Antwerpsch chronykje, in het welk zeer veele en elders te vergeefsch gezogte geschiedenissen sedert den jare 1500 tot het jaar 1574 zoo in die toen vermaarde koopstad als de andere steden van Nederland

[1566]

Anno 1566. d'Welck men hiet het jaer van wonder⁺ om de grouwelycke veranderinghe die men sach in het out Christenen Gelooff, ende de groote muyterye dier gebeurdde onder den Adel, met noch oproerighe ende quaetwillige gemeynte, die naer Passchen in den Apriel t'Antwerpen, Brussel, Loeven, Mechelen, oc menich werff 's nachts hebben gestroyt, Boecxkens achter straten inhoudende veel vermaninghen teghen de Spaensche Inquisitie; noch hebben sy als doen menich geschrifft, gepleckt op Kercdueren ende hoecken van der straten, inhoudende veel schimpen teghen den Cardinael van Atrecht Granvelle, ende den Geestelycken staet, versierende veel loeghens, oock in 't openbaer brengende veel secreten van de Landen, als Spaignien, Duytschlant, ende Brabant.

In 't selve jaer 's maensdachs naer Paeschen, den 15. Apriel, was over 't Veer in Vlaenderen by Antwerpen al te grooten brant van haer self vier comen.

Den 22. Mey hebben de oproerighe Sectarissen eerst buyten Antwerpen beginnen te Predicken, by de Stadt in 't Berghen Bosch.

Binnen desen tyt isser weer eenen anderen Prochiaen op 't Kiel comen Preken, genamt Heer Frans, oock eenen confessionist, maer na dat hy eens oft tweemael gepreeckt hadde, heeft hy meer volcx vuyt de Stadt gecreghen als voor, want men seyden, dat hy vuyt de confessie van Ausborch Preckten, waer door hy corts cesseren moeste.

Op ten 13. Juny op 't Heylich Sacraments dach, hebben sommighe Sectarissen haer noch eens vervordert, 's dachs t' Antwerpen te Precken by der Stadt, in 't Bosch van Beerschot, ende daer waren ontrent vier-

+ 1566.

[p. 70]

⁺hondert Persoonen vergadert. Maer den 24. Juny, op Sinte Jansdach, hebben haer de Sectarissen, Calvenisten stouter na de Stat van Antwerpen vervordert te Precken dan te voren, want sy quamen als doen Precken op 't Laer achter Borgherhout in 't Franchois, ende den Predicant hadde te Parys geweest een Advocaet, en was van daer gevloden om syn banckeroete, daer liepen vuyter Stadt seshondert na de Predicatie, meest al Walen.

Saterdachs den 29. Juny op Sinte Peter en Pauwels dach, hebben de Heeren met malkanderen raet gehouden, om dese Predicatien te moghen beletten, want de Borghers niet op en hielen die te hooren, want dien dach souwer op 't Laer twee Predicken, eenen in 't Walsch den anderen in 't Duytsch de Leere van Calvinus.

Doen wert 'er gesloten voor d'eerste reyse, dat men aen elck Poort soude wacht stellen twintig of veertig sterk van d'Ingesetene Borgers, om niemant te laten passeren naer de Predicatie op 't Laer.

Item op den selven dach 's morghens vroech, heeft men t'Antwerpen een gebot gedaen van weghen de Stadt, dat niemant en soude gaen ter Predicatien, maer dit gebot niet achtende, hebbender terstont meer dan vyftienhondert gegaen ter beyder Predicatien, dies gelyck oock s'anderdachs op den Sondach gincker noch meer met haar Psalm Boecxkens, ander met brieven ende met schimpighe Refereynen, Beelden, Schilderyen tegen de Misse, Paus, ende Geestelycheyt, om die aldaer te vercoopen, al waert sake dat de wacht aen de Poort stont, sy lietense al passeren, sommighe haren cost ende dranck mede draghende, 's morghen om naer noen haer Sermoen niet te versuymen, want doen Preckten een in 't Walsch ende twee in 't Nederlantsch Duyts.

+ 1566.

[p. 71]

In 't selve jaer den eersten July, heeft men t'Antwerpen⁺ aff gepubliceert van de Stadt weghen, dat een iegelyck in 't geschrift over soude brenghen alle vremdelinghen die inde Borghers huysen logerden, ende alle Herbergiers overbrenghen die sy 's nachts logeren souden met naem en toenaem op de verbeurte van twelff gulden.

'T 's Dysdachs den 28. July, op onser Lieve Vrouwen dach, 's morgens soo las men noch een gebot aff van 't Hooff weghen, dat niemant hem meer vervoerderen en soude naer de Predicatie te gaen, op verbeurte van syn poorterye van Antwerpen ende daer en boven noch arbitralyck gecorrigeert te worden, dit plactemen op de Kerckdeuren en Poorten van de Stat om dat het niemant van ignorantie excuseren en soude. Dit nochtans niet tegenstaende hebbender noch sterker ter Predicatien gegaen met menich duysent dan 't ooyt te vooren gedaen was. Maer tsachternoens in 't begin van de Duytsche Predicatie, is onder hunlieden een beroerte gecomen, schietende aff een sinckroer doen den Predicant met een gedruysch op den stoel quamp, soo meynden die van verre stonden, dat sy verraden waren.

In 't doen van de Predicatie isser noch een gerucht gebeurt, door 't schieten van sommighe Italianen die te peerde comen waren, soo dat sy soo vervaert waren, datter een van den boom vallende syn been brack, d'ander verloren hun cappen, huycken ende schoenen &c. Door dit ramoer der Duytscher Predicatie, hebben de Walen hun sinkroeren affgeschoten, die sy onder haer mantels en cleeren hadden, want sy meynden al verraden te syn. Item op den 5. July 's vrydachs, syn de poorten tot den agt uren gesloten geweest, ende daer naer en ginck 'er maer twee

+ 1566.

[p. 72]

⁺ open de Roye en Sinte Joris Poorte, en men wist niet waerom.

Op den selve dach 's morgens, ist t'Antwerpen Brant geweest, ontrent den 9. uren in 't Lombaerdt of't Beedtstraethien tot een Schrynwerker, en is verbrant gansch syn huys, door dat vier in syn spaenderen quam alse de lym smilten souden op den solder.

Hier door isser groote beroerte geweest onder 't volck te noen waert, meynende dat de Stadt verraden was, want sommighe riepen slaet doot! slaet doot! makende groote beroerte onder het volck op de straten, en principalyck op de Hoender merckt, soo dat men de huysen al sloot, soo datter een groot gedruysch van volck tweemael geloopen quamp, door vrese dat men al vermoert hadde, men dede Kerkdeure aen de Zuytsyde van binnen toe met de Sacristy, daer veel Cappellanen in waren, maer dit gerucht verginck haest, om dat op den middach was, maer ontrent drie of 't vier uren naer den brant, isser den steenen gevel vant verbrant huys gevallen, daer dry persoonen onder doot bleven, en eenen arm en been gebrocken, en wirt over doot in 't Gasthuys gedraghen, daer hy corts aff stierff.

Op den selven dach t' savonts is binnen Antwerpen gecomen Heer Heyndrick Brederode, met Graeff Lodewyc synen Broeder, en myn Heer van Cuylenborch met noch meer andere Geusche Heeren, gecleet met Minnebroers grau, dese syn gelogeert geweest in de Cammerstraet in den Royen Leeu, daer blyvende tien daghen lanck, groot gelt met de Geusen en Antwerpsche Calvinisten verterende.

Den 6. July t' Saterdachs, isser t'Antwerpen noch een gebot van s' Coninx weghen gepubliceert, dat alle vagabonden hun versien souden vuyter Stat binnen Sonneschyn op lyffstraffe, ende dat niemant hem vervor-

+ 1566.

[p. 73]

dere en soude buyten naer de Predicatie te gaen, op⁺ arbitrael correctie.

Op den selven dach tegen den avont, ginck 'er t'Antwerpen eenen quaden roep van Ruyters en Voetknechten, die sy seyden dat men dien nacht in laten soude, hier door isser groot ramoer onder t' gemeynte geweest, alsoo dat een iegelyck hem versien heeft in den dach van goet geweer, soo hy syn goet en lyf beschermen wilde, oock hinck een iegelyck dien nacht een lanterne met licht voor syn doer, d'ander door vervaertheyt wackten den ganschen nacht. Sommige Vrouwen door vervaertheyt creghen misval, ende stirven ende oock sommighe meysens. Veel cooplieden wilden met haer goet vertrecken, maer het wirt verboden niet te doen dan alleenlyck de vagabonden.

t' Sondags den 7. July, smorghens hebben de quaetwillige Sectarissen veel sterker op 't selve Laer ter Predicatien gegaen, wel versien van geweer, als sinckroers, zwynsprieten &c. want als doen preckten den duytschen Predicant al regendent sterk voor den noen. Maer naer noen op den selven dach, hebben der haer noch meer vervordert ter Predicatien te gaen met geweer, want doen preckten den Franchois ende den Duytschen die smorgens gepreckt hadde. Op den selven tyt naer noen ten drie uren, isser t' Antwerpen in de Minnebroers Kercke eenen droncken Clermaker, genoemt Hercules, gecomen, roepende luyder stemmen Vive le Geus, ons isser noch meer, waer door de lieden in de Kerck sittende, seer vervaert geweest syn, soo dat sommighe door loopen verlosen haer crappen, bonnetten, huycken &c. Desgelycks heeft 'er oock smorgens rammoer in Sint Jacobs Kercke geweest onder het Sermoen van eenen Gods verrader, die een arm

+ 1566.

[p. 74]

⁺ vrou wilde vanghen, om dat sy in de Kerck om Goets wille quamp bidden.

Binnen desen tyt is t'Antwerpen den breeden Raet dicwils vergadert geweest, om te consenteren van 't s'Hooffs wegen, Cryslieden in de Stat te laten, d' welck de gemeynte niet en wilde consenteren. Antwoorde dat sy machtich genoch waren met haren Borchgrave den Prince van Orangien te bewaren de Stadt van alle inconvenienten. Alsdan heeft den breeden Raet gesloten, datter gheen vremdelinghen aen de vyff Poorten meer waken en souden, maer dat aen elcke Poort souden syn veertigh ingesete Borghers, ses uren lanck, en dat op de derthien Brugghen van de Stadt, als de Loockbrugghe, Yserenbrugghe, Sint Jansbrugghe, welcke de stadts sterckten heeten; in den dach souden oock veertigh Borghers waken.

Den 8. July, 'smaendachs 's nachts isser t' Antwerpen mede groot rammoer geweest, door sommighe die vytgaven datter Ruyters ontrent Antwerpen comen souden, waer door dat de wakers alle de gemeynte s' nachts opgeroepen hebben, om Lanteerens met licht voor haer doren te hanghen, ende elck met syn geweer in syn doer staen soude, goede wacht houden. In de selve weeck heeft men op diversche plaetsen buyten gepreckt, als buyten Brussel, Mechelen, Lier &c. Maer te Berghen op Zoom, heeft men in een Schaepscoye gepreckt, eenen armen Lynenwever predicant synde, desen hiet men Doctor Spoel. Noch heeft men gepreeckt buyten Ghent by Hoochstraten, te Turnhout, te Gheele. &c.

Op den 14. July, t' Saderdachs naer den noen, is Heer Brederoy, met alle syn Geusen vyt Antwerpen gereden tot Roye op den Dries te gemoete den Prince van Orangien, out Borchgrave van Antwerpen, en is t' sa-

+ 1566.

[p. 75]

vonts binnen comen als Defenseur met by de drie hondert⁺ Peerden, meest al Gheusen met sommighe Borgers, ende om dese incomste te sien, is de halve stadt meest al buyten geloopen, en al daer den Prince passerden, waer door den Prince seer verwondert en verslaghen was, want als hy te Bergem en op s' Keysersbrugge quamp riep men al, Vive le Geus d' welck den Prince seer qualyck namp.

't Sondachs s' morgens den 15. July, hebben de Sectarisen ende sommighe treffelycke Borghers van Antwerpen, sterker dan oeyt te voren op d' Luysbeken Laer ter predicatien gegaen, met geweer en Bussen, want men aldaer in 't Walsch preckten ende twee in 't duytsche teghen den geestelycken staet, de seven Heylige Sacramenten, Misse, Bevaerden, Afflaten des Paus ende d' oude roomsche Apostolycke religie.

Waerom dat grote wacht gehouden hebben die Calvinisten met lange Roers in alle straten ende hoecken van 't Laer, hebbense beset met straetwaghens, en beschanst met buytewagens, Peerde, Volck, op dat sy niet en souden verstoort woorden, want in de stat wackten de Borghers aen alle Poorten, op alle Brugghen meer dan driehondert persoonen.

Desgelycks preckten sy op den selven dach naer noen, en sy brochten altoos haer Predicanten tusschen twaelf Peerden naer den preckstoel, maer eer sy begosten te precken songhen sy diversche duytsche Psalmen.

s' Maendach s' morgens den 16. July, op 't scheyden der Apostelen dach, hebben sy weder al even sterck op 't Laer gepreckt, al hadde de Prince van Orangien gheerne gehadt dat syt gelaten hadden, maer hem niet willende obedieren als Borchgrave van Antwerpen, soo heeft hem den duytsche Predicant vervordert op 't Laer te trouwen, cleyn eerst geboren Kinderkens te doo-

+ 1566.

