige woningen waar ze onderdak en voedsel vinden ... Onnodig te zeggen dat een ontsnappingslijn, maar ook een inlichtingsdienst, een organisatie van gewapend verzet, een sluikkrant moet kunnen steunen op een infrastructuur, die met de verzetsorganisatie moet groeien. Met ander woorden, de verzetsorganisatie moet een beroep kunnen doen op een enorm aantal mensen die actief meedoen. Ze moet dus kunnen rekruteren uit een heel groot milieu dat op z'n minst de verzetsactiviteiten gunstig gezind is.

Opdat het verzet enige kans op slagen heeft in de ongelijke strijd tegen de bezetter, moet het uiteindelijk kunnen rekenen, zoniet op de actieve medewerking van de bevolking, tenminste op haar sympathie, moet het, om het te zeggen met de woorden van een groot strateeg van het verzet, Mao Tse Tung, zich kunnen bewegen onder het volk als een vis in het water.

[p. 20]

1

2

3
(1) Het eerste nummer van het sluikblad ‘Chut’ verschijnt reeds op 15 juni 1940
(2) Opschriften in juli 1940 tegen de Duitsers (A bas les Boches, uiterst links op de foto), tegen Rex en voor de Royal Air Force. Het is tevens een (mislukte) oproep tot een betoging op de Nationale Feestdag van 21 juli 1940.
(3) 11 november 1940 aan het monument van de Onbekende Soldaat, onder de Congreskolom in Brussel

[p. 21]

1

2

3

4

5

6

7
(1-2-3-7) België op de bon
(4) Minimaliserende mededeling van slecht nieuws
(5) Men heeft vanmorgen een Engelse spion aangehouden. Hoe heeft men hem herkend? Hij droeg geen pakjes... Tijdens de eerste dagen van de bezetting droeg het Duitse leger, dat de Belgische winkels ijverig leegkocht, meer pakjes dan wapens.
(6) Het kon dit des te gemakkelijker doen door de geforceerde wisselkoers van de Rijksmark.