Oom Jan leert zijn neefje schaken

[p. 48]

8. Een spelletje, zoals het niet moet

‘Zo, hebben jullie het gedichtje uit de war gehaald?’

‘Ja, Oom, hier is het,’ zegt Jan.

‘Lees het maar eens voor, Jan,’ zegt Vader, ‘dan kan Oom genieten van zijn kunststuk.’

Jan leest:

Een jongen, die graag voetbal speelt,
Wie leren, wat ook, nooit verveelt!
Een oom, die graag een schaakje zet
En 't Jan wit leren voor de pret!
Een vader, die maar pijpjes rookt
En onderwijl een grap verkoopt!
Een moeder, die maar lacht naar Jan...
Wie weet, wat daarvan worden kan?’

‘Waar haal je 't vandaan?’ vraagt Moeder.

‘Uit dit ding,’ zegt Oom lachend, terwijl hij op zijn hoofd wijst. ‘Dat had je niet gedacht, hè? Maar moeilijk was het eigenlijk niet, zo'n versje in elkaar te zetten. Ik heb alleen de waarheid maar gezegd. Maar waar blijft mijn mooie tekening en het oefenbord? Daar durven jullie zeker niet mee voor de dag te komen, hè?’

‘Hier is de tekening, Oom.’

[p. 49]

‘Hier is het bord, brompot.’

‘Prachtig! Prachtig! Mijn compliment,’ zegt Oom. ‘Een leuke randversiering, hè? En wat doen die witte inktletters het goed op het oefenbord. Heel duidelijk! We zullen het maar meteen in gebruik nemen. Kijk, ik heb een mooi partijtje uit een boek overgeschreven, dat kunnen we nu samen eens fijn naspelen. Zet de stukken maar op, Jan, en hier heb je een papiertje, dan kun jij de zetten noteren. Ik heb dit partijtje overgeschreven, niet omdat het zo góed is, maar juist, omdat er fouten in gemaakt worden, waarvoor ik je waarschuwen wil. Het is ook wel eens leerzaam, als je weet, hoe je het níet moet doen.

Jan, wijs jij eerst eens de volgende velden: d4, e4, d5 en e5.

Goed. Wat zie je voor bijzonders aan deze velden, Jan?’

‘Ze liggen precies in 't midden van het bord, Oom.’

‘Juist. Ze liggen in het “centrum” en daarom heten ze de centrumvelden en dáárom zijn ze ook de belangrijkste velden van het hele bord. Er gebeurt het meest. Het centrum van de stad is ook het drukst. Er lopen de meeste mensen, er is het meeste verkeer. Kortom, het is het belangrijkste deel van de stad. Met die centrumvelden moet je daarom altijd rekening houden: in het begìn van het spel, maar ook als je al heel wat zetten hebt gedaan.

Nu gaan we spelen. Steek maar even uit, Jan. Mooi, ik heb wit. Ik zeg telkens de zetten, jij noteert ze en als het je beurt is, zet je. Daar gaat-ie:

1. e2 - e4. Natuurlijk, wij hebben afgesproken voorlopig altijd zó te beginnen. Ik doe nu twee dingen tegelijk: ik maak een loper vrij en ik bezet een centrumveld. Zomaar ineens één van de belangrijkste velden van het hele bord.

Zwart e7 - e5. Om precies dezelfde redenen. Zie je het, Jan?’

‘Ja, Oom!’

‘Mijn witte paard g1 staat te trappelen om weg te komen.

Goed, daar gaat het!

2. Pg1 - f3. Altijd een goede zet. Het paard krijgt zijn zin en doet gelijk een aanval op pion e5. Zie je wel, Jan?’

‘Ja Oom, het paard kan op e5 komen en de pion slaan.’

‘Goed. Het paard doet dus een aanvalszet. Zwart wil natuurlijk de pion verdedigen en moet daarom een verdedigingszet doen. Maar hij doet een heel slechte zet. Kijk maar.