[p. 76]

⁺ pen in 't duytsch met gracht water, anders gheen ceremonien van soute heylige olie, of 't chrisma daer toe besighende, dan seggende teghen het knechthien, Abraham ick doop u, in den naem des Vaders, des Soons, ende des Heyligen Geest, teghen meysken, dat Sara genoemt woort, desgelycx, maer de Peeters en Meters gaff hy goet onderwys van den doop.

Den 16. July, heeft den Prince van Orangien, als Borckgrave van Antwerpen, doen vergaderen den breeden Raet van de Ambachten, in den welcken hy d' vuytsprack selver gedaen heeft vuyt den naem des Conincx van Spangien ende 't Hoff van Brussel, om een middel te vinden om de buyten Predicatien te verbieden, op dat sy mochte cesseren; maer den breeden Raet en heeft hier op terstont niet connen antwoorden aen den Prince. Waerom den Prince haer lieden deliberatie heeft gegeven te beraden, elck met syn oude Deeckens tot den 19. July, hier en boven heeft den Prince Lantsraetswyse doen ontbieden alle Schutters gulde tot ses toe, met de drie Retoryck Camers, als Violieren oft Schilders, Olyftack, ende Goublom. Item de gulde van 't Heylige Sacraments looff, de Almoseniers, om t' samen hier op goeden Raet te moghen vinde. Item noch diversche natien.

Item den 19. July, is den breeden Raet anderwerff vergadert, om haer meyninghe te verclaren, soo hebben sy door haren nieuwen Pensionaris doen segghen, als dat haer de sake te swaer was om te moghen redineren, maer dat sy haer submitteerden onder den gemeynen lant Raet ende de Heeren vander Oorden, aengesien dat men niet alleen buyten Antwerpen en preckten, maer buyten en binnen alle landen, steden, dorpen, en vryheden, ende meestendeel in Vlanderen.

+ 1566

[p. 77]

Den 20. July, t' Saderdachs, doen hebben alle de⁺ Wyckmeesters vuytten naem des Prince en haer lieder honderste man laten weten haer lieder thiende L. Item de Schutters cnaapen van de ses Gulden hebben omgegaen tot haer ondersaten van stats weghen, dat niemant van haer huysinghe, sy selve, haer maegschap meer vervoorderen en soude buyten ter predicatien te gaen, waer vuyt in de stadt grooten twist ende haet ende nyt quamp teghen de geestelyckheyt, soo dat niemant van haer liede onbequect ende bespot in eenich geselschap oft strate mochte comen.

Maer dit gebot noch veel min achtende, hebben den 21. July op 't Laer stercker ter Walscher Predicatien gegaen met alderhande Wapenen, Gescut, Pansier en Harnasch soo te peerde als te voet, noch hebben de machtichste van de Borghers, als Ryselaers, Dornickers &c. geheurt veel volcx om de wacht te houden met de wapens op 't Laer om in 't sermoen niet verstort te worden. Een igelycken van dese wakers gaven sy tien of 't waelf stuyvers dachs als men Preckten, alsoo dat elcken van haer Predicatie wel stont op vierhondert of 't vyfhondert guldens.

Den selven dach 's morgens naer 't Laers Sermoen, heeft den Predicant anderwerff gedoopt ende getrout, hier en tusschen synder twee Minnebruers vuyter Stadt naer Deurne gegaen, door 't midden van de drie Predicatien, maer niemant en heeft haer iet misdaen dan somghe van de wachters hebbense geleyt vuyt volk op den rechten wech, naer de Predicatie hebbense al t' samen gesonghen Duytsche Psalmen, en te gelyck haer roers affgeschoten in een teecken van blyschap, dat het Sermoen voleynt was, want het hadde by naer dry uren geduert.

Den 22 July op Sinte Marie Magdalene dach, heb-

+ 1566.

[p. 78]

ben⁺ sy weer buyten op 't Laer gepreckt 's morgens, en daer is een ramoer in 't Sermoen geweest door een borse te snyden. In dese weeck heeft men dicwils voor den Prins vergadert den breeden raet met alle de natien, gulden om dese commotie van 't buyten Precken, te neerteleggen.

Noch in 't selve Jaer den 25. July, op St. Jacobs dach, heeft men t' Antwerpen geconsenteert, dat Heer Matthys den tweeden Predicant van 't Kiel, aldaer weder soude Precken in de nieue Prochie Kercke, diet te voren van 't Hooff van Cameryk weghen verboden was, om suspitie dat hy Ketterye Preckte, daer in menghende de confessie van Ausborch, maer dit niet openbaer blyckende is weder van sommighe ontboden, om daer te staen, en als hy al heden Preckten hadde vierduysent Persoonen, soo van de wet als andere van Antwerpen, die Luteraens gesint waren, hier door isser groote opspraak geweest hier t'Antwerpen van de Gemeynte op de Geestelyckheyt segghende, hadden de Papen den Predicant op 't Kiel laten Precken, men souder niet buyten gepreeckt hebben.

In dese maent hebben de Sectarissen tot Armentiers, met gewelt vuyt de gevanckenisse gehaelt alle die gevanghenen van de Secters met de Herdoopers.

Noch in dese maent heeft de Universiteyt van Toloot in Vranckeryck, verstroyt de Hugeniste ende Calviniste Predicatie, maer corts daer naer heeft den Predicant Besa met syn Adherenten een commotie in de Stadt gemaeckt, datse de meeste Geestelyckheyt, deerlyck gemartiliseert ende gedoot hebben. In de selve maent, hebben tot Loeven sommige Clercken en Borghers Kinderen, 's nachts gelasen vuyt sommige Kercken en Cloosters geworpen en gewelt gedaen.

In 't selve Jaer 1566. den eersten Augusty, isser by

+ 1566.

[p. 79]

Antwerpen in Borgherhout een Kint geboren van een⁺ Meulders Vrouwe, ende hadde voor syn voorhooft een vel gelyck een Joufrouwen Tempelet met haer, en achter en hadt gheen hooft, maer het hoofft ginck achter open gelyck een sluytschotele met veel haers bedeckt.

Den 7. Augusty, heeft eenen droncken kordewaghen cruyer t' Antwerpen, aenveert eenen Leecken Minnebroeder aen de drie Candelaers den royen Leeu, heeft synen halsbant den Broer om synen hals geworpen, willende hem binden aen de staecxkens, staende aen onse Lieve Vrouwen Kerckhooff doen ter tyt, waer door dat in de stadt groot rammoer quamp, maer den Breur ontquampt, ende den anderen wirt van den Marckgrave terstont gevanghen.

Den 10, Augusty 's morgens op Sinte Lauwerys dach, is op 't Kiel gecomen ter Predicatien van de tweede Predicant Heer Doctor Cunerus, opper Prochiaen van Sinte Peeters tot Loven, ende noch eenen met hem vuyt haer eighen autoriteyt gecleet met eenen doorsneden kolder, aenhebbende eenen langhen Duytschen Mantel, desen Doctor het Sermoen hoerend heeft in 't eynde van 't Sermoen noch op den stoel synde, den Predicant Matthys hem openbaer berispt met sommige articulen die hy doen gepreeckt hadde, alsoo dat sy wat disputatien met malkanderen gehadt hebben, maer dat volck heeft groot ramoer gemackt, roepende slaet doot de booswichten, die de Predicatie hier comen verstooren, alsoo datter een van tween deerlyck geslagen wirt, maer sommighe ander Borghers hebben den Doctor met syn medegeselle gedrongen met gewelt in een quaet huysken, staende by de Kerck, haer borgende in een doncker kelderken tot dat het gepuffelt meest verschoffen was, doen syn sy geleyt geweest op 't speelhooff van Cornelis Schodt,

+ 1566.

[p. 80]

⁺ maer t'savonts synse gevoert te Sinte Bernaerts, ende tsanderdachs naer Loven gereyst.

Op den selven dach savont, isser groot rammoer geweest op de Bredestraet, om dat de Schouten eenen Leerist syn busse genomen hadde, comende van de Predicatie, want het was geboden met den breden Raet, dat niemant in der [Stad] met eenich geweer ter Predicatien gaen en soude, nochtans heeft desen gegaen by een van de Leeristen Capiteyn, en meer Hugonisten oft Calvinisten hem clagende, hoe de Schouten van Anvers syn geweer genomen hadde, soo hebben sy den Schouten gedwongen te geloven, dat hy 't geweer weder soude restitueren, als hy oock dede, anders daer soude noch grooter quaet affgecomen hebben.

Binnen desen tyt hebben veel Sectarissen vuyt diversche steden van Vlaenderen, met groote macht comen Precken voor de Stadt van Brugghe, maer die van binnen hebben sommighe van haer Stats Poorten toegebolwerckt. In de selve maent den 13. Augusti, wert de wacht binnen Antwerpen sterker gestelt, want daer men te voren aen de Poort maer met veertigh, heeft men met hondert mannen gewackt, diesgelyck oock binnen de Stadt op alle brugghen, ende hebben van de ryckste Cooplieden Capiteynen gemackt honderste lieden, om dat de wacht te beter soude bewaert geweest syn.

Want den oppersten Duytschen Predicant van 't Laer, Doctor Harmanus hadde hem vermeten en de Calvers belooft den 15. Augusty op onse Lieve Vrouwen dach, binnen Antwerpen te Preken in de Nieustadt. Op den selven dach wert aen de roye Poort eenen waghen met Harnasche van de wakers gehouden, ende en woudense vuyter Stat niet laren passeren, maar de Heeren van de Stadt seyndende de corteroede ontboden,

+ 1566.

[p. 81]

dat sy den waghen souden laten passeren naer Merxem,⁺ soo daer te voren noch twee waghens waren gepasseert, sy antwoorden dat sy 't niet doen en souden, ten waer 't hun den Prince van Oranghien selver ontboodt.

Den 14. Augusty op onse Lieve Vrouwen Hemelvaert avont snagts ten 12. uren, wirt t'Antwerpen in 't huys van Aken, den Prince van Orangien tydinghe gedaen, want hy daer gelogeert was, als dat Hermanus van 't Laer Predicant, binnen Antwerpen soude Preecken aen het nieu Hessen Waghen Huys, by de peerde meerct, want den Preckstoel was daer s'nachts gestelt.

Als doen van stonden aen ontboet den Prince beyde de Borgemeesters, als Jacop Verheyden binnnen ende Heyndrik van Berchem buyten Borgemeester, met Harman den Predicant en alle syn Adherenten, biddende haer, dat sy 's morgens op onse Lieve Vrouwen dach met ten Preckstoel souden gaen Precken op haer oude plaetse, totter tyt toe datse antwoorde van Madamme op haer request hadden, want se dat alle daghen seer verwachten.

Den 15. Augusti 'sdonderdachs 's morghens woech in den dagheraet op onse Lieve Vrouwen dach, heeft den Borgemeester van Antwerpen doen vergaderen alle de ses gulden elck op haer camer te wesen, elck met syn harnachs aen ende geweer. Item noch op den selven dach 's morghens al regendent seer, heeft Doctor Harmanus met syn Adherenten buyten gaen Predicken door bevel van den Prince, wel bewaert synde met geweer als Pistolen, Hellebaerden, Slachsweerden &c. al wast sake dat geboden was sonder geweer te gaen, maer naer de commotie van den waghen met het Harsnachs, soo heeft men de Borghers bevolen een gelyck met geweer naer de Predicatie te laten passeren.

+ 1566.

[p. 82]

⁺ Op desen dach hebben de Calvinisten ende Sectarissen eerst begonst de beelden in de Kerken afftewoorpen ende beroeven in diversche Steden tot het eynde van September, als 't namelyk ende Retoryckelyk blyckt gestelt.

Een cort beschreeff van datmen bedreeff

In Hollant, Vlanderen en Brabant mede

In d'Oostmaent als Anno 1566. in Cloosters en in menighe Stede.

Aensiet hier leser dit jaer, maent en dach
Dat men sach de Religie staken,
d'Welck was deerlyck om sien, o we! o wach!
En voor devote herten een hert gelach,
Die verlieten haer Cloosters en eyghen Daeken,
Daer sy den Heer dienden in bidden en waken,
Dits tsHeeren bevel ende Godts goet ingeven.
Godt wilse vertroost van herten maken,
Ende naermaels verleenen het eeuwich leven.

Den 5. Augusti op den dach van onser Lieve Vrouwen,
Sach men tot Yperen de Beelden in stucken houwen:

Den 20. Augusti syn de Beelden verstoort
t'Antwerpen ende van de Ketters verschoort,
En den 17 Octob. hebben sy het welffsel bestaen;
Maer met sommighe ist qualyck voor hun vergaen.

+ 1566.

[p. 83]

Middelborch.⁺

 

Te Middelborch moestent Mans en Vrouwen

 

Den 21. Augusty selver aenschouwen.

Ten daghe voorseyt te Liere gebeurt,
Dat men de Beelden hun kleederen scheurt.

Het geschieden op Sinte Bartholomeus dach,
Dat men de Beelden tot Delfft affwoorpen sach.

Te Leyden was de selffste destructie swaer
Den twee en twintigste Oost daer naer.

Ghent wirt met Kettersche practyken,
Den twee en twintigste gedaen van gelycken.

Den twee en twintigste Oost naer myn bediet
Is 't selve sommige Kercken tot Mechelen geschiet.

In den selven daghe als ick 't vernam,
Verdierff men de Beelden t' Amsterdam.

+ 1566.

[p. 84]

⁺ t'Sertoghen Bossche.

