Vlaemsche dichtkunst. In vier zangen in heldenversen beschreeven, en verrykt met geschied- en letterkundige aenteekeningen, gevolgd door de Vlaemsche prosodia

[p. 47]

Achtste Hoofdstuk.
Van het rythmus.

V. Wat is het Rythmus?

A. Het rythmus is eygentlyk de natuermaet, en bestaet in eene zekere ruymte gemaekt om overeen te koomen, met eene andere ruymte in het geslacht van de zelve soort.

Den druppel van het dak vallende, beduyd het rythmus, maer, het beektje dat ruyscht, niet: quod in guttis cadentibus notare possumus, in amne praecipitante non possumus.

CICERO.

V. Welk is het onderscheyd tusschen het rythmus en het Metrum (de maet).

A. Het rythmus begrypt alleen, gelyk gezeyd is de ruymte en tyd, de maet bevat de schikking van lange of korte syllaben waer mede deeze ruymte vervuld is, aldus den dactylus, bestaendeuyt eene lange en twee korte syllaben, den anapoestus bestaende uyt twee korte gevolgd door eene lange, den spondaeus bestaende uyt twee lange; den proceleusmaticus bevattende vier korte syllaben, hebben alle het zelfde rythmus, maer zyn van verscheyden maeten.

In den dans, is het rythmus eene verzameling van stappen en bewegingen die met elkanderen over een stemmen in vorm, tyd, getal, en vereening. In den zang is het rythmus

[p. 48]

eene aeneenschakeling van klanken, die overeenstemmen, door hunne langdeurigheyd, door hunne ruste, door hunne herhaelingen enz.

Het rythmus word in alle drie der voornoemde kunsten door het stooten van den voet getoond, want het rythmus is altyd enkelyk eene bepaelde ruymte, en de woorden, den zang en de beweegingen zyn er de bezitters van.

Alle onze beweegingen zyn zelfs door de Natuer rythmisch, zoo als cicero zegt: natura ad numeros ducimur.

Een goed Dichtstuk moet buyten den gewoonen klankval der versen voorgeleezen, ook nog goede prosa geeven, met andere woorden, het moet niet alleen metrisch maer ook rythmisch goed klinken, dit laetste is veel moeyelyker in acht te neemen, dan het vermyden van de eene of andere versmaet in prosa, 't welk altyd door de uytspraek kan verbeterd worden. Het rythmus der versen in tegendeel word door den nadruk van het metrum slegts gevoeliger, dewyl daer door de rusten der klemtoonen in de volzinnen nog onmerkbaerder worden.

Het zyn de rusten op eene gemakkelyke wyze uyt een gezet en verdeeld, die het rythmus uytmaeken, deeze uyteen zetting en verdeeling is de Rythmische maet van eenen volzin; eene maet echter die niet zoo gemakkelyk onder het gehoor valt, en ook niet moet vallen, als de metrische afdeelingen van een vers.

Van het bestaen van zulk een rythmissche maet zal men zich haest overtuygen, wanneer men een boek dat niet met oogmerk, om eenen schoonen styl aen den dag te leggen geschreeven is, openslaet, en de verschillende volzinnen met

[p. 49]

elkanderen vergelykt, by dit onderzoek zal men ondervinden dat die uytdrukkingen, welke het gemakkelykste kunnen geleezen worden, en het welluydenste zyn, ook de meeste evenredigheyd in hunne rusten bezitten; maer eene dobbele schoonheyd is het, wanneer een zuyver metrum met een daer naer geëvenredigd rythmus gepaerd is, gelyk dit in Vondel Hoogvliet en Feitama, (die de kragt deezer vereening van Rythmus en Metrum duydelyk gevoeld, en dikwils een gelukkig gebruyk van gemaekt hebben) meermaelen voorkoomt.

V. Toont hier eenige voorbeelden van.

A. Den hoogleeraer Kinker, van wien ook een deel van het bovenstaende ontleend is, geeft de volgende, uyt Vondels Herscheppingen, IV boek. Perseus Andromeda verlossende en het zee-monster doodende.

Dān duīkt hĕt diēp ĭn zēe

Dān tūimelt hēt gĕlījk eēn évērzwījn vĕn wēe

Schūimbēkkende ĭs ōmrīngt văn dōllĕ hāzĕwīndĕn.

Van welk metrum het Rythmus het volgende is.

Dan duikt het diep in zee

Dan tuimelt het gelyk een everzwyn

Van wee schuimbekkende

Is omringt van dolle haezewinden.

Vulnere laesa gravi modo se sublimis in auras

Attollit, modo subdit aquis, modo more ferocis

Versat apri, quein turba canum circumsona terret.

P. 4.

[p. 50]

 

En in zyn treurspel van Noah.