[p. 50]

2. Zwart Dd8 - f6. Nu wordt de pion wèl verdedigd, maar waarom moet dit nu juist met het belangrijkste stuk van het hele spel? Dáár moet je zuinig op zijn. Het wordt natuurlijk zo gauw mogelijk aangevallen, moet weer terug - en zwart lijdt tempoverlies.

Onthoud, Jan, zó moet jij nóóit spelen! Wit doet nu een goede zet door zijn loper ook in 't veld te brengen en hij zet hem op een goede plaats.

3. Lf1 - c4.

Zwart vergeet, dat hij eerst zijn officieren een goed plaatsje moet geven en zet niet best.

Zwart c7 - c6. Paard b8 kan nu zelfs maar één kant uit, naar a6. En nu oppassen, Jan! Nu doet wit een wonderlijke zet. Kijk, hij neemt toren h1, zet hem naast de koning, dus op f1, maar nu neemt hij ook de koning, zet die over de toren heen op g1. Dat is de enige manier, waarop je twee stukken tegelijk mag verzetten. Ze noemen dat werkje rokeren en de zet, zoals ik die nu heb gedaan, heet de korte rokade.

En waarom doet wit nu die zet?

Je begrijpt, dat de koning het veiligst in een hoek staat. Dat is dus al héél belangrijk. Maar kijk nu eens naar de toren. Die stond eerst in de hoek en kon zo goed als niets doen. En nu kan hij, als wit wil, na een paar zetten al midden in het veld komen. Probeer maar eens. Juist.

De rokade is dus altijd een beste zet en die moet je zo gauw mogelijk doen.’

‘Ik zal het onthouden, Oom.’

‘Goed, maar je moet op nog meer dingen letten. De koning mocht rokeren, omdat hij en de toren nog niet van hun plaats geweest waren. In andere gevallen mag het nóóit. En je begrijpt zelf wel, dat je niet kunt rokeren, als paard, loper of allebei nog op hun plaats staan.

Begrijp je nu, dat het altijd goed is paard en loper zo gauw mogelijk in het veld te brengen? De schakers noemen dat: paard en loper ontwikkelen. Als die twee weg zijn kun je “rokeren”.’

‘Begrepen, Oom!’ zegt Jan.

‘Ja, maar ik ben nòg niet klaar. Er zijn nog wel meer gevallen, waarin je niet kunt rokeren. Dat vertel ik je straks wel. En let nu eens op die drie pionnen vóór de koning. Die moe-

[p. 51]

ten nu de koning verdedigen. Daar moet hij dus zuinig op zijn, en daarom moet je nooit die 3 pionnen van hun plaats brengen. Alleen, als het héél, héél nodig is!

En nu nòg een ding. Kijk eens even naar de zwarte stelling. De dame is van haar plaats, als nu paard b8 en loper c8 ook nog ontwikkeld zijn, dan staat er dus niets meer tussen de koning en de toren. Nu, dan mag de koning naar die kant ook rokeren. Dat noemen ze de lange rokade. Nu moet jij maar eens uitvissen wat voor verschil er is tussen de korte en de lange rokade.’

[p. 52]

‘Ik zie het, Oom,’ zegt Jan verheugd.

‘Bij de korte rokade zijn er twee velden tussen de koning en de toren en bij de lange drie.’

‘Jij bent een kerel, hoor!’ zegt Oom lachend. ‘De korte rokade schrijven we zo: o - o en de lange rokade o - o - o.

Zet 4 van wit is dus o - o.

Zet 4 van zwart: Lf8 - c5. Een goede plaats voor de loper.

5. d2 - d4. Wit bezet nog een centrumveld.

5. Zwart. e5 × d4.¹

6. e4 - e5! Daar komt het tempoverlies voor zwart. De koningin wordt door een beschermde pion (door Pf3) aangevallen en moet terug.

6. Zwart Df6 - d8. De dame staat weer op haar oude plaats!

7. c2 - c3, d7 - d5 en valt hiermee de witte loper aan.

Maar Zwart vergist zich hier omdat hij iets vergeten is. Wàt is Zwart vergeten? Kijk maar eens hier. Pion d7 komt van zijn oorspronkelijke plaats, gaat twee velden naar voren en komt nu naast de witte pion te staan. Nu mag wit een vreemde zet doen.