 

Den vier en twintigste Oost wel getelt,

 

Syn de Beelden t'Shertogen Bosch gevelt,

 

Om het selfft te doen een menichte gereet: was

 

Den tienden October wie het lieff of 't leet: was.

t' Vuytrecht sach men haer ook gedooghen,
Te voorschreven daghe voor allemans ooghen.

Te Dornik op den vier en twintigste dach voorsprocken
Heeft de Kettersche Natie de Beelden gebrocken.

Den vier en twintigste Oost door de Ketters biesen
Moesten te Valencyn de Beelden haer plaets verliesen.

Hier in is Hasselt oock seer te beclaghen,
Mits hyse beleet heeft ende oock verwonnen,
Want een groote schade hebben sy geleden,
Om dat sy naer den Bischop niet en wouden vraghen;
Maer hebben met wapenen teghen hem gestreden,
Dit hebbense gedaen t' haerder grooter schaden,
Want haer doen niemant en stont in staden,
Al en hebben sy daer by gheen syde geladen.
Den agt en twintigste Apriel als ic hebbe vernomen,
Is de Gouvernant, ten was niet te laet,

+ 1566.

[p. 85]

 

Binnen de Stadt van Antwerpen gecomen,⁺

 

Om te stellen de Kercken in haren eersten staet.

 

 

 

In d'ander palen, Vlecken en Steden,

 

Is 't oock meest aldus gerackt,

 

Dat als d'ander waren ontgaen d'oude zeden,

 

d'Autaren en Beelden syn hermackt.

 

Die dit bestaen hadden 't sy wyff of t' mannen,

 

Hebbent seer deerlyck moeten becoopen,

 

Want sy worden gedoot of 't gebannen,

 

Die 't niet en hebben connen ontloopen.

 

Dit is den loon die daer naer volcht.

 

Overpeyst dit rypelyck ick bidts u vrint

 

U niet meer op Kercken of 't Cloosters en vervolcht.

 

En versint altyt eer ghy beghint.

Daer syn noch veel Steden, Dorpen en Landen,
Daer 't haerder schanden 't Gelooff is vergaen.
Als in den Haghe en Engelant met manden,
Die Beelden gebrooken hebben met haer eyghen handen
Gelyck oock te Weert hebben sy 't selve gedaen,
Geset haer getouwen ende geweven saen
In den Tempel Godts, 't syn heurder treecken,
Hout op van quaet, naer Godts vermaen,
En peyst om den dach als 't hert sal breecken.

FINIS CORONAT OPUS.

Den 18. Augusti, t' sondachs heeft men t' Antwerpen gehouden den gewoonlycken ommeganck met de speelwaghens alst hoort. Maer de Schutters van de ses gulden moesten in 't harnasch gaen gelyck te Sinxen.

+ 1566.

[p. 86]

⁺ Doen seyt men dat sy ginghen om de Prince van Orangiens huysvrouwe, die op 't Stadthuys met haren man lach, en edel vrouwen den ommeganck te sien, waerom alle de Schutters seer costelyck gecleet waren, sommighe aenhebbende geuse schotelkens met fleskens in de Processie waer in dat het Beelt van onse Lieve Vrouwe ommegedraghen wirt. Maer hier op murmureerde en blasphemeerde seer het gemeyn gepeupel, seggende, het is al affgoderye, dese Processie, roepende oock in 't openbaer teghen het beelt, Marycken de Vuytdrachster dit is uwen leesten feestdach, want men sal u coorts met moschelen sien. Ander schelmen meer diergelycke hebben seer villynichlyck aengesprocken den geestelycken staet, alsoo dat men duchte dat de Processie niet volleynden en soude, sonder eenighe confusie offt oploop.

Den 19. Augusty, smaendachs smorghens naer den omganck, is den Prince van Orangien, Heer Willem, van Antwerpen naer Sint Bernaerts getrocken by den Abdt Heer Thomas Thielden, om te sien wat antwoorde de Geusen te Brussel op haer request souden cryghen, alsmen seyde.

Op den selven dach naer noen onder de Vesperen, isser in onse Lieve Vrouwen Kerck t' Antwerpen gecomen eenen Overlaet, en heefft daer staen preecken openbaer op den preecstoel schamperheyt teghen den geestelycken staet, maer daer is eenen Schipper geclommen op den stoel ende heefft hem met gewelt van den stoel gestoten, alsoo datter groot ramoer was, weesende eenen oploop.

Op den 20. Augusty 's dysdachs naer de Vesperen, isser tot Antwerpen een groote vergaderinghe geweest in onse Lieve Vrouwen Kercke van Kinderen ende quade rappalie, om dat het Marien Beelt snoenen bo-

+ 1566.

[p. 87]

ven op haer plaetse geseet was, schimpende seer den geheelen⁺ achternoen, ende makende veel hopen volcx, ontrent onse Lieve Vrouwen Choor aen het Wywatervat, aen d' Ocxael, in 't midden van den beuck; dit vernemende den Marcgrave is met syn Hellebardiers in de Kercke gecomen, haer daer vuyt willende doen gaen, maer den hoop was te groot, alsoo dat ontrent het Looff den hoep van de canalie soo groot wies, dat den Marckgraeff hem versach, waer door dat sy haer meer verstoutende, ende voor het Looff aen d' Wywatervat begosten te singhen Psalmen met groote hoopen.

Corts hier naer is Doctor Hermanus, als den principaelsten predicant met sommighe van syn adherenten, in de kercke gecomen, ende hebben begonst te roepen, Vive le Geus, doen is den voorsz. op den preckstoel gegaen om te preecken, soo hebben sy alsamen, die in de Kercke waren, luyer stemmen Psalmen gesonghen, ende Harmanus in syn sermoen voortgaende, heeft seer veel gepreckt van de Affgoderye, expresselyck gebiedende, dat men alle beelden, figuren, chieraet van de Kercke, ontstucken soude smyten, d' welck terstont aen onse Lieve Vrouwen Choor begonst wirt, ende en lieten niet aff tot dat syt al bedorven ende gestolen hebben dat in de Kercke was, soo dat sy niet alleen om stucken en smeeten beelden, maer schandelyck tracteerden de heylige Sacramenten, als om verre ghietende het heylig Olies, daer sy haer schoenen mede smeerden, en het silver stalen.

Item het heylich Sacrament des Outaers, dat met voeten treeden, seggende dat is den Papen Godt, noch hebben sy om verre geworpen de heylige Vont des Doopsels, alsmen seyde, dat menich hondert jaer, daer in weerden gehouden is geweest, met oock alle de heylige reliquien in den hooghen Choor staende in

+ 1566.

[p. 88]

⁺ vergulde Ciborien, Hermanus selver heeft genomen het hoochweerdich heylich besnydenis, meer als hondert jaer in grooter weerden gehouden synde, oock de Casse die men in de Processie plach te draghen vol heylige reliquien, hebben sy geheel vernielt. Als doen hebben sy oock gestolen alle de juweelen van de Kercke en met sacken wechgedraghen, als Kelcken, Ciborien, silveren Cruycken, goude en silvere Choor Cappen, Karsuyvelen, ontwee gesneden en bedorven, Lywaet, Tortsen &c. Die Almoeseniers kisten hebbense opgebrocken, met gewelt daer vuyt nemende der Armen gelt, met ooc allen den offer der Kercken met Secrete Brieven, Reeckenboecken van de Kercke, die se vonden in de Paycamer, met allen het silver werck, en allen de juwelen van de Kercke, dese camer heeft opgesmeten een Craen Kint van Antwerpen, met eenen grooten Smits hamer daer op wel twaalf maal gewelt doende eer sy daer in costen, want het was een yseren deur, alsmen noch sien mach, sy hebben oock menich stuck metzelryen, Altaren van costelycken steen ontstucken gesmeten, als het Heylich Sacraments Autaer gemackt van marmer, albast en toetsteen, die menich dusenden gecost hadde en wel veertigh jaren over gewrocht, ende was noch niet volmackt. Item den Meersch Autaer al van albast hebben sy tot in de gront affgesmeten.

Noch hebben sy vernielt den Prochie Autaer met het Heylich Besnydenis Autaer, al van gesneden steen alsoo constich als men in 't Lant soude connen vinden met ook de Methers Autaer met het oxael. Hier en boven hebben sy noch in dese Kercke menich constig en costelycke schilderye van diversche excellente meesters gedestrueert, als het Heylige Cruys tafel gemackt van Sinte Quinten, de Hemelvaert van onse Lieve Vrou in den hoochsten Choor, gemackt van

+ 1566.

[p. 89]

Frans Floris, van den naem Jesus, en meer andere. Want⁺ haer verwoetheyt en namp gheen respect nerghens aen. Wantse oock bancken, stoelen en kisten, deuren en sloten ontwee smeten, soeckende al goude gemunte Affgoden in haer borsen. Oock hebben sy gansch bedorven ende te niet gedaen de schoon Sanckboecken ende ander boecken, de Kerck aengaende, ende menich hondert gulden weert synde, met noch drie schoon orgelen, ende de kinders liepen met de pypen al blasende achter straten, die sy malcanderen om spellen vercochten.

De destructie die de Calvenisten daer binnen vyff of ses uren gedaen hebben met haer dieverye, en waer niet om te beschryven, noch met eenich gelt, de schade te gelycken. Als nu haer verwoetheyt en dieverye heel versayt ende volbracht was, soo syn de opperste Bevelhebbers van Harmanus den Predicant, die ooc mede was stelende, als opper Captein in onse Lieve Vrouwe Kercke, syn voorts gegaen in alle die vyf Prochien, Cloosters, Cappellen, Godtshuysen, tot die biddende Orden, en hebben den selven nacht overgebracht met het selve te doen, hier hebbense de religieusen alsoo wel mans als vrouwen groote quellinghe ende druck aengedaen, jaghende haer altesamen vuyt de Cloosters, beroevende al dat sy daer vonden, ja speeck, gesouten vleesch, keersen, vedt, lywaet, en juweelen, stacken haerlieden Wyfs al in sacken, maer datse niet met en costen draghen, als meel, coren &c. daer liepen sy met voeten over, en het rappalie deder syn genoech in, den wyn, bier, als sy sat genoch gedroncken waren, soo lietent sy in Keelders loopen, alsoo liepen sy droncken achter straten met gestolen tortsen ende keersen den geheelen nacht daer sy wesen wilden, roepende al t' samen, Vive le Geus, haer als heydensche menschen

+ 1566.

[p. 90]

⁺ hebbende. Dese destructie en heeft niemant van de wets weghen belet, want de Heeren hielden haer altsamen op het Nieu Stadthuys, vresende datter noch iet anders quaders aff comen mochte. Noch ooc de Schutters die al in 't harnasch op de Merct stonden, met de Borghers Wacht in de straten staenden, en hebbent oock niet beschut, want daer was te vooren eenen ordonnantie van de Wacht gemackt, dat gheen Borgers hun moyen ende souden op verbeurte van hun poorterye wat ramoer sy souden hoeren, sonder consent van den Prince van Orangien. Nochtans hebben geweest sommige goede Catholycken Borgers, die de canalie schudden wilden, in de wycken en straten, nemende haer aff sommige juweelen, maer de quaetwillighe overvielen haer, alsoo datse het gespuys moesten laten passeren off sy souden van de calffsterten doot geslaghen geweest syn. t' Sanderdachs smorgens seer vroech, tswondachs den 21. Augusty, is de canalie weder in onse Lieve Vrouwen Kerck gecomen met grooten hoopen, ende hebben weder begonst te smyten dat sy 's nachts noch heel gelaten hadden, ende hebben een schoon crucifix op d'Oxael staende, voorts met zeelen ende touwen willen afftrecken, d' welck sy eerst den derden dach daer naer volbracht hebben, om dat soo vast stont met yseren crammen ende ketenen, de welcke sy drie daghen achter een met veel yfers geloost en affgevylt hebben en alsdoen voleynt. Oock hebben sy alsdoen met touwen affgetrocken de schoone constige figuren van de twaelff Apostelen, staende aen elcke pileer in den beuck. Maer de Calvinisten binnen Antwerpen soo villynichlyck en tirannelyck verdestrueert hebbende, syn op den selven dach geloopen buyten de stadt op de dorpen al om destruerende de Kercken, ende principalyck Sinte Bernaerts, daer

+ 1566.

[p. 91]

sy die schoon Kerck gedestrueert en ontstucken hebben⁺ gebrocken.

Op den 22. Augusty, 's Donderdachs voor den noen, hebben sommighe quaetwillighe Calvinisten onse Lieve Vrouwen Kercke met gewelt op gecreghen, ende den Predicant Harmanus is met een groot gedruysch Calvinisten door de Borgers Wacht in de Kercke op den Preckstoel gecomen, en hebben eenen Duytschen Psalm gesongen, daer naer heeft Harmanus gepreeckt, ooc bevelende alle die eenich gout, silver, offt eenige juweelen de Kercken aengaende wech gedraghen hadden, soudent weder brenghen, ende hy adverteerde haer, dat hy s' anderdachs ooc op de selve plaetse preecken soude. Sommighe van de borghers crysknechten, die rontsom het Kerckhoff de Wacht hielden, hebben sommighe haer geweer affgenomen, die in de Kerck wilden gaen Harmanus Predicatie hoeren. Ja oock sommighe van de Schutters die de Kercke buyten gayde sloghen hebben selver ter Predicatien gegaen ende de Wacht gelaten en naer de Predicatie hebben sy weder om stucken gesmeten datter noch stont.

