Insecten in plastic

V

‘Als je je tegen ons keert,’ zei hij, ‘kom je aan de kant van de anderen te staan. Heb je dat wel eens bedacht?’ Ik kende de anderen niet goed. Het was zo lang geleden dat ik met hen in aanraking ben geweest. Zo nu en dan heb ik wat van hun schilderijen gezien, geladen met een problematiek die bij ons niet geoorloofd was, omdat hij als een uiting van een ongezonde gespletenheid werd beschouwd. Ik wist dat de aantrekkingskracht die deze werken op me hadden was ontstaan uit het feit dat ik te oud was om geheel genezen te zijn. Maar de toon waarop Richard het woord anderen uitsprak was een weerklank van de wijze waarop ze bij ons werden beschouwd: als misdadigers der mensheid. Ik zou ook niet graag hun zijde willen kiezen. Ik had eigenlijk nooit de zijde willen kiezen van al te grote gemeenschappen, omdat daarin geen plaats overbleef voor de kleine verschillen die ik als belangrijker had beschouwd dan de grote overeenkomsten.

‘Ik hoef niet te kiezen,’ zei ik. ‘Ik wil niet kiezen.’

‘Je moet,’ antwoordde hij. ‘Het kan niet anders.’

[p. 49]

Hij had gelijk. Ik wist het nu. Je kon niet eenzaam zijn. Eenzaamheid schept een eigen wereld die te klein wordt voor de ademhaling.

‘Wat heeft het mooi vinden van een schilderij daarmee te maken?’, vroeg ik.

‘Alles,’ zei hij, heftiger dan ik het van hem gewend was. ‘De keus kan niet gedeeld worden, want niets is onafhankelijk. Zoals in een waterdroppel de wereld wordt weerspiegeld, zo is de kleine keuze kenmerkend voor de grote keuze.’

Vroeger zou ik gezegd hebben dat ik het niet met hem eens was, omdat ik de vergelijking verkeerd vond en omdat ik niet inzag waarom zijn mening meer waarde zou hebben dan de mijne. Nu nam ik aan dat hij het beter wist dan ik. Het maakte mij bedroefd dat het zo moest zijn. Ik had veel liever zelfstandig willen blijven, maar het scheen niet te kunnen. Richard zou me dat lijden toch niet hebben aangedaan als het niet nodig was geweest.

Nog eenmaal verzette ik mij.

‘Het is het stelsel,’ dacht ik. ‘Het stelsel eist. Het is zelfstandig geworden en ook Richard is onderhorig.’ Maar ik wist dat het stelsel door millioenen werd gevormd en ik was alleen. Daar kwam het op neer. Ik was alleen.

‘Richard,’ vroeg ik hem. ‘Hoe hebben jullie Luzon zo ver gekregen dat hij zijn bekentenis schreef? Op dezelfde manier als jullie mij behandelen?’

Hij aarzelde en ik begreep waarom. Als hij zei dat ieder dezelfde behandeling onderging zou hij mijn weerstand verzwakken, omdat ik dan tot de overtuiging moest komen dat verzet zinloos was. Want dat ik

[p. 50]

sterker zou zijn dan Luzon kon ik me nu niet meer voorstellen.

‘Nee,’ zei hij tenslotte. ‘Ieder mens heeft een eigen behandeling nodig. Het komt op zijn karakter aan.’

Ik voelde een grote genegenheid voor hem om deze eerlijkheid. Ik had nog kans. Ik kon mijn eigen persoonlijkheid inzetten tegen hun methoden. Er was dus geen sprake van automatische ondergang zoals een spier gevoelloos wordt door verdoving.

Ik vond het merkwaardig dat ik weinig vreugde hierover voelde. Ik was moe geworden en begon mij af te vragen welke zin mijn strijd had, of ik niet het slachtoffer was geworden van mijn eigen stelsel, zoals Richard van het zijne, met dat verschil dat Richard zich gesterkt kon voelen door de gemeenschap met millioenen.

Ik was zo lang afgesloten geweest van de mensen met wie ik gewoonlijk omging dat het mij leek of er niemand was die mijn gedachten deelde. Ik moest moeite doen mij te herinneren dat ik vroeger gesprekken had gevoerd met vrienden die in mijn omstandigheden net zo gehandeld zouden moeten hebben, als ze zichzelf trouw waren geweest.

Maar welke zin had het jezelf trouw te zijn?

Richards metgezellen kwamen binnen. Ze droegen stoelen en gingen tegenover mij zitten. Daarmee verloren ze hun uitdrukking van domme verschrikking, ze werden menselijker en met verbazing merkte ik dat ze beiden sterk in hun gezicht van elkaar verschilden.

‘Markus,’ zei Richard. ‘Ik wou graag dat je mij vertelde hoe je dit schilderij vindt.’

