Middelnederlandse spraakkunst. Deel II. Klankleer

[p. 120]

Hoofdstuk VI. Inclinatie.

§ 117. In de doorlopende rede worden sommige woordjes minder of niet beklemtoond, tegenover andere die wel klemtoon hebben. In het nnl. zinnetje: ik liep nog een end met hem mee hebben ik, nog een, met hem minder accent dan liep, end, mee, zodat men hoort: klíep nogn ént mètm mée.

Dgl. onbetoonde woordjes: pronomina (ik liep, wat zegt-ie), lidwoorden (een end, 't boek), het werkwoord in dat is mooi, voorzetsels en adverbia (op tafel, hij is er) verliezen aan klankvolume en vormen met het betoonde woord één klankgroep. Dat is inclinatie (clisis). Wat de plaats van het geinclineerde woord betreft, onderscheidt men proclisis (ik liep) en enclisis (kom je?).

Aant. De inclinatie, waarvan hier alleen de hoofdzaken worden gegeven, is het uitvoerigst behandeld door J. Franck in Med. Ned. Ak., Lett., 4de R., 10de deel, 1911, pp. 44-101, en beknopt in de Mnl. Gr. § 22; voorts in het (hoofdz. oost-)mnl. door A.A. Verdenius Ts 43, 1-21; stylistisch door G.S. Overdiep in zijn Vormleer § 21 en § 97. Het verschijnsel verdient opnieuw een uitvoerige, vooral geografische en chronologische, studie waarbij tevens gelet wordt op de frequentie: zo schijnen verbindingen als metter, entie, maghet in Vl. frequenter te zijn dan in Brabant. Over regressieve of progressieve assimilatie in de tegenwoordige taal: W Pée in Misc Gessler 979 vv. en Kaiser Album E. Blancquaert 31 vv.; vgl. voor 't nnl. en mnl. mijn opstel over Sandhi, met lit., in MedVA 1956, 21 vv.

Proclisis

§ 118. 1. Het lidwoord: darme man; op tfelt, trike, tlaken of dlaken (§ 114 c); vóór s na voorzetsel: in tstede; - gen. des: (bi maninghen) tsrechters, tsfrindaechs ‘'s vrijdags’, tsjaers (vaak ook s: svrindaechs, sjaers; over het type tkints, dsgraven, zie Vorml. § 31 c).

2. Het pron. het: tware, tens (= het en is): zeldz.

3. Voorzetsels: vooral te: tenen (= te enen), tachter, tien tiden (= te dien t.); navons (= in of an avond-s).

4. Ende: entie (= ende die), entesen, harentare (vgl. § 115 ƒ).

[p. 121]

Enclisis

§ 119. 1. Lidwoord en demonstratief: optie, uter, metten (§ 115 ƒ), aent, int, binder (bin der), dattie (dat die).

2. Pron. pers. a. i c: na -e: ghevic (gheve ic), hebbic; - na cons.: gavic, traecic, magic (met behoud van stemh. cons. en rekking in open syllabe van de behoofdtoonde vocaal, vgl. § 42; vormen met korte vocaal en stemloze cons.: sachic, nammic zijn zeld.), ook nog vandic, wardic.

b. du: nom. slaepstu, heefstu, - alstu = als du, dattu, ook verzwakt hebste; - dat.-acc.: houdi = houde di, machti

c. hi: nom. na -e: wildi, soudi, seidi, dedi, noemedi, - na cons.: zeldz. heefti, datti (meest echter hi gespeld: screef hi, halp hi);

dat.-acc. hem: na -e: dedem, soudem, hoedem; - na cons. z. zeld.: dattem, mettem, doetem, machem;

acc. -ene: na voc. hine, kindine = kent gij hem, doene, dedine; - na -e: soudene, leiddene, met apocope deden, ic kennen; - na -t: ghi hebbetene, hi heveten, werptene; na -n: hebbene, draghen (= draghen en), menne; - na ww. op cons.: gaven(e) (met rekking van voc. en zachte cons.) naast gaffen(e) (korte voc. maar scherpe cons.), vanden(e): vanten(e), groefne, vingene: vinckene, maghen: magne.

d. si: alsi, brincsi (: brinct si), heefsoe; ic prijsse, cussese (cussede se), peinsesi (peinsede si); soms verkort: liets;

-ere: hire, wilder, gaver(e) en gaffer(e).

e. het: hijt, ic siet, daert, neent, dat (= dat het), ghi brocht (= brocht het); - na -e: deedt (dede 't), maket (: makede 't), soudt; na -et: gheliket (: gheliket 't) naast ghelijctet, horet (= ghi horedet 't); - na ww. op dubbele cons.: hi vandt, hi wannet, na enkele cons.: oud en vaak (met rekking en zachte cons.) gavet (en gaeft), saget, waest, salet (en saelt) naemt, staect, - jonger: wast, magt, stact, salt;

gen. -es, -s: hijs, du heves (: heves es), hads, hi wonderes (= wonderede 's), scames (: scamede 's); - gaves, maghes en maechs, waes (was es), saels, hi ees (= es of is es: hij is er om ‘daarvan’).

[p. 122]

f. wi en si: bringhewi, brincwi, helpewi, gaewi, hebwi; hebsi, hadsi, heetsi, ghincsi (= ghinghen si), quamse, worpsi (= worpen si).

g. ghi: hoerdi (vgl. § 100 Opm. 1 a en Vorml. § 27 e), sidi, doedi, daeddi, lati (: laet ghi), spreecti, weetti, mochti (= mochtet ghi), hebdi ook wel geschreven hebbe di, hebt di, minne di enz.

3. a. adv. daer en dare: hebber, quamer, liepre, blevere en bleefer(e), vander en vanter (vgl. boven ene sub 2 c), waser en wasser;

dan: wattan, nochtan(ne);

so: wiems 't es;

b. negatie ne: niene (niet ne), en (= et of het en), sone, menne, in (= ic en), dan (= dat en), ens (et en es), dannes (dat en es); de negatie ne is dus niet te verwarren met pron. pers. ene (boven 2 c en Vorml. § 28 m).

c. ww. es: dats, hijs, tens (et en es).

Opm. Opgehoopte inclinatie: leghetijt = leghet hi het, wildsijt = wilden si het, dedine = dede hi ne, werpwine, tender = te ende der.

Aant. 2. a: sachic V.H. p. 4, p. 179 (bewijsplaatsen gewenst!);
c: van een type screefi, plachi zijn bewijsplaatsen zeer gewenst: vgl Ts 43, 8 vv.;
-hem na ww. op cons. uiterst zeldz.: Ts 43, 8 en 11; Eleg. 267 cannem bestaat niet: Vorml. § 28 n Aant.; vgl. nog P.J.J. Diermanse Renout p. 17 vn. 5;
e: toch magt Antwerpen 1292 (Mnl. Lb. p 232), vgl. magne ald. p. 231 en, voor de scherpe cons. 1298 Asse hi vanter naast hivet ‘hief het’ ib. p. 218; vgl. ook Overdiep p. 98 en Ts 66. 152;
van een type sals, machs (met korte vocaal) zijn bewijsplaatsen gewenst;
3. a: wiems 't es: Diest 1333 MedVA 1906, 696.