Insecten in plastic

II

Ik was nauwelijks aangekleed toen Richard en zijn twee volgelingen binnenkwamen en precies dezelfde positie innamen als de vorige dag.

‘Ben je al tot een beter besluit gekomen?’ vroeg Richard.

Ik haalde mijn schouders op. Ik had geen zin hem te antwoorden en wou dat hij zijn vriendelijke houding maar afschafte. Hij draaide er de zaken mee om. Hij deed of het míjn schuld was dat ik hier zat.

Met verbijstering moest ik mijzelf vlak daarop het antwoord geven dat dit inderdaad zo was, tenminste van zíjn standpunt gezien. Ik vond het onaangenaam dat mijn begrip voor andermans waarheid nu ook de onrechtvaardigheid van mijn toestand beperkte.

[p. 21]

‘Kijk,’ zei Richard. ‘Ik heb dit voor je meegebracht. Ik dacht dat het je zou kunnen helpen.’

Hij gaf me een briefje waarvan ik het handschrift kende. Het was voluit ondertekend met de naam van mijn vroegere professor in de kunstgeschiedenis, een man wiens eerlijkheid als dekking gold voor alle argumenten en twistpunten in een debat. Hij schreef dat het schilderij in deze kamer een groot kunstwerk was.

‘In welke kamer?’ vroeg ik.

‘In dezelfde kamer waarin je nu zit.’

‘En hetzelfde schilderij?’

‘Ja. We bedriegen je niet. Hij heeft hetzelfde schilderij gezien als jij nu. Er is niets aan veranderd.’

‘Dan is het handschrift vervalst,’ dacht ik. ‘Ze hebben daarvoor goede deskundigen.’

Ik verwierp dit denkbeeld meteen. Ik wist dat ze mij wat dat betreft niet zouden bedriegen ofschoon voor dit vertrouwen eigenlijk geen aanleiding was. Maar toch vertrouwde ik hen in dit opzicht. Waarschijnlijk omdat ik voelde dat het niet bij de regels van het spel paste mij te bedriegen. Mijn overgave mocht niet door bedrog tot stand komen. Ook zou ik later kunnen nagaan of Luzon inderdaad dit briefje had geschreven. Ze verlangden van mij een volledig meegaan met hun inzicht en daarbij konden ze geen vervalste brieven gebruiken. Er was maar één mogelijkheid: de vergevingsgezinde, zachtmoedige en onkreukbare man had deze brief zelf geschreven.

‘Misschien vond hij het schilderij inderdaad mooi,’ dacht ik. Ik keek naar boven. Het kon niet. Daarvoor was het té smakeloos.

‘Ze hebben het wel principieel gesteld,’ dacht ik. ‘Er

[p. 22]

is voor mij geen enkele mogelijkheid overgelaten er iets moois aan te vinden. Het lijkt wel of ze het voor deze proefnemingen hebben laten maken, vooral omdat het vakkundig zo goed in elkaar zit. Want in een onhandig gemaakt werk vind ik altijd nog wel iets dat me kan treffen.’

Ik gaf de brief aan Richard terug. Hij merkte dat ik niet aan de echtheid twijfelde.

‘Ik laat je nu alleen,’ zei hij.

Vóór hij wegging vroeg ik hem: ‘Waarom doen jullie dat?’

‘Het is ons om de waarheid te doen,’ antwoordde hij ernstig.

De deur sloot onhoorbaar. Ik wist niet hoe laat het was, mijn horloge hadden ze me afgenomen. Ik ging weer op de rand van het bed zitten en probeerde mij te verplaatsen in de aandoeningen van de man die voor mij een der weinigen is geweest wier idealen ik niet kon ironiseren zonder mezelf belachelijk te maken. Hij had dus een schilderij gezien en geweten dat dit slecht moest zijn. Slecht. Ik herhaalde het woord. Slecht. Het kreeg een vreemde klank, niet meer met betekenis geladen; als een symbool uit een andere taal. Ik herinner mij van vroeger dat ik wel eens een dergelijke kortsluiting met een woord had ondervonden. Ik spande mij in weer de vertrouwdheid met het begrip te verkrijgen en het lukte me spoedig. Maar ik was toch verontrust want ik had plotseling beseft hoe zwak de eenheid was van woord en wezen, zelfs in mijn eigen taal, zelfs in de vertrouwdheid met een begrip dat ik kende, bijna even lang als ik bestond. Luzon had schriftelijk bekend dat dit schilderij een kunst-

[p. 23]

werk was. Ik kon me niet voorstellen dat hij had gelogen om zich uit onaangenaamheden te redden. Als dat waar was, als ik me zo kon vergissen zou contact tussen de mensen onmogelijk zijn geworden. Deze man kon niet liegen in een zo belangrijke zaak, want dat het een zaak van groot gewicht was werd me nu zeer duidelijk.