Noch op den selven dach, heefft men een gebodt gedaen van weghen de stadt, dat al die iet van de Kercken gestolen hadden 't selve by de Wyckmeesters offt op 't Stadtshuys binnen drie daghen weder brenghen souden, op de galghe. Waer door dat sommighe dinghen weder gebracht zyn, die sommighe Catolycken thuys bewaert hadden.

Den 23. Augusty, 's vrydachs smorghens, is Harmanus weder door de Schutters Wacht gecomen, die aen alle de Kercken de Wacht hielden datter niemant meer vuyt draghen en soude, comen precken, en naer de Predicatie een Kint gedoopt als buyten. Doen hebben sy weder de Kercken ontstucken gesmeten en

+ 1566.

[p. 92]

⁺ in den hooghen Choor het 's Keysers Ferdinandus Wapen met de Wapenen van 't Gulden Vliese gebrocken, dit is de Heeren van 't Stadthuys geseyt geweest, en t' sachternoens is den Marckgrave met sommighe Haeckgeschut vuyten Stadtshuyse in de Kercke gecomen en daer vuyt gejacht alle de rappalie, die daer lach en smeet, en heeft de Kercke toegesmeten.

Op den 24. Augusty t' sanderdachs, naer dat alle dese desolatie, naer dat alle dese destructie geschiet was, sonder bloetstortinghe, heeft men t'Antwerpen op de groote merct een galge gestelt, ende men besette de merckt alle hoecken met Schutthers om wacht te houwen, want men sorchde noch voor meerder oproer, waerom dat men niemant vremts op de merct laten en wilde, ende op dat pas wirden sommige van de Kerk stormers gevanghen, maer men deder terstont gheen justitie over, om dat men den Prince van Brussel verwachten. Als doen Preckte men in de nieu Stadt openbaer de Calffstertsche Leere met dry Predicanten, ende den Predicant van 't Kiel, Frans, een dootslagher die synen Zuster vermoort hadde, wert van Stadt toegelaten te Precken in Sint Joris Kerck de confessie van Ausbeurch.

Item den 26. Augusty, is den Prince van Orangien, van Brussel te post gecomen, ende besach 's nachts de binnen ende buyten wacht, want men als doen scherpe wacht hielt, om dat de Stat sommighe Borgers geweerdde, als van herhamers, poyer, cloten, spieffen &c.

De Prince hielt oock stercke wacht in syn Hooff, in 't Huys van Aken, daer hy met syn Huysvrouwe lach, want hy hadde sestig Hellebardiers alle Borghers van der Stadt met syn levraye gecleet.

Als den Prince gesien hadde de grote destructie van de Kercken, waer aff hy hem seer verwonderde,

+ 1566.

[p. 93]

heeft 'er van stonden aen dry doen hanghen op de⁺ merct, ende als doen begost men eerst knechten aen te nemen binnen Antwerpen, al meest Borghers wel agt vendelen, al sonder des Breeden Racts consent, want den Raet en wilden in t'eerst gheen volck binnen hebben. Van desen Borghers Crysknechten waren de Capteyns al Heeren, als Jonker Anthonis Stralen, Heer Schoenhoven, Heer Verheyden, Broeder van den binnen Borgemeester, Heer Dirck Brecht, Heer Eertvelt ende meer andere.

Doen hebben de Heeren van der Stadt doen publiceren, dat niemant noch Geestelyckheyt noch Weerlycheyt, den eenen den anderen en soude missegghen offt misdoen, op arbitrael correctie, en dat een igelyck in Predicatie ende gelove vredelyc soude blyven, sonder malkanderen te berispen in de Predicatien, boecxkens, refereyen, brieven en schilderyen, d'welk van de Sectarissen niet gelaten en wert, want men gaff haer consent vry in de Stadt te Preecken, wat een igelyck belieffde, totter tyt toe dat den Lantraet vergaert was. Noch publiceerden sy als doen oock, dat men van nu voortaen oock niemant van wat seckte hy ware en soude oft vanghen off dooden. Want men doen seyde, dat Madamme de Parma aen Coninck Philips haer brieven in Spanjen synde vercregen hadde, dat de Inquisitie te niet was met dat Placcaet daer op gemackt van de Keyser Carel ende Philips syne Soen, dit gaff men vuyt om de Landen, Steden ende Gemeynte al in vrede te houwen.

In 'tselffde jaer op den 1. September, 'tsondachs 's morgens, heeft men t'Antwerpen d'eerste Misse gesonghen, naer de destructie voor den Prochien Autaer, die veel Catolycx volck hoorden met grooter devotien, daer naer oock het eerste Sermoen, want Heer Se-

+ 1566.

[p. 94]

bastiaen⁺ vuyt Hollant (als doen opper Prochiaen) werdt weder bevolen ende gebrocht met de Heeren van de Stat, als van de twee Bormeesters, Marckgrave met alle syn Hellebardiers te Preecken in onser Lieve Vrouwen Kerck, dat out Catolyc Roomsch Apostelyc gelove, op dat hy daer door de goede Catelycke Borghers mocht vertroosten, ende die daer aff gevallen waren tot kennisse mochten comen, d' welck hy seer vromelyck ende geleerdelyck langhen tyt daer naer volbragt heeft. Op den selven dach Preckten t'Antwerpen eenen valschen Predicant de Confessie van Ausborch ende Luyters Leere, in schure achter Sinte Michiels Clooster by de Stats Timmerhooff, desen was een vuytgeloopen Vrouwen Breur van Brussel.

Den 8. September doen heeft men openbaer in alle Prochien en Cloosters Misse gedaen met open deuren, gelyck men over menich hondert Jaer te doen plach. Ende de Prince van Orangien quamp selver de hooge Misse hoore in onse Lieve Vrouwen Kercke met synen staet, want het als doen onse Lieve Vrouwen geboorten dach was.

Den 9. September beveelden de Borgemeesters in den maendachsen raet, een igelyck Ambacht en Gulde te versien weder haer Autaren ende op te meytsen, waer aff de Backers een van de eerste waren.

Den 14. September, naer de bestorminghe, is t'Antwerpen begraven, tegen avont spade te Minnebroeders met veel Spaensche Tortsen, de Huysvrouwe van Heer Dirick Brecht Schepen geweest synde van de Stat, waer om dat groot ramoer was, om dat met de Pristers, aen hebbende haer mantels en hoyen vuyt vrese der Calvinisten met een crucifix begraven wert, naer d'oude religie en costume, want men seyde, dat dat lyck be-

+ 1566.

[p. 95]

graven soude hebben geweest op syn Geus met de⁺ Predicanten der valscher Predicatien, gelyck men doen veel begroeff op geweyde plaetsen, en naermaels in haer ongeweyde Kerken en Kerkhoven met een vermaninghe van haer Predicanten, daer opt graff gedaen van de doot ende met schamp op de begravinge der ouder Catolycken.

Maer dit te doen ontraeyden de Heeren van der Stat offt anders en wilden de Wet met het lyck niet gaen, d'welck hy nochtans wyde liet, om dat hy oock Gheus gesint was.

Den 15. Septembris doen begosten de Herdoopers ooc te Preecken buyten Antwerpen, in een Bosch tusschen Wilryck en Hoboocken, en waren wel drie hondert sterk.

Op den 17. September heeft t'Antwerpen, den erff Prochiaen van Sint Joris Kercke (op den noen de Kerck toe synde) getrout een Bruyt, doen vont hy voor synen Preecstoel een schabeltafel met een Lampet en Becken, waer inne Frans, den Prochiaen van 't Kiel, de jonge kinders alleen doopte in puer water in 't duytsch, sonder eenighe andere oude Ceremonien te doen van de oude Roomsche Apostolycke Kercke. Dit tafelken dede den Erfprochiaen met den Coster wechdraghen. Waer door datter grooten haet en commotie op den selven Persoon quamp, om dat van beyde syden verboden was der ouder offt nieuwer Religie te misdoen noch te misseggen. Hier om is den Prochiaen teghen den avont vuyter Stadt getrocken, maer comende buyten Sinte Joris Poort vinghen hem die wacht der Borghers houwende hem in de Poort als gevangen.

Item op den 18. als boven, naer noen, is t'Antwerpen tot de Minnebroeders gecomen een offt twee Bor-

+ 1566.

[p. 96]

ghers⁺ begheerende eenen Bichtvader by eenen sieken, doen quamp daer een murmuratie onder de canalie ende mackten een groote vergaderinghe voor het Clooster. Maer t' sanderdachs den 19. der selver, heeft de canalie weder omme groote Vergaderinghe gemackt voor 't selve Clooster meer als te voren. Waer door den Prince van Orangien, daer gecomen synde, heeft het rappalie bevolen dat se soude vertrecken, maer sy dit niet achtende, heeft den Prince genomen eenen spriet van de hellebardiers, slaende in den hoop heeft sommighe seer gequest. Noch niet vertreckende is den Prince noch eens met den Marckgrave daer voor by gereden, ende doen stonter wel vyftigh mael meer dan te voren, willende de Minnebroeders al vuyt haer Clooster hebben, waarom dat snachts naer den 19. September, heeft het Clooster op 't Kerckhoff bewaert geweest met een Vendel van de Borghers Crysknechten. Item den 21. September, doen waer eyder wederom vergadert van de Heerdoopers buyten de Stat wel duysent sterck om te Preecken. Maer daer quamp alsdan van Berchem, doen ter tyt Schoutet van 't Kiel, oock Capteyn in Stat van een Vendel knechten met oock de Hellebardiers d' Opperste van de Prince, dese quamen met twintigh oft dartigh Peerden onder de Heerdoopers, verbiedende van Princen weghen niet meer te Preecken offt men soudedese anders comen besoecken, doen hebbense heymelyck in de Stat gepreeckt.

Den 22. September, is de Confessie van Ausburch van den Prince en ander Borghers, seer machtich, geteeckent en toegelaten tot dat het Hooff anders versien soude.

Den 24. September, begonsten eerst de Walsche Calvinisten te graven en fonderen haer Nieu

+ 1566.

[p. 97]

Kercke op de Wapper, achter 't Cleveniers Hooff op⁺ een leeghe erve, daer men maer op en plach te bleycken, doen toebehoorende Franchois Zielis diese aen haer vercocht, dese Kerck was heel ront gelyc den Tempel van Salomon, ende men hietse de ronde Kerck. De duytsche Calvenisten begosten op den selven tyt aldus haestich haer langhe Kerk in de Gasthuys Beemden, aen de de Stats Vesten by den Huyvetters Toren vuyt comende in 't Hoplant, ook op een leeghe erve geheeten de Mollekens Rame; van dese nieu Gheuse Kerck leyde den eersten steen 's morghen ten acht oft negen uren haren eersten Predicant, genoemt Bottor Isenbrant, die daer oock eerstelyk in Preckte.

Aen dese Kerck heeft men seer neerstich gevrocht, want daer aen hebben gegraven, steen en calck gedraghen, rycke en treffelycke Borghers, Jouffvrouwen van Antwerpen, als Dornickers, Armentiers, Valensyniers &c. die daer ook groot gelt ende juweelen, als goude ketens en ringhen toe gegeven hebben, om cort volmackt te syn.

Den 25. Septembris heeft den Prince van Orangien de Calvenisten verboden niet hoogher aen haer Nieu Kerck te metsen dan vyf voeten boven d'aerde.

Op den selven tyt heeft de Borggraaf bevolen, t'Antwerpen den 9. September in den maensdachsen raet, de Dekens van alle Gulden en Ambachten, dat sy Lieden haer Capelanen elck souden behouden sonder verloofs te gheven ende te betalen offt sy dienst deden off niet.

Item den 30. September, heefft den Prince de Protestanten van de Calvenisten verboden, niet meer te metsen aen haer Nieu Kercke, maer daer om en lieten sy niet te wercken, doen wirt in de Nieustat aen het eyschen huys van eenen koeystal gemackt een Kercke voor de Calvinisten, die men hiet de oude Coey-

+ 1566.

[p. 98]

kercke,⁺ om dat men daer in 't Heymelyck snachs menich jaer gepreckt hadde.

In de selve maent moest Frans van 't Kiel verlaten de St. Joris Kerke, en ginck Preecken in een nieu Kerk, die de Confessionisten Luteranen, hen selven heetende Martinisten, maekten in d'Oudanthien vuytcomende in de Duerickstraet, met noch een Martiniste Kerk, die nieu gemackt wert op de Peerdemeert in den Reygers ganck, daer sy wel dertien Lycken ingegraven hebben van haer quade Secte, dese is oock gansch van steen volmackt vuyt comende op den cleynen Couwenberch. Noch in de selve maent van September, moest den Capteyn van de Borghers Crysknechten op brengen agt Vendelen wel gemonteert om te monsteren, ende elck Vendel moest sterk syn twehondert off meer, doense gemonstert hadden, binnen de Stat op diversche plaetsen wert haer bevolen neerstelyck aen alle Poorten te waeken, alle soo wel de Water als de Lant Poorten, oock 's nachts als dachs, ende elck wort tien Gulden ter maent voor syn solde gegeven. Maer de Captynen vorders en Vendrichs drie off vier dobbel. Als doen ooc namen de Heeren aen Schippers die met heerhaeken costen om gaen, om nacht en dach te bewaren de Heeren, het Stathuys, ende de Stat van verraderye.

Den 1. Octobris, heefft men voor d'eerste reyse op 't Stathuys, sint de destructie, gedint van civile saecken, ende als doen wert aldaer in de Sale voort Collegie de houten stagie geset, doen men voorts daer begonst te dinghen ende een igelyck vonnis te geven.