‘Ik vind het mooi,’ zei de jongen en ik wist dat hij het

[p. 51]

meende. Natuurlijk, het was juist van het soort dat hij mooi zou vinden. Het moest echter mijn taak zijn hem er op te wijzen dat zijn taak minderwaardig was, hem op te voeden.

Waarom eigenlijk, vroeg ik me af. Zou het hem gelukkiger maken? Het komt toch alleen aan op de ontroeringen die een kunstwerk wekt.

‘Waarom vind je het mooi?’ vroeg ik.

Hij wendde zich tot mij met een gretige bewondering die me streelde, alsof hij het een eer vond met mij te mogen praten.

‘Het doet me denken aan mijn eigen moeder,’ zei hij. Het leek of hij zich schaamde om zijn gevoeligheid en dat vertederde mij. Het was zo verbijsterend eenvoudig wat hij ondervond, dat ik het als een bevrijding voelde uit de scherpzinnige problematie die bij mij niet zonder kunstgenot denkbaar was.

‘Het is met grote kundigheid gemaakt,’ zei de ander.

‘Het is net of het leeft.’

Hij had een droge stem en sprak of hij me een lesje wou geven. Richard scheen het te merken en knikte hem scherp toe. Hij stond meteen op. Markus bleef zitten.

‘Misschien willen jullie samen nog wat praten,’ zei Richard.

Toen we alleen waren wist ik niet wat ik moest zeggen. Ook de jongen scheen een beetje in de war te zijn. Hij had zijn handen plat op zijn knieën gelegd en glimlachte pijnlijk.

‘Leeft je moeder nog?’ vroeg ik na een lege stilte.

‘Nee,’ zei hij zacht. ‘Ze is al een paar jaar dood.’

‘Wat voel je als je het schilderij ziet?’ zei ik met de

[p. 52]

pijnlijke poging tot gelijkheid die onvermijdelijk is in dergelijke situaties.

‘Ik moet aan haar denken,’ antwoordde hij. ‘Ik moet er aan denken dat ze mij ook eens zo op haar armen heeft gehad. En daarom vind ik het mooi. Je leert er iets van. Als je het ziet dan voel je dat een moeder haar kinderen liefheeft.’

‘Heb je wel eens een experimenteel schilderij gezien?’ vroeg ik.

‘Ja.’

‘Hoe vond je dat?’

‘Ik heb het niet begrepen. Ik heb eens één gezien en dat heette ook moeder en kind. Maar daarbij moest ik niet aan mijn eigen moeder denken.’

‘Er zijn veel mensen die er wel door ontroerd worden,’ ging ik verder. ‘Kun je je niet voorstellen dat jij dit ook eens zou leren, zoals je ook een vreemde taal kunt leren?’

‘Misschien wel,’ antwoordde hij, maar het was duidelijk dat hij er aan twijfelde. ‘Maar waarom zou ik het proberen?’

Ik wist het niet. Waarom zou hij proberen met twijfel ontevreden te worden? Hij zag er rustig uit, vriendelijk, enigszins onpersoonlijk. Men kon hem spoedig vergeten of met een ander verwarren. Maar hij had niet de schichtige oogopslag die mij vertrouwd was van mijn vrienden. Zij waren allen min of meer ongelukkig, min of meer angstig en onrustig, door vreemde remmingen gekweld.

Misschien was de kunst die wij mooi vonden een spiegel van onze gespletenheid, ons onvermogen tot harmonie, onze angst.

[p. 53]

Maar deze afwijkingen waren mij dierbaarder dan het stompe geluk der onpersoonlijken. Als het tenminste waar was dat deze gelukkig waren. Daar kwam het op neer. Of zij gelukkig waren zonder recht op twijfel.

‘Ben je getrouwd?’ vroeg ik.

‘Ja,’ zei hij. ‘Twee jaar. We hebben een kind.’

‘Heb je geen moeilijkheden met je vrouw? Kunnen jullie goed met elkaar opschieten? Ik bedoel, in ieder opzicht?’

Hij keek me verwonderd aan, naar het mij leek enigszins medelijdend, verheugd ook alsof hij zich plotseling van zijn meerderwaardigheid over mij bewust werd.

‘Natuurlijk,’ legde hij vriendelijk uit. ‘Ik weet dat vroeger de mensen redeloos met elkaar trouwden. Dat is ons geleerd. Maar zo iets komt niet meer voor. Wij passen bij elkaar. In ieder opzicht. We hebben onze proeftijd met goed gevolg afgelegd.’

Dus dat was afgelopen. De gruwelijke misplaatsing die de blinde liefde de mensen had bereid was nu voorkomen. Er was geen angst meer voor wat geen angst behoeft en geen onenigheid die voorzien kon worden door de wetenschap van de ziel.

‘Luister,’ zei ik. ‘Heb je in de eenzaamheid nooit getwijfeld aan de zin en het zijn van alles?’

‘Nee,’ zei hij.