En trouwens, ik voelde dat hij niet had gelogen, met een onomstotelijke zekerheid die dieper was dan verstandelijke overwegingen, ontstaan uit een merkwaardige gevoelsverwantschap met hem die eens in mijn plaats was geweest, alsof dezelfde omgeving ons in een diep begrip verbond. Hij moest dus tot de overtuiging zijn gekomen dat dit een mooi schilderij was. Het leek me eerst onmogelijk maar dan bedacht ik dat ze hem een verdovingsmiddel konden hebben gegeven waardoor hij tijdelijk of misschien zelfs voor goed van zijn normaal oordeel was beroofd, maar ook deze oplossing verwierp ik. Het kwam niet overeen met hun verlangens, een dergelijke bekentenis was waardeloos voor hen. Ik zag nu duidelijk in dat zij een geestelijke onderwerping verlangden van mensen die zij belangrijk vonden. Een onderwerping door verdovende middelen was zinloos.

Plotseling herinnerde ik mij dat Luzon lange tijd niet had gepubliceerd. Pas onlangs had ik een artikel van hem gelezen waarmee ik het niet eens was. Maar ik had dit meer als een normale onenigheid tussen deskundigen beschouwd, zoals dit in ons vak veel voorkomt. Wel herinnerde ik mij nog dat ik er vaag aan had gedacht dat hij oud en ouderwets werd.

En toen werd ik bang, met een pijnlijke, vibrerende

[p. 24]

angst die ik tot nu toe niet had gekend; bang omdat ik niet begreep en er toch een vaag vermoeden van kreeg hoe iemand een lelijk werk mooi kon vinden uit volle overtuiging.

Ik begreep nu ook waarom ze me die brief hadden laten lezen en ik wist dat ze er het bedoelde resultaat mee hadden bereikt. Ik begon te twijfelen aan mezelf, want als ze hém zover hadden gekregen waarom dan niet mij? Lang echter duurde die twijfel niet want ondanks mijn innerlijke zwakheid bezit ik veel geestelijke veerkracht bij gebrek aan weerbarstige weerstand. Ik vroeg me af of ik me niet vergist kon hebben in het karakter van de man die ik altijd had bewonderd. Misschien was hij te zwak geweest om te weigeren, te bang om zijn betrekking te verliezen. Misschien was hij ook tè hoog verheven geweest boven Richard en de zijnen om niet glimlachend-minachtend toe te geven. Het was mogelijk dat hij onbelangrijk vond wat voor mij een levensbelang was geworden. Het woord trof me. Een levensbelang. Ik ging weer languit op bed liggen en bracht mezelf in de stemming van aangename wanhoop die ik bij tegenslag weet op te wekken en die een werkzaam tegengif vormt voor teleurstellingen. Het is een terugval naar een kinderlijker beschouwingswijze, overgebleven uit een tijd toen de ouderdom van het sterrelicht me nog kon treffen als vergelijking met de nietigheid van het aardse bestaan. Ik was deze periode in wezen nooit ontgroeid en had nog steeds een infantiele instelling jegens de macht van het heelal behouden in ogenblikken van ontevredenheid met mezelf.

‘Alle verdriet wordt geschiedenis,’ dacht ik. ‘Wat is

[p. 25]

ons streven nietig in vergelijking met de eeuwigheid. En na het sterven komt de grote duisternis en het onbekende. Het uiterste dat ze me kunnen aandoen is de dood en sterven is ook onbelangrijk.’

Ik maakte mij op die manier vertrouwd met de dood, het gaf me een bittere troost, terwijl op de achtergrond van mijn bewustzijn steeds het besef levend bleef dat het nog lang zo ver niet was, zodat ik veilig voorschot kon nemen op een ver verdriet, dat door verdunning in de tijd als een soort weerstandsmiddel werkte, zoals koepokstof.

‘Ik ben niet bang voor de dood,’ dacht ik dan. ‘Het laat me onverschillig. Dat is bewezen.’

Ik heb eens in groot levensgevaar verkeerd tijdens de oorlog en toen ben ik niet bang geweest, waarschijnlijk uit angst, waardoor mijn gevoelens verstijfden en niet meer werkten. De herinnering aan deze dofheid, waarvan ik de oorzaken kende, werd tot besef van moed. Een daarom kon ik in mijn buien van zelfverdoving een klein verdriet bestrijden met de berustende aanvaarding van de grootste ondergang, vooral omdat ik wist dat deze toch geen werkelijkheid zou worden.

Deze vlucht in de ongevaarlijke dood gebruikte ik ook bij onbelangrijke onaangenaamheden, bijvoorbeeld als ik naar de tandarts moest, wat weken van te voren mijn stemming verknoeide.

Het hielp in het algemeen goed omdat ik het toch ernstig meende ondanks het feit dat ik de halfslachtigheid van mijn houding besefte.

Nu echter bleef een onaangename onrust me beheersen.