Den 3. October donderdachs, heeft men in onse Lieve Vrouwen Kerck, voor d'eerste reyse gesonghen het Heylich Sacraments misse, met een nieu posityf Orgel, want de Calffstertse Beeltstormers, hadden d'Orgelen al gedestrueert.

+ 1566.

[p. 99]

Den 9. Octobris, wirt 'er een gebodt gedaen, dat⁺ alle vuytlanders, die binnen deselve Stadt van Antwerpen maer een jaer gewoont en hadden, moesten blyven binnen agt dagen lanck vuyt de Stadt op arbitrael correctie daer over te doen.

Den 17. derselver, op Sinte Lucas avont, vergaderden veel volcx op onse Lieve Vrouwen Kerckhooff, aen de Kelderdeure van de Zuytsyde menich hondert quaet willighe van twee uren naer den noen tot t' savonts ten vyf uren, om dat de Kerck den geheelen achternoen gesloten bleeff, ende sommige versierden dat op den toren eenich geschut, poyder, clooten &c. gedaen was off t'soude 't snachts off dachs. Maer tsavonts ontrent vyf uren, als sy aldus vergadert waren, soo hebben sommighe quaetwillighe van haer lieden met cracht los gemackt de brantleeren, die aen de Papen schole laghen, ende hebbense met gewelt genomen ende anderwerff de voorgaende Kerckdeure mede an stucken gesmeten ende opgeloopen, vive le Geus, en hebbent al weder gebroken ende ontstucken gesmeten, dat sy daer gemackt vonden, principalyck in den hooghen Choor en 's Heylichs Sacraments Choor, want men die selven dach daer een solemneel misse gesonghen hadde, daer in presentie was de Huysvrouwe met haer Camenieren, ende veel Edelen van myn Heer van Hoochstraten, ende andere devote Borgheren.

Dit horende de Graeff van Hoochstraten, doen ter tyt als Stathouder van Antwerpen van den Prince gestelt, die doen ter tyt naer Hollant was gereyst, om dat oproer oock als Gouverneur daer te stillen, want het daer ooc seer qualyck stont als in Brabant. Soo is myn Heer van Hoochstraten met den Marckgrave ende andere Heeren van de Stadt, oock met de Capteynen van de Borgers als Heer Dirck Brecht, Adam van Berchen, met

+ 1566.

[p. 100]

⁺ hun Crysknechten gecomen op 't Kerckhooft om dit erreur te beletten, ende den Grave van Hoochstraten vragende de Canalie wat sy hebben wilde, antwoorden, de Kerck met het Stathuys, roepende al t' samen (vive le Geus) ende gaet al in de Papen Tempels ende en vracht naer de Knechten niet. Myn Heer van Hoochstraten dit horende heeft bevolen de Kerck oock op te loopen, die de Canalie daer inne synde toegestoten hadde, is met den Marghgrave, Heer Brecht en Heer Berchen daer inne gecomen ende hebbense in de Kerc al gevangen genomen, d'ander dit siende synde met een Leer door het Schippers gelas, staende aen de vonte, vuytgebrocken, hun selven salverende ende op der straten vallende, ende daer wirt 'er menich in de Kercke doot geschoten ende al heymelyc begraven. Dese gevanghenen syn den selven avont op 'tStathuys geleyt ende snachts isser vyf aff gepynicht geweest, en waren sommige Walons, som Borghers Kinders, en leden al dat haer eenen Joncker genaemt Perckemont, hadde gehuert om de Kercke op te loopen, desen is den selven nacht van syn bedde gehaelt, om dat sy leden, dat hy syn selven (droncken synde) in dese furie Captyn gemackt hadde, maer was met properheyt vuyt de Kercke gecomen.

Op den selven nacht hebben alle de Borgers op de been geweest, ende Lanteerens met licht vuytgehanghen, om dat den roep ginck, dat de quaetwillighe dien nacht alle de geestelyckheyt souden doot smyten en de Cloosters oploopen, als sy dachs te voren t' 's Hertogenbossch gedaen hadde.

Den 18. Octobris, op Sinte Lucas dach, en was Vrydachs smorgens ten seven uren, doen werden de ses Gevangenen op de Merct gehanghen, door bevel van den Grave van Hoochstraten, waer van een was

+ 1566.

[p. 101]

Heer Perckemont, die by naer los was gecomen, want⁺ hy was gesponghen door de vensters op 't Stathuys, maer de Borghers Wacht vonck hem weder ende wirt de leste gehanghen, de vier waren Borgers, den sesde eenen Wael eenen parkement werker, een degelyck out Man, want hy oock van de Natie Deecken geweest hadde.

Op den 22. derselver maent, is t' Antwerpen een gebot gedaen, dat niemant de Crysknechten van de Stad Papen Knechs en soude noemen, oft den Provost berispen, op den ban. Ende dat de Ouders haer Kinders van de straten souden houden om gheen commotie te maken, offt men soudet op de Ouders verhalen ende die souden openbaer van den Scherprechter gegeselt worden. Doen ter tyt begraeffden de Borghers Crysknechten haer Kinders ende gestorven Cryslieden met Pypen ende Trommelen op syn Crycs gebruyck. Maer de Calvinisten ende de Martinisten begraeffden haer doden op geweyde ende ongeweyde eerde, sonder Cruys off geestelyckheyt dan met hun Predicanten, die een vermaninghe des doots op 't graff deden.

Item op den 6. November, hebben die veurders vander Walscher Predicatien en die onderteeckent hadden, sorghe gehadt van de oude Catholycke Borghers gesmeten ende vuyt de Stat gejacht te worden.

Den 12. November, isser t' Antwerpen by de Croonenborch Poort een groot gevecht in een Herberghe genoemt den langen Elfft [geweest] alsoo dat drie Borghers malkanderen op de straet hebben doot gesteken.

Item den 15. der selver is t' Antwerpen snachts tusschen tien ende elff uren verdroncken op de Werft een Vrouwe die haer nieuw geboren Kint selver gedoopt

+ 1566.

[p. 102]

⁺ hadde in 't Gasthuys beemde by de Vaert.

Op den 16. derselver, is aen de Nieu Borse snoenens (synde Bors tyt) een groot ramoer geweest van eenen Jonghen, die aldaer Calvinistsche Boecken vercocht, ende een van des Marckgravens Knechts heefft desen Jonghen daerom gevanghen genomen, doen heeft hy geroepen Borghers staet my by! ic worde hier gevangen om dat ic Boecxkens vercoop. Dit horende een die daer stont heefft den Dienaer soo geslaghen, dat hy den Jonghen moest laten gaen, want het gemeynte riep slaet den booswicht doot, door dit ramoer hebben sommighe Spainiearts hun rapieren vuyt getoghen, die om hooch houdende, meynden dat op de Borsse eenen oploop geschiet soude hebben.

t' Sondachs den 18. December, heefftmen t' Antwerpen in onse Lieve Vrouwen Kercke smorghens met den daghe gesongen de Gulden Misse, want de Papen van de Calvinisten de doot was gesworen, maer sy misten.

Den 25. December, op den Kersdach en dedemen snachts de Misse niet naer d' oude gewoonte, maer 's morgens ten vyf uren zeer sollemnelyck, de welcke hoorden veel Catolycken seer devotich, men dede oock t' savonts 't Heylich Sacrament looff, ende dien dach hielder veel Volcx hoochtyt oock in alle Prochien preecktemen, [en] de Geusen in haer Nieuw Kercken.

Op den selven tyt ginck de fame heel sterck, dat de Calvinen wilden de Geestelyckheyt dooden, maer sommighe seyden dat syt lieten om den tweedracht, die sy tuschen malckanderen hadden, vraghende wie hun hoofft soude syn van dat te bestaen. d' Ander seyde dat syt niet en dorsten aengaen om de canalie wille, die als dan oock in de Cantoor huysen loopen souden ende andere

+ 1566.

[p. 103]

Catolycke rycke huysen zyn als, de Munte, Lombaerde,⁺ Accysen, Tollen, Rentmeesters huysen, want sy al gedreycht waren, waer deur den Coopman hem gemoeit soude hebben, aldus wirt het gelaten.

's Maendachs naer Kersdach, deylden de Calffsterten (soo syt hieten) vuyt aen het Volck in haer Nieu Kerck op dese maniere. Daer waren twee Predicanten in de Mollekens Rame, den eenen Bottor Isenbrant ende gaff de Mans, sittende met twaelf aen een Tafel, een stuck Wittenbroets elck besondert, segghende neemt en eet, dat is het Lichaem Christi, dat ons voor ons sonden geoffert is aen den stam des Cruyscen, desgelyck seyde hy over den Wyn in eenen silveren Beecker in plaets van eenen Kelck. Een anderen genoemt Mr. Joris een Vlaminck deelde ooc op dese maniere vuyt de Vrouwen ende Jonghe Dochters, elcke reyse met twaelf t' seffens aen de Tafel sittende, ende als sy genoch ghegeten hadden en gedroncken, stonden sy op en dan quamper weder twaelf ander, dit deurde van smorgens tot t'savonts. Hier en tusschen stont een van haer valsche Predicanten op eenen Stoel verhalende de Passie des Heeren alsoo lanck als dit nachtmael was gedurende.

Op den 29. December, en was t' sondachs voor den Jaerdach, synder vergaert geweest by Armentiers in Vlanderen ontrent tien Vendels Vlamsche Calvinen ende trocken naer Dornick om Vallencyn onderstant de doen, maer sy wirden verslagen ende verstroyt by Lanocy ontrent Dornick, ende dese waren de Capiteins van weghen den Coninck Philips van Spanien, die in desen hoop smeten Monsieur Noorlermis, Monsieur Boussot en Torlon met syn lichte Peerden.

Den leesten Decembris, ginck t' Antwerpen de fame onder den gemeynen man, als dat men dien nacht alle

+ 1566.

[p. 104]

⁺ de Papen en Monnicken vermoorden soude waermense vont, alsdoen op den selven avont ontrent den half acht is den Ceurmeester Guilliam Maliaert gecomen vuyt het Dornick Straetthien naer de groote Merct, en is seer gequest geworden van Borghers Wacht aftnemende syn Geweer, Riem, en Tessche, om dat hy de Schilwacht niet en wilde segghen wie hy was, waer door dat groot ramoer op de Merct onder de Wacht was, meynende datter eenen oploop was van de quaedwillighe, en de Wacht stont dien nacht al in slach oorden, slaende de Trommel tot smorghens toe op de Merct.

Den lesten Decembris, op den Nieuwen Jaers Avont, soo isser t' Antwerpen affgeroepen dat niemant t' savonts off snachts en soude gaen mommen off d' nieuwe jaer singhen noch met eenich spel spelen, op arbitrare correctie.

Den 18. January, hebben binnen Antwerpen de oproerighe Calvinische valselyck versint om de ghemeente oproerich te maken, ende hebben sommighe Rycke Borghers en Heeren beschuldicht, als myn Heer Heyndrick van Berchem den buyten Borgemeester, Willem van Immerseel Kerckmeester, Vincent de Smit, den ouden Pouwels van Gemert, Jan de Lantmeter, Willem Boel, ende meer andere diergelycke Almoeseniers ende treffelycke Rycke Borghers van Antwerpen tot vyftien off sesthien toe, hoe dat sy Lieden aen Madamme de Parma te Brussel een request hadde overgegen om vremde Crysknechten binnen de Stadt te laten comen, en om een Casteel te doen maken, d'welck altsamen valsch was, want de goede mannen, stellende hun te purgie, verclaerden, dat sy daer aff niet en wisten. De eerste oorsack hier van heeft geweest, Mr. Joris den Calvinistschen Precker, want hy heeft openbaer in syn Sermoen geseyt, Gemeynte siet wel toe en syt

+ 1566.

[p. 105]

op u hoede, want wy syn vercocht waren wy gelevert.⁺ Waer vuyt sy versierden dese Eerbare Mannen verraders te wesen, om dat de canalie haer haten soude, ende hier om waren de Calvinsche meestendeel dien nacht in de Wapenen en sy wackten al heymelyck elck in syn huys.

Den 19. January, snachts was t' Antwerpen ontrent Sinte Andries Kercke een ramoer, alsoo datmen de Lanterens met licht op ter straten vuythanghen moest, en diesgelyc snachts daer naer aen de Tappisciers pant, wantmen seyde dat daer vergaderinghe gemackt wirt van quaetwillighe, om alle de Papisten te vermoorden dien selven nacht.

Op den 21. January, syn t' Antwerpen ter Puyen affgeroepen tot haren verantwoorde alle die eerst geseyt hadden, dat dese vyfthien off sesthien Mannen voorsz. het request overgegheven souden hebben, op pene van hondert gulden die dusdanighe seditieuse persoonen aenbrenghen coste.

Item den 23. January, is t' Antwerpen van 't Hooffs weghen affgepubliceert, dat niemant Wapenen, als busschen, buspoeder, harnasch alderhande geweer en mochte vercoopen off vuytvoeren, dan aen 't Hooff van den Conincklycken Majesteyt van Spanien.

Noch werter in dese maent een gebot gedaen, dat niemant meer met die van Valeceyn en soude tracteren off handelen op straffinghe van lyff en goet, want sy wierden verclaert vianden des Conincx. Als doen wirter van 't Hoffs weghen noch een roye roede gestelt, genoemt Spelleken, om over al d' lant Justitie te doen over de ghene die sulcx deden off Kercken geroefft hadden, over valsche Predicanten, vagabonden waer hy se vont, dat hy se sonder eenighe genade hanghen soude.