Hij gaat nl. met zijn e-pion op d6 staan en de zwarte pion d5 gaat van het bord. Het is dus net, of pion d7 maar één veld vooruitgegaan is, dus op d6 kwam en nu door pion e5 geslagen is. Je zegt dit zó: pion e5 slaat d5 in het “voorbijgaan”, met een vreemd woord “en passant”.²

Dat is nogal een lastige kwestie, Jan,’ zegt Oom, ‘maar het komt niet zo dikwijls voor en daardoor was zwart het zeker vergeten. Zwart doet als achtste zet d4 × c3.

9. Pb1 × c3. Nu is het paard ook ontwikkeld.

9. van zwart Lc8 - f5.

10. Dd1 - b3. Pion f7 wordt nu “dubbel aangevallen” door

1 De bedoeling van deze partij is in de eerste plaats een herhaling van de loop der stukken en verder de invoering en verklaring van een paar nieuwe begrippen. Een uitvoerige toelichting van de gespeelde zetten is hier dus nog niet op zijn plaats.

2 Dit “en-passant-slaan” is alleen geoorloofd tussen pionnen en uitsluitend in een geval als dit, waar de witte pion op de 5de rij staat en een zwarte pion (links of rechts) van de 7de op de 5de rij komt (analoog voor zwart: pion op de 4de rij, de witte nabuurpion komt van de 2de op de 4de).

[p. 53]

loper c4 en dame b3, en pion b7 is ook in gevaar. Zwart zet op 10. Dd8 - d7? Pion f7 wordt nu wel beschermd. Maar kijk eens, wat wit doet?

11. Pf3 - e5! en hierdoor wordt de zwarte dame verdreven en pion f7 voor de derde maal aangevallen.’

‘Dat is goed gespeeld,’ zegt Vader.

‘Zeker,’ zegt Oom, ‘en de zwarte dame moet alweer op stap.’

‘Weer tempoverlies,’ zegt Jan.

11. van zwart Dd7 - c8. De dame had maar keus tussen d8 en c8.

12. Lc4 × f7†. De zwarte koning moet vluchten, want hij kan de loper niet slaan.

Zie je het, Jan? vraagt Oom.

‘Jazeker, Oom. Dan zou de koning schaak staan door paard e5 en dame b3.’

‘Prachtig! Daar gaat de koning.

12. van zwart Ke8 - f8.

Nu moet je eens even op de witte pion d6 letten. Je ziet, die staat gevaarlijk dicht bij de onderste rij van zwart. En wat is nu een regel van het schaakspel? Als die witte pion zo brutaal of zo dapper is, dat hij op de onderste rij komt, dan wordt hij voor zijn dapper gedrag beloond. Hij verandert op staande voet in een officier, hetzij dame, loper, paard of toren, dat mag wit zelf uitmaken. Zo'n pion wordt dan van gewoon soldaat “bevorderd” tot officier. De schakers zeggen: zo'n pion “promoveert”. Dat zou dus een enorm voordeel voor wit zijn!’

‘Maar dan begrijp ik niet,’ zegt Vader, ‘waarom zwart die pion niet slaat met loper c5.’

‘Dat heb je goed gezien, vriend, dat begrijp ik ook niet.

Wit gaat nu verder op roof uit!

13. Lf7 × g8! Dat is een beste zet. Zwart kan die loper niet met de toren nemen. Doet hij dat, dan is de partij meteen uit. Kijk maar. Wit zet zijn dame op f7 “schaak” en tegelijk “mat”. De koning kan de dame immers niet slaan, want dan staat hij weer “schaak” door het paard e5.’

‘Sapperloot, ja,’ zegt Vader.

‘Het veld f7 is dus erg gevaarlijk voor zwart en daarom gaat hij het beschermen met zijn dame.

[p. 54]

13. van zwart Dc8 - e8.

14. Lc1 - g5. Deze loper komt voor het eerst in actie en staat prima. Maar hij blijft hier niet; hij moet nog een eindje verder. Zien jullie soms wat wit met die loper van plan is?’