[p. 26]

‘Je bent te vroeg begonnen,’ dacht ik. ‘Je had niet zo gauw je reserves van weerstand moeten uitputten.’ Ik besloot te gaan slapen, kleedde me uit, kroop onder de dekens en sloot de ogen. Ik was moe, had slaap maar kon toch de kortsluiting van het denken niet bereiken. Steeds bleven mijn gedachten buiten het droomverband, werden zo nu en dan wel in de duisternis van de slaap betrokken, maar ontglipten spoedig weer, zodat ik met brandende ogen wakker lag en het bloed in mijn oogleden rood zag schemeren omdat de grote lamp aan de zoldering niet gedoofd kon worden.

Ik vroeg mij af waarom men mij dat aandeed. Dadelijk verwierp ik de gedachte dat het uit wreedheid zou zijn, uit lust me te laten lijden. Zo was Richard niet. Hij was wel ongevoelig geworden voor de pijn van anderen, maar alleen omdat hij het noodzakelijk vond, omdat hij een ideaal had dat hij verwezenlijkt wilde zien. En daaraan offerde hij mij op. Dit ideaal was een meester geworden, had een eigen noodzaak gekregen, buiten de vroegere menselijke verhoudingen om, buiten de mensen om zelfs. Het samenleven in onze maatschappij was niet meer gericht op het belang van de mensen maar op het belang van het ideaal. Het was een onmenselijk streven geworden, een zelfstandig stelsel.

Het vreemdste vond ik dat ditzelfde stelsel als leuze en als doel het geluk der mensen propageerde.

‘Maar je kunt er ook gelukkig onder worden,’ dacht ik. ‘Als je maar niet besmet bent met de twijfel en met het besef van betrekkelijkheid. Geluk is mogelijk met zekerheid, met onvoorwaardelijk weten. Ik behoor tot

[p. 27]

een verkeerd opgevoede generatie, dat is mijn noodlot.’

‘Maar is niet de twijfel aan een zeker weten het kenmerk van het menselijk denken?’ dacht ik weer.

‘In dien dat zo is moet ik ook twijfelen aan de zekerheid van de twijfel,’ zei ik hardop. ‘Zal iemand die de vrijheid van de twijfel niet heeft gekend er naar verlangen? Dat is de belangrijkste vraag. Kun je zonder de vrijheid tot twijfel gelukkig worden?’

Ik dacht eerst aan mijn vrienden, allen ongeveer van mijn leeftijd en ik besefte nu dat ze ongelukkig waren, ook al spraken we daar nooit over omdat zwijgend werd verondersteld dat de beste vriend niet te vertrouwen was.

Ze schaamden zich om hun lafheid en de schaamte verpestte hun bestaan. Maar er waren ook anderen, zij die zeker wisten, wier weten tot geloof was geworden en zij hadden geen behoefte aan twijfel, zij waren de rechtlijnigen zoals Richard. Richard kon niet door twijfel worden aangetast.

Het was een ontmoedigende gedachte want het maakten me eenzaam. Ik had de strijd die ik nu voerde voor mijn eigen oordeel zo graag verbonden geweten met noodzakelijke wetten van de menselijke ziel maar ik werd verslagen door mijn eigen twijfel en ik zag geen kans mezelf tot een geestdrift voor het eeuwigzekere te dwingen omdat ik in mijn toestand alleen met de waarheid mocht leven.

Dat de waarheid een wankel begrip was wist ik al lang, zeker op het gebied van artistieke waardering. Maar mijn eigen oordeel nu was toch een onloochenbare waarheid. En het ging ook niet meer om de

[p. 28]

waarheid maar om mijn zelfrespect, wat eigenlijk betekende trouw zijn aan mijn eigen waarheid en de strijd om het recht op deze trouw.

Ik stond op want ik kon toch niet slapen. Toen ik de ogen opende deed het licht me pijn. Ik had de indruk dat het feller was geworden, zo scherp en dicht dat het leek of het licht een diamant was in de vorm van de kamer geslepen. Ik had het gevoel of ik me er doorheen moest worstelen.

‘Zouden ze meer stroom hebben toegevoegd?’ dacht ik, ‘of verbeeld ik het me?’

De wanden van de kamer waren zo glanzend hel geworden dat het was of ze schaduwen afstraalden, of door de enorme hoeveelheid het licht zijn tegendeel schiep en één flitsend ogenblik kon ik me voorstellen dat het schilderij een donkerder tint had gekregen waardoor de kleuren hun onbeschaafdheid enigszins verloren.

Ik kroop onder de dekens om het pijnlijke schijnsel enigszins te ontgaan, maar ik kreeg er hoofdpijn van. ‘Het is eenvoudig,’ zei ik hardop. ‘Je moet alleen dit onthouden. Dit schilderij is slecht. Alle andere zekerheden kunnen je nu ontvallen als je alleen maar onthoudt dat dit schilderij slecht is. Slecht. Dat is makkelijk genoeg. Je hoeft aan niets anders meer te denken. Dit schilderij is slecht.’