‘En heb je nooit de behoefte gevoeld een gedachte te hebben die afwijkt van wat de anderen denken?’

‘Nee,’ zei hij. ‘Dat zou buiten de waarheid denken zijn.’

‘Welke waarheid?’

‘De waarheid die bewezen is door de feiten.’

[p. 54]

‘En zou je niet gelukkiger zijn door de vrijheid tot twijfelen?’

Hij keek me aan met een oprechte verbijstering. Langzaam scheen het tot hem door te dringen wat ik had bedoeld. Eerst zag ik ongeloof in zijn ogen alsof hij zich niet kon voorstellen dat iemand iets dergelijks in ernst kon vragen.

‘Nee,’ zei hij tenslotte. ‘Het zou me ongelukkiger maken.’

Hij meende het, daaraan was geen twijfel mogelijk. Ik voelde ook dat hij geen wensen had buiten de grenzen die hem waren gesteld en dat hij die beperking niet voelde. Maar hij was een eenvoudig mens. Het geluk hoefde bij hem niet zo ingewikkeld te zijn als bij ons.

Richard echter was anders. Richard had een van de onzen kunnen zijn. Ik wist dat ik hem vroeger had veracht om zijn rechtlijnigheid. Maar hij had de aanleg die hem tot mijn gelijke maakte. Hij was niet eenvoudig. Ik moest van hem de bevestiging hebben. Ik riep: Richard!

Hij was dadelijk in de kamer met een bezorgde uitdrukking op zijn gezicht. Hij liep op me toe en legde zijn handen op mijn schouders.

‘Richard,’ zei ik smekend. ‘Zou je niet gelukkiger zijn door de vrijheid tot twijfelen?’

‘Nee,’ zei hij zacht. ‘Er is maar één weg naar het geluk. En die moeten we samen gaan.’

Hij loog niet. Ik voelde het, evenals ik het gevoeld heb dat het handschrift van Luzon niet vervalst was.

Richard was jonger dan ik. Misschien lag in dit feit de oplossing. Bij hem was niet tot een noodzakelijk deel

[p. 55]

van zijn bestaan geworden waarvoor ik nu vocht. Maar mijn generatie zou uitsterven en dan zouden waarschijnlijk de eenvoudigen overblijven, geleid door Richard en de zijnen in een aanvaarding zonder twijfel.

Mijn wanhoop werd verdoofd door vermoeidheid. Markus stond op en schoof zachtjes de deur uit en ik had het gevoel of hij zich van mij afwendde, met medelijden en angst, zoals men van een kankerlijder afscheid neemt.

‘Heb ik schuld?’ vroeg ik.

‘Ja,’ zei Richard.

‘Aan wie?’

‘Aan de gemeenschap.’

‘Wie bepaalt dat?’ zei ik.

‘Ik,’ antwoordde hij ernstig. ‘Ik ben de vertegenwoordiger.’

‘Ik aanvaard je niet,’ zei ik. ‘Ik wil mijn eigen vertegenwoordiger zijn.’

‘Deze hoogmoed kan geen mens dragen.’ Zijn stem was bedroefd. Hij klaagde mij niet aan. Het was of hij mij zijn ervaringen meedeelde. ‘Niemand is in staat zijn eigen rechter te zijn.’

‘Ik weet het,’ zei ik.

We bleven lang bij elkaar zitten zonder iets te zeggen. Ik voelde dat hij met me meeleefde en dat gaf me troost. De atmosfeer had iets vertrouwds voor mij en ik probeerde het verband terug te vinden tussen nu en wat ik eens had beleefd. Plotseling schoot mij de herinnering te binnen. Ik had eens in de oorlog samen met een vriend wacht gehouden bij een dode, zwijgend en met een heldhaftige bedroefdheid die paste bij

[p. 56]

de wijding van de gebeurtenis. Er was nu echter geen dode. Of ik moest het zelf zijn die gestorven was en tegelijk de wacht hield.

Richard stond tenslotte op en drukte me de hand.

‘Ik moet je nu alleen laten,’ zei hij. ‘Voor enige tijd, misschien wel voor lange tijd. Maar je moet weten dat ik veel aan je zal denken. Denk ook aan mij. Misschien is het de laatste keer dat je zo alleen zult zijn.’

Toen hij weg was had hij me in ieder geval voldoende nagelaten om over na te denken. Wat bedoelde hij er mee dat het de laatste keer zou kunnen zijn? Was ik rijp? Waarom moest ik aan hem denken? Aan het feit dat hij kon leven zonder twijfel?

In ieder geval zou ik weer alleen zijn. Misschien voor lange tijd. Ik dacht aan wat Richard eens had gezegd. Ieder mens heeft een eigen behandeling nodig. Voor mij hadden ze de eenzaamheid uitgekozen. Het gaf me geen kracht meer dat ik hun motieven begreep.