 

 

 

Vōeltge nōch dēn stēenrōts grōnt nīet dăvĕrēn

 

Dĕ gāntschĕ stāatsie ĭs aēn 'tklāutĕrĕn ĕn klăverĕn

 

Tĕn hoōgĕn bērge ŏp, ŏm dĕn jōngstĕn wătērnoōd t'ōntvliēn.

 

 

 

Welk metrum het volgende rythmus in de uytspraek geeft.

 

 

 

⁽¹⁾ Voeltge noch den steenrots grond niet daveren?

 

 

 

De gantsche staatsie

 

 

 

Is aen 'tklauteren en klaveren ten hoogen berge op,

 

 

 

Om den jongsten watèrnood t' onvlien.

Dat deeze plaetsing der hoofd - en ondergeschikte klemtoonen voor de uytspraek de natuerlykste, en het meest met de beschryving overeenkoomende is, behoeft geene aenwyzing, men verplaetse slegts de hoofdklemtoonen en geeve, door het metrum daer toe misleyd, op de nu thetisch en Anacrusisch dat is daelende en klimmende woorden meer nadruk om overtuygd te worden, dat deeze verdeeling der rusten en klanken niet willekeurig zy. Op deeze wyze B.V. Zou het Rythmus meer naer het metrum gewyzigd zyn.

Voeltge noch den steenrots grontniet daveren?

De gansche staatsie is aen 't klauteren en klaveren

Ten hoogen berge op,

Om den jongsten waternood t' ontvlien.

(1) De hoofdklemtoonen, zyn met’, en de gewoonlyke met' aengeweezen.

[p. 51]

Hier zyn zekerlyk de slagen (ictus) van het metrum beter bewaerd gebleeven; maer de evenredige rust verdeeling van het Rythmus en met de zelve de eygenaerdige schildering, welke er in vervat is, zyn verlooren gegaen.

Wanneer men het eerst opgegeeven rythmus naer de rusten en snelheyd der uytspraek zonder acht te geeven op de hoegrootheyd der Lettergreepen, wilde afteekenen, zoude het de volgende scansie opleveren.

(1)	Voēlt gĭj nŏch dĕn stēen rŏts grŏnt niĕt dāvĕrĕn?
(2)	Dĕ gănschĕ staētsiĕ
(3)	ĭs aĕn 't klāutĕrĕn ĕn klāvĕrĕn tĕn hōogĕn bĕrge ŏp,
(4)	ŏm dĕn jōngsten wātĕrsnoōd te ŏntvliēn.

Hoe gelukkig word, inde afdeeling die met (1) geteekend is, door eenen gelyken afstand der klemtoonen van elkanderen het krakende gedruys van eene daverende rots geschetst, voor al door de drie lange lettergrepen, rots gront en niet, welke door den hoofd klemtoon, die op steen valt schielyker en als betrekkelyk korte syllaben uytgesproken worden.

(2) en (3) welke in eenen adem moeten uytgesproken worden, doen in den aenvang. met eenige verscheydentheyd achter de zelve afstanden hooren, en brengen, op de plaets daer den adem togt byna uytgeput is op de woorden tĕn hōogēn bērge ŏp een afwisseling van Rythmus waer by de rusten elkander schielyk volgen, en waer door de moeyelykheyd van het klemmen, spreekend aengeduyd word, om dan ook den vlugtigen trochaïschen tred der volgende afdeeling te bereyden.

Zegt men nu dat Vondel zekerlyk by het schryven van deeze versen aen dat alles niet gedagt zal hebben, en dat der-

[p. 52]

gelyke Rythmische schoonheden louter toevallig zyn; dan antwoorde ik met de Lille in de aenteekeningen op zyne fransche navolging van den AEneis, dat er een gelukkig génie toe vereyscht word om zulke toevalligheden voort te brengen. Ik stem het toe, dat den dichter in het veerveerdigen zyner versen niet altyd en slegts zeldzaem aen de middelen zyner kunst denkt; maer het behoort ook juyst tot zyne begaefdheyd, (talent) om door eygen aendrift, en als werktuygelyk de middelen en regelen te vinden, en op zyn onderwerp toepasselyk te maeken, die den kunstregter er naderhand met nadenken van afleyd.

Den beschroomden man, die in het gemeyn leven, wanneer hy in eene bedaerde gemoeds gesteltenis is, moeyte heeft om woorden te vinden, en die zyne gedagten niet anders dan gebrekkelyk uytdrukt, spreekt dikwils in drift, zeer juyste en afgemeten volzinnen, zekerlyk denkt hy dan aen het metrum en rythmus niet der oude en jonge dichters, noch aen den Perioden-bouw, der redenaeren, doch in zyne uytboezeming is hy redenaer, zonder het te weeten. By de kunstdrift heeft het zelve, maer in eene grootere maet plaets. Het gehoor verkrygt eene hebbelykheyd, en het opmerken in de kunst eene veerdigheyd, in het aen wenden diër evenredige, maer telkens na gelang van het onderwerp, verwisselende rusten van het Rythmus, de natuerelyke maet der tael.