‘Nee,’ zeggen Vader en Jan tegelijk.

‘Dat is je niet kwalijk te nemen, hoor. Maar de witte loper moet naar e7, koning “schaak”. Die kan nergens naartoe, want op f7 staat hij weer schaak door loper g8 en paard e5 en dame b3.

Nu kan alleen de zwarte koningin loper e7 slaan, maar ze wordt dan direct zelf geslagen door die pion d6. En zwart is zijn dame kwijt.’

‘Prachtig!’ zegt Vader.

‘Ja, dat noemen ze combineren, verschillende zetten laten “samenwerken” om de tegenstander klein te krijgen.

Zwart wordt eindelijk wakker en ruimt die lastige pion d6 op.

14. van zwart Lc5 × d6.

Nu gaat wit ook zijn toren eens in actie brengen.

15. Ta1 - e1.

Er is nog geen gevaar voor zwart en daarom gaat hij op roof uit.

15. van zwart Th8 × g8. Och, dit voordeeltje gunnen we zwart wel, want hij is toch reddeloos verloren.’

‘Is 't werkelijk?’ vraagt Jan verwonderd.

‘Ja, wit heeft alwéér een goede zet.

16. Pe5 - c4. Kijk maar eens. De zwarte loper op d6 wordt door het paard c4 aangevallen. En zie je soms nog een zwart stuk, dat gevaar loopt?’

‘Ja, Oom,’ zegt Jan, ‘de zwarte dame kan geslagen worden door toren e1.’

‘Goed! Zwart verdedigt nu zijn loper door:

16. De8 - d7.

Nu doet wit weer een gewèldige zet. Hij slaat toch de loper.

17. Pc4 × d6! En het mooiste is: de zwarte dame kan paard d6 niet terugnemen.’

‘Waarom niet, Oom?’ vraagt Jan.

‘Nu, pàk het paard maar eens. Nu staan de koning en de dame van zwart dus op één lijn. Wat doet wit nu? Die zet

[p. 55]

loper g5 op e7, “schaak”. De koning kan de loper niet slaan, want dan staat hij weer schaak door toren e1. Zwart moet nu de loper slaan met zijn dame en verliest zijn dame, die geslagen wordt door Te1.

Zet nu nog even het paard, de dame en de loper op hun plaats, Jan. Zó, en laten we nu eens voor zwart 17. g7 - g6 proberen.

18. Lg5 - h6†. Kijk nu eens, hoe die zwarte koning in het nauw zit. Hij moet weg. Maar hij kan nergens naartoe.

Op g7 wordt hij geslagen door loper h6.

Op f7 staat hij schaak door paard d6.

Op e8 staat hij schaak door paard d6 en toren e1.

Op e7 staat hij schaak door toren e1.

Er is nog maar één redmiddel. De schaakgevende loper kan hij niet slaan. Dan maar een toren naar voren.

18. van zwart Tg8 - g7.

Wit neemt die toren niet eens met zijn loper, hoewel de toren meer waarde heeft. Nee, hij gaat zelf iets vreemds doen.

19. Db3 × b7. Hij rooft een pionnetje en zet zijn dame tegenover de andere dame.

19. van zwart Dd7 × b7.

En nu komt het einde door:

20. Te1 - e8† en mat.

De zwarte koning kan de toren niet slaan, want hij staat dan schaak door paard d6.

Op e7 kon hij niet komen door toren e8.

Op f7 staat hij schaak door paard d6.

Afgelopen! Mat!

Hoe vinden jullie schaken?’

‘Prachtig,’ zeggen Vader en Jan.

‘Dat is het ook,’ zegt Oom tevreden.