+ 1566.

[p. 106]

⁺ In 't selve jaer den 2. February, op onser Lieve Vrouwen dach te lichtmis, doen quamp t' Antwerpen in onser Lieve Vrouwen Kerck, de Hochmisse in de hooghen Choor hooren, den Grave van Hoochstraten met syn Edelen oock de Heeren vander Stat met de geheel Wet met haer waschen keersen, en sy quamen altsamen offeren naer d' oude coustuyme van de Heylige Kercke.

Op den selven dach naer noen hebben de Calvinisten hun Predicatie gehouden buyten Mechelen op den wech van Liere, maer den nieuwen Provost off royde roeye Spelleken heefft de Predicatie verstoort, ende den Precant gevangen genomen ende te Vilvoorden gevoert, noch heefft hy van de Predicatie hoorders gevanghen genomen eenen Advocaet van Mechelen geheeten den Grooten, noch eenen genoemt Lepelere, met eenen geheeten Plattynken.

Ontrent desen tyt heeft den selven Provost, op dese plaets doen hanghen aen eenen boom eenen Calvinist van Geleyns die des Buels van Antwerpen Soon was.

Item den 8. February, ontrent drie uren naer den noen is den voorschreve Predicant gebracht van Vilvoorden tot Walem buyten Mechelen, ende Spelleken heefft hen aen den selven boom doen hanghen by den anderen Calvinist, door commissie van den Hove, al wast dat hy syn valsche Predicatie te Vilvoorden had-wederroepen.

Noch op denselven dach is t' Antwerpen den jongen Sone van den Grave van Hoochstraten kersten gedaen, out synde van den 2. February, van den Abt van Sinte Michiels en den opper Prochiaen van onser Lieve Vrouwen, in 't Clooster van de Vrouwen Broeders, seer triumphant met veel Torsen, dese drooghen de Schutters van den ouden Voetboghe met veel Spaen-

+ 1566.

[p. 107]

sche Keersen, die de Edel Heeren droeghen, van Jaspar⁺ Doets huys, want de Gravinne daer lach als in haer Hooff, tot in 't Clooster toe van de Vrouwen Breurs. Dit was seer fray om sien, waerom daer menich duysent persoon van alle straten vergaederden om datter veel Adel soo Graven en Gravinnen waren om dit Kint te heffen en te accompaignieren.

Op den 16. February, wesende den eersten sondach in de vasten, t' savonts tusschen thien en nege uren, hevet grooten brant geweest in 't Minnebroers Clooster, en begonst eerst te branden boven in den Toren vander Kercken, waerom men vermoyde datter in den dach sommighe quaetwillighe op den Torren poppen geleyt hadden, want daer branden aff de Cap van de Choor met veel Cellen, Refster, Cappittelhuys, haren Pant, want niemant en wilder een hant aen steken om brant leeren te stellen en te blusschen, ja de quaetwillighe en Sectarissen staken selver 't vier in de Cellen om dat het gansch Clooster aff soude branden. Waerom dat sy versierden, dat sy de Breurs snachts gevonden hadden sitten domineren met ander Mans Vrouwen vleesch op hun tafel hebbende en droncken synde, hadden 't vier niet wel bewaert. d' Welck men al valsch en versiert bevont. Maer myn Heer van Hoochstraten met die Heeren vander Stat ende noch sommighe Catholycke Borgers hebben den brant geslisst, soo dat het Clooster met de Kerck niet gansch affgebrant en is, en hier door isser groot ramoer in de Stat geweest ende meynden dat al verraden was dat in Stat was.

Op den 18. February is een gebot gedaen van de Stat, dat alle vagabonden binnen sonneschyn vuyt de Stadt moesten, off segghen wie sy dienden off wat handel sy deden, waerom datter veel Walen naer d'Ambrugghe syn vertrocken, daer sy hun laten inschryven

+ 1566.

[p. 108]

⁺ hebben als Soldaten, hebbende voor haer velt teecken eenen vossen steert aen haer hoyen, niemant wetende wat Heer sy dienden, maer men vermoyde dat was myn Heer van Biveel onder het Bisdom van Luyck geleghen. Op den selven dach is den Marcgrave, Heer Jan van Immerceel, Ridder, comen ryden met syn hertsiers naer noen ten drie uren, omtrent hem quamp een met eenen vossen steert op synen hoet, begheerende van hem syn paspoort te siene.

Maer vier uren daer naer was de Marckgrave met Heer Anthonis Stralen, ende Heer Dirick Brecht met wel vyftig gewapende mannen met roeren rontom haer lieden te samen gecomen vuyter Stat naer Dambrugghe, om te verbieden, dat sy daer gheen knechten teghen den Coninck aennemen en souden, maer dat sy van daer souden vertrecken, want desen Capteyn hadde langhen tyt in 't heymelyck t'Antwerpen teghen den Coninck volck aengenomen.

Aldus ons Heeren, comende op den steen wech van d'Ambrugghe, ontrent hondert sterck, soo men seyde, quamp haer te gemoet eenen Wael van d'Ambrugghe naer de Stadt, den Marcgraeff hem adverterende, seyde hem Rethiere vous, dit gesien synde over gheen syde van den steenwech, syn gecomen van daer drie persoonen roepende Passes oultre, en tot den Marckgrave seggende, hout u stille ende en roert u niet off u gebeente en sal u al tsamen niet levendich van hier dragen. Doen de Capteyn sagh dat de Heeren van Antwerpen met soo veel geschuts quamen ende ander geweer, soo syn sy t' samen gespannen met menichte van Walen, wel driehondert, van d' Ambrugghe geloopen, de Heeren omcingelende niet hebbende dan bloote Rappieren, en souden inden hoop van de Heeren gesmeten hebben, en op den Marcgrave waren sy seer gestoort

+ 1566.

[p. 109]

ende gereet doot te smyten en haddent sy tom Strale wille⁺ niet gelaten, mits hy Heer van Merxem ende Dambrugghe was, daer om beveelden sy haer van 's Conincx weghen daer gheen volck aen te nemen te monsteren offt syn volck te misdoen ymanden van de Heeren;

Maer dit niet veel achtende hebben den Marcgrave en Brecht veel innurien geseyt, alsoo dat sy moesten offtse wilden off niet (vive le Geus) en hebben Brechtens peert seer gequetst, met diversche van de Heeren Knechten, hun haer geweer affnemende als busschen stormhoyen, alsoo dat de Heeren met hun volck naer Stat moesten vlien off sy soudender al gebleven hebben.

't 's Nachts daer naer heefft desen verlooren hoop groot gewelt gedaen rontsom Antwerpen op de Heeren en Borgers speelhoven te Merxem op heer Jaspar de Mera, Heer Frans Doncker Canonicken. Te Wommelghen op Jan Carels Hooff, te Deuren op Gheeraert Sterckhuys, en meer ander daer syt al om stucken gesmeten ende geruineert hebben. Maer de reste van huysraet, minutie van oorloghe, als hant busschen, groot geschut, dat hebben sy op buyten waghens geleet spicien, harnas &c. hebben sy met haer tot Dambrugghe genomen.

Op den 19. February, soo syn de Captynen met desen verlooren hoop van d' Ambrugghe getrocken naer een dorp geheeten Oeustrueel, doende daer groote schade de huyslieden, want sy daer al even sterck knechten aengenomen hebben, hoe jonck off out sy waren, en sy scheeptense naer Hollant, Zeelant, Vlanderen, by de andere quaetwillighe.

Op den selven dach heefft den Prince van Orangien met den Marcgrave een quaetwillighen willen vangen aen de Kipdorppoort, die Heer Anthonys Stralen te

+ 1566.

[p. 110]

⁺ cort gedaen hadde, maer desen schelm in handen synde riep (Vive le Geus) en lieve Borgers staet my by, want ic hier om 't Woort Godts gevanghen worde, doen hebben hem sommighe quaet willighen den Heer met gewelt ontwillicht.

Item den 20. February syn ter puyen affgeroepen te comen tot haren verantwoorde, alle de quaetwillige, waerom sy den Heer synen gevanghenen ontwillichden met gewelt. Den 25. February syn tot Antwerpen gebannen, alle de knechten die van d'Ambrugghe getrocken waren, ende waer men knechten binnen Antwerpen in een huys vont, die tegen den Coninck Philips aengenomen waren, dat allen 't goet van dien huyse verbeurt soude syn.

Noch in de selve maent den 27. February, hebben sommighe Calvinisten willen dootsteken in 't Portael van onse Lieve Vrouwe den Minnebroeder, dier toen in de weeck naer den noen Preeckte, maer hy ontquamp noch.

Ende dit ramoer duerde al t' sachternoens in de vasten, als 't Sermoen vuyt was, ende als de Monnicken van den stoel gingen, om datse sonder cap in weerlyck habyt ter Predicatien quamen, ende oock alsoo naer hun convent ginghen, maer de Calvisten namen de Minnebroeders meer te quellen als d'ander.

In 't selve jaer den 5. Meert, is een gebodt gedaen, dat niemant eenighe niewe tydinge voorts seggen en mocht noch eenighe munitien off wapens vercopen, om vuyt de Stadt te voeren op arbitrael correctie.

Den 7. Meert doen wasser eenen roep onder de gemeynte, dat men de Calvinisten Kercken door 's Conincx bevel soude toegesegelt hebben, en haer lieder Predicatien verboden, soo dat door desen roep veel volcx op de groote merct vergaderden, meynende dat aff gepubliceert soude worden, maer daer

+ 1566.

[p. 111]

en geschiede niet om seker oorsake. Maer by de⁺ wedt was geordonneert, datter twee Schepenen allen daghen souden staen, aen alle Stadts Poorten by de wachten, om te vragen met naem en toenaem, de buyten Landers die in Stadt in quamen en waer sy gingen Logeren.

Op den 10. Meert, is desen verloren hoop van Merxem naer Deuren getrocken, hier hebben sy oock groote schade gedaen op de speelhuysen, en de droegent al mede dat sy vonden en principalyck wapens ende geschut, hier hebben sy den Prochiaen, een Religieus van Sinte Machiels t'Antwerpen, groot gewelt gedaen in syn huys, soo dat hy door 't water van syn hooffgracht moest vlien, anders soo souden hem dese Gheusen in syn huys vermoort hebben.

Op den 8. Meert, soo trocken de Gheusen, die t'Austruwel aengenomen waren, van daer naer Mercxem getrocken, doen ter tyt toebehoorende Heer Anthonys Stralen, ende daer comende hebben 't huys met gewelt ingenomen van Jan de Greve, doen ter tyt Drossaert van Brabant, hier hebben sy groot gewelt en schade gedaen, nemende alle de wapens ende huysraet die sy daer vonden.

Den 9. Meert, quamp den Graeff van Hoocstraten van Brussel t'Antwerpen, en de Heer Dirick Brecht dede 't savonts d' Austrueelsche Brugghe affwerpen, met oock de houtten Brugghen aen de buyten Stat vesten t'Antwerpen.

Op den selven tyt, heefft desen verlooren Gheusen hoop verstaen, datter van 's hooffs weghen ruyters en voetknechten komen souden om hun te verstooren, soo syn sy weder naer Austrueel getrocken, daer groote schade in de Kercke doende, want syt al ontstucken gebrocken hebben ende verbrant dat daer in was,

+ 1566.

[p. 112]

⁺ oock tot Heer Adriaen des Pastoors huys ende andere speelhuysen, hier soo hebben sy haer selven beschanst, Gravende een wyegracht in de straet aen de noortzyde van de Kerck gaende naer 't Cappelleken, om dat de Ruyters met de Peerden daer niet door comen en souden, maer op den dyck aen 't Cruys hebben sy haer met waghens beschanst, die sy vuyt de schuren gehaelt hadden ende hebben alom stercke wacht gehouden soo snachts als dachs.

Den 12. Meert 's woensdachs naer halff vasten, is desen verlooren grooten hoop van Austruel getrocken naer Wilmerdonck ende hebben daer gansch de Kerck verdestrueert, ende groot gewelt aen de Huyslieden gedaen, ende beleghen dat schoon geweldich speelhuys, van Heer Peeter van Dael Canoninck van Antwerpen wel omwatert, ende rontsom met een stercke Valbrugghe aen de Poort, dit hebben sy van buyten seer sterck bestormt om daer in te comen, alsoo dat sy eenen daer binnen synde doot geschoten hebben, maer dit siende de ander seven dat sy 't huys niet houwen en costen, hebben 't huys de Geusen opgegeven, haer lyff behoudende. Aldus de Gheusen op 't Huys comende, hebbent al aen stucken gesmeten ende gestolen datter op was, als lynwaet, huysraet, juweelen en seer veel schoon geschut, poeder, hellebarden, spicien, harnasch, d'welck sy dien avont al in Austruel gebrocht hebben ende den Cassier gevangen.

Den selven nacht is geweest van t' shooffs weghen, Mons de la Motte en Mr. de Beuvoort met ruyters en voetknechten treckende al den nacht van Schelde door Dorene, en achter d'Ambrugge syn den 13. dach donderdachs smorghens vroch dese Capiteynen met de royde roede en haer ruyters en vier vendels Walsche wel gemonteert naer dendyck van Austrueel gecomen, ende

+ 1566.

[p. 113]

hebben ontrent het houten staende op den Dyck in desen⁺ verlooren hoop geschoten en geslagen, soo datter ontrent soo doode, als gequetste, verbrant, ontloopen verdroncken souden gebleven syn agthondert, soo men als doen seyde, want sy noch meest al sliepen ende en hadden gheen ordonnantie van Oorloghen, want het en was maer Jonghe rappalie vuyt de Stat, die noyt gheenen crych gesien en hadde, en haren oppersten Capteyn was vuyt Vranckeryck genoemt Monsieur de Thoelose, een groot Vrint van den Prince van Orangien, van desen verlooren hoop synder veel gevlucht ende sommighe om haer Lyff te salveren, geloopen in een Huys gestaen beneden den Dyck aen de Sluysen, genoemt de Witte Lelie, d'welck 's Conincks Volck in brant hebben gesteken, ende daer in syn sy levendich verbrant al die met groote menichten daer inne gevloden waren, onder welcke waren sommighe Captyns ende Bevelhebbers, die namaels achter het verbrant Huys ende Dyck begraven wierden ter memorien. d'Ander syn al willens in 't schelt geloopen, hebbende liever te verdrincken dan van haer teghen partys handen te sterven vuyt schande.

Maer de derde partye heeft de vlucht genomen heel naeckt soo sy 't best costen doen te lande waert in, sommige door d'water swemmende door waterachtige grachten naer ander Dorpen, als Wilmerdonck, Orderen, Ordamme, maer de Ruyters vervolchdense ende hebbense in 't Vlien al doot gesmeten ende geschoten, soo datter t'Austrueel wel begraven syn in grachten, die sy selver gegraven hadden, aen een ander eynde van den Dyck, wel hondert vyfentwintig oft meer, maer van 's Conincx weghen en isser maer drie gebleven gelyck men seyde, ende syn tot Eeckeren op 't Kerkhooff begraven.

+ 1566.

[p. 114]

⁺ Maer desen slach ende dese Gheusen al verstroyt synde heeft 's Conincx volck den roof genomen, ende de Inwoonders heel geplundert om dat sy dese verlooren Gheusen hadden aengehouden, want het t'Antwerpen van 's Conincx weghen verboden was op lyff en goet diese ergens logheerde off spys off dranck besorgden.

Dit horende de Calvinisten binnen Antwerpen, en siende dese deerlycke moort, hebben op den selven dach snoenens hier om een groote vergaderinge onder malcanderen gemackt, in wapenen synde teghen den Coninck, en hebben met gewelt de Houstrueelsche Poort willen oploopen om den verloren hoop t' Austrueel assistentie te doen, maer Stralen en Brecht hadden de Brugghe 's nachts te voren doen aff worpen, waerom sy seer vergramt waren en syn van daer vertrocken naer de Roypoort.

Dese Calvinisten souden al vuyt getrocken hebben, maer den Prince van Orangien ontraydet hun, seggende, datse buyten al verslagen waren en dat sy alsoo oock souden varen aengesien dat sy gheen Peerden en hadden noch ordonantie van den crych.

Aldus synse al t' samen van de Roypoort getrocken, naer de Meerbrugghe ende alsoo vermenichvuldicht, dat se geweldich en stout geweest hebben t' Stadts geschut te halen, teghen de Heeren ende goeder Borghers danck, vuyt den Stadts Timmerhoff by Sinte Michiels, d'welck sy gevoert hebben in de meere, stellende t' selve op de hoecken van de straten ende een groot metallen stuck in 't midden van de Meerbrugghe, om daer mede te neder te schieten onse Lieve Vrouwen Torren, en dien als dan in te nemen. Siende den Prince dese oproerige Calvinisten, aldus vergramt elck met geweer loopen naer de Meer, is daer te Peerde gecomen met myn Heer van Hoochstraten onder den hoop om dese sedi-

+ 1566.

[p. 115]

tieuse geesten te vreden te stellen, maer wat sy haer⁺ lieden baden en wilden nerghens naer hooren.

Maer op den selven donderdach naer noen tegen avont, isser tusschen den Prince van Orangien, als Borcgrave en Gouverneur van de Stadt, ende Heeren een accort gemackt met dese oproerige Calvinisten, dat een ygelyck in syn geloof soude blyven sonder iemant te misseggen offt te misdoen. Hier op niet achtende de quaetwillige hebben tot vrydachs toe in volle wapenen in slach oorden blyven staen.

Den 14. Meert 't svrydachs voor Paesschen 's morghens, wouden de Calvinisten de Geestelycken staet vuyter Stadt hebben, ende hebben als doen in de Cammerstraet eenen Cappelaen van onse Lieve Vrouwen Kerck, genoemt Heer Peeter Coolput, teghen synen danck met gewelt op volle straten doen roepen, vive le Geus, off anders met gewelt wouden sy hem leyden op de Merrebrugghe, gelyck sy sommighe oude Minnebroeders vuyt haer convent haelden haer cappen aenhebbende, daer sy hare pluymen op staken, haer grootte confusie aendoende.

Op den selven dach naer noen, hebben de quaetwillighe Geusen van de Meer een slachoorden gemackt, en alsoo gecomen lancx het Kipdorp naer de groote Merct, comende aen de Moriaenstraat by de Kees roede, hebben sommighe van haer Captynen gesonden naer het Nieu Stathuys om te spreecken de Heeren van de wedt, die alsdoen op 't Stadthuys saten al gewapent met alle de Schutters ende oock sommighe van de acht voorsz. Borgers Vendels, die de Stadt gesworen hadden getrouwelyck voor te staen, dat sommighe qualyck gedaen hebben, want sy het geweer te neer geleet hebben en syn de Stadt ontrou geweest, en overgeloopen op de Meer by de Gheusen, waer om sy naermaels syn

+ 1566.

[p. 116]

⁺ gebannen geweest om teghen den Turck te Oorloghen. Dese Gedeputeerde Calvinisten hebben hun Rapport gedaen inhoudende dese poincten.

+ 1566.

I.

Waer van d'eerste poinct was: dat sy wilden hebben dat alle den Geestelyken staet vuyt der Stadt moeste met alle de ghene die Paepsgesint waren, want sommighe Calvinisten ginghen tot sommighe Catolycke, seggende mackt u Testament, leeft soo gy sterven wildt, want wy hebbent nu al gewonnen, wy syn nu meesters van de Stadt, daer om sal men u Papisten met eenen schellinck en eenen lynen Caziack, diese menich hondert doen maken hadden, vuyt de Stadt seynden verlatende aldat gy hebt.

II.

De tweede Petitie was: dat sy wilden hebben 't Stathuys tot haren wille, offt anders souden 't sy met gewelt in comen nemen, want sy wel veertien metalen stucken met gewelt gehaelt hadden, die sy gestelt hadden op alle hoecken van de Meerbrugge.

De Prince van Orangien siende, dat sy de Merct met gewelt innemen wilden, heefft hy sommige gesonden aen de Heeren, begheerende dat sy 't Stathuys verlaten souden ende de Merct los maken, die rontsom oock seer sterck besedt was met veel Borghers Crysknechten ende voor de Puye groot geschut om de Merct teghen te houwen aen alle canten.

III.

Het derde versuck was: dat sy begheerden te heb-

[p. 117]

ben de sleutelen van de Stadts Poorten, ende het Artilery⁺ Huys, ende daer mede niemant in off vuyt te laten dan die Botter Harmans haer lieder Predicant ende haer gedeputeerde believen soude. d' Welck haer terstont gegundt is geweest, want daer toe is Gedeputeert geweest van de Heeren van de Stadt Mr. Jan de Pape Schepene van der Stadt, dat hy de sleutels hebben soude tot behoeff van de Calvinisten ende hermony. Hebbende nu de sleutels van alle Poorten in haer gewelt, doen hebben sy aen de Roypoort, Bierhooft, ende Werve ingelaten alle die 't ontloopen waren t' Oustrueel, soo wel de gequetste die sy in 't Gasthuys leyden, als de gesonde, die sy seer eerlyck onthaelden als voorvechters haers valschs gelooffs.

Noch hebben de Calvinisten begeert aen de Heeren vander Stadt, buspoeder ende clooten, tot behoeff haerder busschen, die sy met gewelt vuyt den Eeckhooff gehaelt hadden, d' welck haer oock terstont is gegeven, want de Heeren met consent van den Prince, hebben met haer eenen Stats Lede gesonden aen de Berders Werff tot eenen Poyermaker, dat hy haer soude geven soo veel alst haer belieffden, ende hebbent alsoo op eenen Rolwagen gevoert naer de Meerbrugge tot haren behoeff.

+ 1566.

IV.

Item sy hebben geëyscht vyf off ses Heeren vander Stad, als mynen Heer Jan van Immerceel Marcgrave, Heer Amman, Heer Heyndrick van Berchem, buyten Borgemeester, Heer Lansloot van Ursel, met den Heer Tresorier synen Sone, Heer Dirick Brecht om daer mede haren wille te doen, want sy seyden, dat sy dese van haer offitie geset souden hebben off ge-

[p. 118]

storven⁺ doen hebben ende van haer Volck in plaets genomen, als myn Heer Hertsen, Jan de Meter in den Engel op de groote Merct, myn Heer vander Noot, ende meer ander in de Wet van de Stad gestelt hebben.

Op dese ende meer aldusdanighe articulen hebben de Heeren geantwoort, dat het in haer macht niet en was te consenteren sonder advys van den Prince van Orangien als Borchgrave ende den Breeden Raet, waerom de Heeren seer op haer begheerden dat sy hier mede patientie souden hebben om haer te beraeden tot 's donderdachs smorghens, ende dat sy desen nacht in rusten souden blyven, welcke dese gedeputeerde de Heeren beloofft hebben, ende alsoo van 't Stadthuys gescheyden, naer de slachoorden op de Meerbrugghe.

Hier naer op den selven Vrydach, hebben de Calvers met gewelt geloopen, teghen de Heeren danck, en hebben den steen opgebrocken ende lieten alle de gevangenen los des Coninx, soo van schulden, ketterye en quay feyten.

Hoorende dit den Prince van Orangien is met myn Heer van Hoochstraten te Peerde gecomen op de Meerbrugghe om dese oproerige eenichsins moghen te vreden te stellen, maer sy en deden niet dan blasphemeren teghen Godt ende den Coninck, roepende Vive le Geus, ende Papen ende Monicken bloet en de Borgers goet. Sy hebben den Prince seer vileynich toegesprocken hem houdende suspect, roepende, Traditor gy hebt wel geweten, dat die onnosel Borghers alsoo t' Oustruel souden varen, daerom hebdy de brugghen doen affwoorpen met u consoorten, aldus injurieerden sy seer den Prince, noemende hen verrader, sult gy ons nu oock verraden, niet houdende dat gy ons beloofft hebt, ende een grypende des Princen Peert metten toom, heefft met syn geladen Sinckroer hem gedreycht

+ 1566.

[p. 119]

te doorschiten 't selve hem op syn borst settende.⁺

Waer van den Prince zeer verslaghen synde, heeft geseyt, goede mannen houdt u wat gestilt, want al dat ic u Liede belooft hebbe sal ic houden en u Lieden niet affgaen, maer ben gereet myn lyff, goet, ende leven voor u lieve Borghers te gheven. Maer hier op niet achtende hebben hem met gewelt hier gehouden, hem omcingelende dat hy dien dach daer niet comen en const, voor dat hy haer geconsenteert en hadde al dat sy wouden, want hy moeste haer, per force beloven, dat allen de Heeren van de Stadt het Stathuys terstont souden verlaten ende Meerct van Cryslieden leech maken.

Item, dat de Calfsterten selver souden Capteynen kiesen ende souden onder malkanderen Eet zweren om t' samen te waken ende de Stad van Antwerpen te bewaren van eenighen oploop off pielatie, want daer veel quaetwillighe naer wachten. Noch moest den Prince beloven dat hy alle saken met vrintschap moest onder de Papisten modereren ende de Martinisten diese oock seer haetten.

Op alle dese pointen heefft den Prince haer gebeden, dat sy dien nacht patientie wouden hebben, tot t' sanderdachs 's morghens, en dat sy dien nacht stillekens goede wacht souden houden, want t' sanderdachs 's morghens ontrent neghen uren sullen wy U Lieden antwoorde gheven wat wy U doen sullen, ende aldus geraecte den Prince teghen avont vuyt de Meere. Maer de de quaetwillighe bleven allen den nacht by een, bewarende het geschut, met de straten rontom met goede wacht, want den hoop wies lanx hoe meer, als dat sy dien nacht ordonneerden onder malkanderen Capteynen, Honderste Lieden, Thiende Lieden met haer kerckterende hoe sy de wachten best stellen mochten aen alle Poorten, op alle wycken van Antwerpen, want

+ 1566.

[p. 120]

⁺ men seyde doen sterkelyck onder haer, datter corts een belech van 't Hooffs weghen voor de Stat soude comen tot assistentie van de Catolycken.

Den 15. Meert, en was t' Saderdachs smorghens naer halff vasten, heeft den Prince van Orangien doen vergaderen den Breden Raet met allen de Heeren van de Stad en Wyckmeesters, in het huys van Aken, ende heefft aldaer geproponeert ter presentien van den Graeff van Hoochstraten, der Calvinisten petitie ende begheerte. Want alsdoen wachten de Calvers seer naer het antwoorden van het contrackt, dat dachs te voren met den Prince van Orangien en haerlieden gemackt was in handen van haerlieden drie Predicanten, waer aff Doctor Hermanus den opperste Capteyn was van alle oproer in de Meer.