‘Eventjes nu nog zien of je notatie goed is, Jan. Vergelijk eens.

	wit		zwart
1.	e2 - e4		e7 - e5
2.	Pg1 - f3	(ontwikkeling en aanval)	Dd8 - f6?	(slechte verdediging)
3.	Lf1 - c4		c7 - c6?
4.	o - o	(korte rokade)	Lf8 - c5
5.	d2 - d4		e5 × d4

[p. 56]

6.	e4 - e5!		Df6 - d8	(tempoverlies)
7.	c2 - c3		d7 - d5
8.	e5 × d6	(e.p. = en passant)	d4 × c3
9.	Pb1 × c3		Lc8 - f5
10.	Dd1 - b3	(dubbele aanval op f7)	Dd8 - d7?
11.	Pf3 - e5	(drievoudige aanval)	Dd7 - c8
12.	Lc4 × f7†		Ke8 - f8
13.	Lf7 × g8!		Dc8 - e8
14.	Lc1 - g5	(met bedoeling naar e7)	Lc5 × d6
15.	Ta1 - e1		Th8 × g8
16.	Pe5 - c4		De8 - d7
17.	Pc4 × d6!		g7 - g6
18.	Lg5 - h6†		Tg8 - g7
19.	Db3 × b7		Dd7 × b7
20.	Te1 - e8±

Klopt het, Jan?’

‘Precies, Oom.’

‘Goed! Die partij speel je zeker nog wel eens een keertje na! Dat is leerzaam. En tot slot nog een klein stukje schaakge-leerdheid. Zopas hebben we het over de “rokade” gehad. Je weet nog, dat je alleen rokeren màg, als koning en toren nog niet van hun plaats geweest zijn en je kùnt (dat spreekt vanzelf) alleen rokeren als geen lopers of paarden tussen de koning en de toren staan.

Die twee regels weet je al.

De drie andere zal ik je zeggen. Zet de koning even op e1 en de toren op h1. Zo.

In deze stand màg je rokeren omdat beide stukken nog geen voet verzet hebben en je kùnt rokeren omdat de velden f1 en g1 “vrij” zijn. Zet nu een zwarte loper op b4.

Schaak! Nu mag je níet rokeren. Dat is eerlijk, vind je niet? Zwart zet je schaak met een enkelvoudige zet, terwijl je je door de rokade met een dubbele zet (je verzet twee stukken) uit de moeilijkheden zou redden. Begrepen?’

[p. 57]

‘Ja, Oom.’

‘Zet dan dezelfde loper op c4. Nu mag je óók niet rokeren, en dat is te begrijpen. Je stuurt een koning toch niet dwars over een weg, die door de vijand bezet is? Loper c4 beheerst hier de weg a6 tot f1 en al komt ná de rokade de toren op het gevaarlijke f-veld, toch mag hier niet gerokeerd worden. Eigenlijk moet je bij de rokade zelfs éérst de koning en dàn pas de toren verzetten. Als de koning dan statig naar veld g1 wil wandelen, wordt hij op f1 al door de loper gevangen genomen, iets wat juist niét mag. Ook begrepen?’

‘Uitstekend, meester,’ zegt Vader.

‘Dan de vijfde en laatste regel. De loper van het bord. Een zwart paard op h3, Jan! Zó. Geen sprake van rokade! Na de rokade zou de koning schaak staan door het paard en zóiets is onmogelijk.

Dat is de geschiedenis van de rokade.

Nog even een diagram maken!

rokade

Zó, klaar. Generale repetitie. De bovenste helft is voor de lange rokade. De onderste helft voor de korte rokade.

Opgelet, kinderen! De paarden en lopers denken we weg.

In deze stand is rokeren geoorloofd. Omdat:

1.	De stukken (koning en toren) hebben nog geen voet verzet.
2.	Het rokadeterrein is vrij!

Maar nu staan de paarden en lopers er wèl: We kijken eerst naar h5 voor de lange rokade en loper b4 voor de korte,

[p. 58]

daarna letten we op loper g5 en loper c4 en ten slotte spreken de paarden een woordje mee. Hier is rokeren ten strengste verboden.

Omdat:

1.	De koning staat schaak (een billijk verbod).
2.	Het rokadeterrein is niet veilig (een logisch verbod).
3.	Na rokade staat de koning schaak (een overbodig verbod).

Zo, mijne heren, dat was het wetenschappelijk gedeelte van deze avond!’