Aldus den Raet van Antwerpen rypelyk lettende op hun contrackt ende petitie, soo is Doctoor Herman stout van selffs in de Secreten Breeden Raet gecomen met twee van syn mede Predicanten, te weten den Walschen Predicant genaemt Staffyn, ende Doctor Ysenbrant den Duytschen, die Harmanus syn Ministers noemde. Desen Harmanus heefft den Prince met d' ander Heeren vander Stad zeer vileynich toegesprocken, segghende, weet dat ic myn Volck in de Meer niet langher te vreden stellen en can, want de quadewillighe twee mael in dat Monnincx Clooster geloopen hebben dat daer staet, willende d' een off d' ander weten off voorts varen gelyck sy begeert hebben, off gy moet my antwoorde gegeven 't ghene gisteren geproponeert is, off anders weten sy wat hun te doen staet en ic verclaer hier met twee van myn Ministers comter iet off en wytet ons niet.

Aldus vermetelyck heeft hy gesprocken, al off hy Heer van de Stadt geweest hadde, want hy ginck alom

+ 1566.

[p. 121]

met een quaetheyt door de Stad, en aen sommighe⁺ Poorten het contract affpubliceren en hadde ooc de sleutels van sommighe Stads Poorten, want hy dede het slot van de Roye Poort affslaen ende lieter vuyt ende innegaen die het hem beliefden met de Meesters van de Calvinisten. Op dese tydinghe heeft den Breeden Raet Harmano antwoorde gegeven te seggen, dat sy van sin niet en waren het Calvinisten contract te consenteren, noch de geestelyckheyt vuyter Stadt te setten om den lesten man tot der doot te waghen.

Dit hoerende Harmanus is vuyt hunlieden Raet gegaen met syn twee Ministers naer het Consistorie van de Calvers ende heefft haer dit rapport gedaen, doen en hebben sy anders gheenen raet gevonden dan dat sy verseucken wilden off sy met de Martinisten costen vereenighen teghen de Papisten. Als nu den oppersten van Luters aengesocht was, en hebben met hunlieden niet willen aenhangen en hebben geantwoort, dat sy noch teghen den Coninck noch Overheyt van de Stadt niet en wilden rebelleren, en soo haest de Stad of 't Hooff soude haer Predicatie verbieden souden van daer vertrecken. De Calvers niet connende accorderen met de Confessionisten, doen hebben sy in haren Raet gesloten, dat twee Gedeputeerde Mannen van hunlieden gaen souden met sommighe van haer Haechs Schutten met Trommelen roepende op allen hoecken van de straten aldus: Aenhoort alle Borghers van Antwerpen, die de nieu religie off 't geloove wilt voorstaen, comt van stonden aen met syn geweer op de Meer, en laet hem de Gheusen terstont inschryven.

Welck gebot t' Saderdachs ontrent 9. uren voor noene op den selven dach geschiet is, want daer toe is van de Calvers gedeputeert geweest Jonker vander Noot die Schepen van de Halle geweest hadde, en

+ 1566.

[p. 122]

⁺ Fernando Berunio een machtich Coopman, dese hebben in 't harnasch met hellebarden en sinckroers dit exploot ende gebodt gedaen op alle hoecken van de straten, maer op dit Mandement synder gheen off zeer wynich haerlieden op de Meere gevolcht.

Dit merckende de Calvinisten, dat sy nerghens troost off bystant en costen cryghen, soo hebben sy noch op den selven Saterdach voor de twede reyse de Trommelen doen omslaen ende wacht houdende op alle hoecken van de Stadt, smorghens ontrent thien uren, en hebben valsch doen vuytroepen, hoe dat hy Calff Harmanus beyde de gelooven te weten Calvinisten ende Confessionisten te samen gevoecht ende geaccordeert hadde, daerom die het opprecht Godts Woort wilde voorstaen, soude van stonden aen met syn geweer op de Meer comen.

Hier door isser een groot ramoer inde Stadt gecomen onder de goede Catolycke Borghers en principalycke de Martinisten met al de natien vander Stad, als te weten, Hoochduytschen, Oosterlinghen, Italianen, Spaigniaerts en Poortugiesen hoorende dat dese Calvinisten alsoo den Meester maakten in de Stad.

Mits oock dat het gepuffel was om pilgieren, hadden sy gecost, want sy souden alle Kercken en Cloosters tot den gront toe affgebroocken hebben, maer de overste van hun waren daer teghen, overmits het contrackt datter gemackt was van een igelyck in syn gelooff te blyven, en Predicatie sonder hinder off molestatie, hoorende dit oock den Prince van Orangien, is wederom gecomen te Peerde met den Marckgraaff en Jacobus Verheyen binnen Borgemeester, op de Meer om de oproerige te stillen en te vertrecken.

Maer den Prince noch oock de Heeren niet achtende, hebbense noch spytighe woorden gegeven, soo heb-

+ 1566.

[p. 123]

ben de Heeren de hertneckighe haer opset en haren wille⁺ gelaten van de Meer treckende, heeft den goeden Heer Borgemeester Verheyden geboden op de hoecken van de straten seggende, Lieve Borghers die den Coninck van Spainien en den Hertoch van Brabant getrow syn ende dese Stadt eedt gedaen hebben die maeck hem van stonden aen al t' samen in wapenen met hun geweer op den Oever by de munte, want het is ons gedaen om ons lyff en ons goet dat de quaetwillighe op de Meer vergaert syn. Diesgelyck seyde men dat Heer Adam van Berchem met een trommel hadde doen omslaen in de Stadt, dat alle die den Conincx Stadt beminden met de Confessie van Ausborch souden compareren op den oever.

Dit gehoort hebbende de Catolycke ende goetwillighe Borghers met de Confessionisten syn gesamen der hant gecomen op de plaets voorsz., elck met syn geweer wel gemonteert, synde in sulcker menichten, datter wel tien goetwillighe tegen een rebellighen waren, want het van St. Jans Poort tot achter aen de Stadt Vesten by Croonenborg ende alle de straten vol stont gewapende mannen. Maer onder desen hoop waren voor en achter ter syden al beset met vier Vendels van de Stadts Cryslieden ende met groot geschut.

Alsoo oock de groote merct wert wederom besedt met groot geschut Cryslieden en Schutters, als te voren, want de Heeren van de Stat het Stathuys weder ingenomen hadden, dat sy nu twee daghen te voren hadden verloren.

Oock hebben haer de voorsz. Cooplieden en Natien van der Stadt in 't Kipdorp ende lange Nieustrate seer valiant te peerde ende te voet in 't vol curas gereet gemackt om in de hoop van de Calvenisten te slaen, en hadden sy niet gevreest de groote bloetstortinghe, mits

+ 1566.

[p. 124]

⁺ ooc den Prince van Orangien, den Grave van Hoochstraten, ende de Heeren van der Stadt door haerlieden bidden, daer en hadde niet eenen levendich van de Meere gecomen, want sy alletsamen te veel gemoeyt waren, de Catolycken riepen voor haer advys vive le Papist, de Natien, vive le Roy d'Espaignie, de Confessionisten, vive le confessie, en al t' samen met een vois laet ons den Coninck voorstaen ons Stat defenderen daer wy onsen eet voor gedaen hebben.

Aenmerckende den Prince van Orangien, myn Heer van Hoechstraten, ende de Heeren van de Stadt, dat de Catolycke soo coragieus waren voor den Coninck ende haer Stadt, syn de Heeren seer verblyt geweest en hebben hun noch meer moet gegheven segghende: lieve Borgers laet ons malkanderen getrouwelyk by staen, want sy en hebben met ons contrackt, dat wy haer hebben moeten consenteren om beters wille en door gewelt, niet te vreden willen syn, maar wy en sullen haer niet meer soo veel consenteren.

Dus hebben de Heeren gesamender hant met alle de Borghers geordonneert om noch gheen bloet te storten, dat een igelyck van dese voorsz. goetwillige met oock alle de natien aendoen souden roode Veltteeckenen en t'samen roepen vive le Roy, want de meeste Calvinisten hadden al groen Velteeckens.

Dit al t' samen siende de oproerighe Calvinisten, dat haer tirannich opstel gheenen voortganck en hadde om Heeren en Meesters van de Stadt te worden, maer dat sy van de goetwillige vermant waren ende sorgende, dat sy van de Meere verdreven souden worden, syn naer huys gecroopen, seer drovich, dat sy tot haer vermeet niet en costen comen, waer door sommighe haer geweer op de Meer latende niet meer en hebben geroepen gelyck sy twee daghen te vooren gedaen had-

+ 1566.

[p. 125]

den, Vive le Geus, maer droevich voor haer advys⁺ segghende, dat en staet myn niet aen, soo is desen quayen hoop alleenskens gemindert.

Doen hebben de Natien met d' onderdanighe Borghers van den oever willen een eynt maken met dese tragedie, en hebben aen den Prince met de Heeren ontboden, dat hen een igelyck vander Meeren met syn geweer naer huys maken soude, affdoende syn groen veltteecken en roye aendoende tot een teecken van leetschap dat sy teghen den Coninck misdaen hadden, roepende voor haer advys, Vive le Roy d' Espaignie Philippe: off sy soudent haer comen doen doen, ende de Natien met d' ander Borghers en wouden anders niet vertrecken, niet tegenstaende dat een igelyck vredelyck in syn gelooff soude blyven sonder meer oproers.

Hoorende dese lose de oproerighe gheesten, soo syn sy op den selven dach naer noen meest al van de Meere vertrocken, ende teghen den avont syn de natien met Heer Jacob Verheyden Borgemeester gereden op de Meer door 't midden van de Calvinisten, die daer noch stonden roepende, Vive le Roy d' Espaignie, en sy bedwongen de Calvers ook teghen haren danck te bleten en haer geweer neer te legghen, ende dat geschut weder in den Eeckhooff te voeren, off 't op haerlieder cost te doen voeren, dat sy daer vuyt gehaelt hadden met louter gewelt.

Naeckende nu den avont, heeft den Prince van Orangien de Natien in de langhe Nieustraet zeer hogelyck bedanct, dat sy den Coninck en de Stat soo vromelyck hadden voorgestaen ende gedefendeert van spoliatie der selver.

Diergelyck dede oock myn Heer Anthonis Stralen aen de goetwillighe Borghers, die in 't volle harnasch

+ 1566.

[p. 126]

⁺ van den oever quamen tot op onse Lieve Vrouwen Kerckhooff aen de Zuytsyde, ende daer eenen Rinck makende, hebben door Godts wonderlycke Victorie ende Mirakel alle gader hun bussens tseffens affgeloost alsoo een igelyck met peys naer huys treckende.

Corts hier naer trocken myn Heer van Hoochstraten, Heer Anthonis Stralen, den Amptman, en myn Heer van Berchem buyten Borgemeester van Antwerpen, naer Brussel om het contrackt Madamme te presenteren van de rebellighe Calvinisten. Want den Borgemeester en wilde het contract niet onderteeckenen, voor dat Madamme met haren raet oversien soude hebben, waerom ons Heeren langhe te Brussel bleven eer sy van de Gouvernante costen bescheet crygen:

Want Madamme niet machtich en was sonder Conincx Philippus weet, hier op bescheet tegheven, om dat de petitie soo affgryselyck was teghen Godt en den Conincklycke Majesteyt. Hier en tusschen murmureerden de quaetwillighe binnen Antwerpen, seggende, hadden wy eerst de Papen doot gesmeten, het hadde al gedaen geweest, maer wy hopen daer toe noch te geraken ende sullen de Papisten wel verschellen 't gene sy ons in de Meere gedaen hebben.

Door dese quade roepen, en dat ons Heeren soo langhe te Brussel bleven, synder sommighe contooren, en treffelycke Borghers van Antwerpen vertrocken, naer Brugge, Engelant &c. maer het meest naer Mechelen, want daer gheenen oploop ende hadde geweest, sorgende voor Pilatie.

Op desen selven tyt syn ook de Oosterlinghen naer Brussel getrocken om te vernemen wat sy doen souden, want sy seer veel aen de Stadt te achteren waren door het maken van het Nieu Oosters Huys en andersints, om dat sy veel gelts verschoten hadden

+ 1566.

[p. 127]

aen de Stadt ende in den dieren tyt veel corens aen⁺ de Stadt gedaen. Ende daer lach in Oostlant noch veel corens en goet geladen op Antwerpen oock in Zeelandt, maer en dorsten niet aldaer comen om de quade roepen, die men daer was dagelycks hoorende.

Item den 18. Meert s' dysdachs voor Palmensondach heefft Spel, Drossaert van Brabant, op Varen Heyde tusschen Loven en Brussel, twaalf geusen die gevangen waren gehanghen, d'aer van den eenen was van de principaelste Captein op den Austruelschen Dyck, genoemt Jan Denys, ende hadde hier voormaels Officier geweest van de Conink Philippus.

Op den 23. Meert ende was Palmensondach, heefft men t' Antwerpen gheen Processie gehouden van ons Lieve Vrouwe, gaende naer de Borcht met de Ridders van Jerusalem om dat den Ezel gebroken was.

Item op den selven dach was Valencyn twee daghen beschoten van 's Conincx Volck, ende naer den noen hebben sy haer opgegeven, à la misericordae du Roy d'Espaignie, maer twee Ministers der Predicatie gevanghen, ende Missiere Haerleyn Captein en een seer ryck Coopman.

Den 29. Meert op den Paesch avont, is buyten de Stadt Valencyn gevanghen den Minister van de Calvinischen met de Soonen van Missiere, Haerlyn Captein, die 's nacht over d' watergetrocken en gevloden was.

+ 1566.