Middelnederlandse spraakkunst. Deel II. Klankleer

(1949)–A. van Loey– rechtenstatus

Hoofdstuk V. De consonanten

J

§ 100. In de anlaut is de gewone spelling: j: jammer, jaer, jaghen, jonc; in de 13de en 14de e. vindt men nog i: iar ‘jaar’, tsiaers, ieghen = jegen ‘tegen’, ionc; later, en ook in Limburg, wel eens y, zelfs ij: yonfrou.

Als tweede component van diftongen heeft men gewoonlijk y: mayen, vloyen; ook i, ij.

Opm. 1. 1. a. Vóór geaccentueerde palatale vocaal is j in sommige woorden tot g geworden: ghi ‘gij’ (< *jî, nu jij, waarnaast onbeklemtoond -i: houdi, Vorml. § 27 e), gheman (< je- < ie-) dat door kruising met ieman oostmnl. ghieman(t) ‘niemand, iemand’ is.
b. of j in inf. doeien ‘doen’ over g tot ch in imper. doch en ind. doeghet (15de e., Brab.) voorkomt, is twijfelachtig: vgl. § 112 Opm. 5.

2. Omgekeerd is j uit g in jonnen ‘gunnen’ (< giunnan); uit d (wel via spirant ð) in Brab. 15de e.: scaye ‘schade’, noey ‘node’, weerdicheien ‘waardigheiden’ (§ 115 g); uit k in Holl. 14de-15de e.: dim. straetgen, wechtgen, buyckyen (§ 110 Opm. 2); j > w in drawen enz.: § 101 Opm. 4.

Aant. Limburg j, y, ij, jj: TLJ § 51.
Opm. 1: a) ghieman: v Haeringen Ts 57, 208, hiertegen Heeroma Ts 61. 62
b) doeien: Vorml. § 73, Franck § 123 A. 2, materiaal Ts 3, 99; Med. Nk. 39, 149.
j > g in oostmnl 15de e. vernigen = vernî-jen, scrigen, gefriget: v.H.p. 158 v.; vgl. Niederd. Mitt. 5. 60.
2. giunnan Franck § 108, Vorml § 63; drawen: j (met spreiding van de lippen > γ dat (met ronding van de lippen) in w overgaat: E. Dieth, Vademekum der Phonetik (Bern, 1950), p. 191 vn. (andere lit. bij Frings PBB-Halle 1961, 389); of wisselende jongere j- en w- formaties: Hoebeke T.e.T. 16 (1964), 125 v.v.

W

§ 101. w, die zeker nog bilabiaal was (niet, zoals in het Noordndl., labiodentaal), wordt gewoonlijk w gespeld. In de 13de en 14de e. staat na anlautende dentaal nog u: tuist, onbeduonghen, suagherinne, sueert, ook wel v: tvist; voor de verbinding kw vindt men steeds qu: quam, quorele, quiten.

Zeldzaam is v voor w: vare, en omgekeerd w voor v: wrouwe, wleesch, nog wulcommen.

Opm. 1. In Oost-Limburg komt de spelling vr = wr voor: vreken.

Opm. 2. Een onverklaarde w vindt men in Wvl. woester = oester, oostmnl. swoene = soene.

Opm. 3. De w is verdwenen in gesoech ‘geruis’ (n. swoegen); Vl. och- ‘weg’ (in ww.); is tot g geworden in goensdach.

Opm. 4. In het kustwvl. komen enkele vormen voor met w voor j in verba pura: wieu (praet. v. waeien), drawen en drieu = draaien, kryeu (bij craeyen), zieu en gesawen (: saeyen), grieu (: groeien), mawen = maaien, vleeuwen = vleien ‘bidden’ (§ 100 Opm., 2 A.).

Aant. u spelling voor w nog 15de eeuw Oudenaarde p. 169. Bilabiaal: A.A. Verdenius N. Tg. 24. 79; W. Hellinga ib 37. 169 vv., V. Haeringen 238 vv.; TLJ § 52; L.S. § 75; Jacobs Mvl p. 247 vv.; w = v in oostel. hss.: Tond. Vis. II p. LXII, LXIV; te Leuven in Misc. Gessler p. 810; voorts ZWBr. p. 191, Jacobs Mvl. p. 250, 261, 263. Vgl. nog: (wegval) Brussel 1406 erriten, 1469 erten ‘erwten’ (Brab. 268, 213, 189); w > v: Brussel 1470 lijvaet ‘lijnwaad’ (221), 1477 veromme quamen (223; < wrom < weerom); thans /ε:tə/, /la:vu.t/, /vrum/.
Opm. 1. L.S. § 75.

Opm. 2. V.H. p. 162, Jacobs p. 250, swoene: V.H. p. 162, Venlo § 23, Tille § 188, 's-Hertogenbosch 1435 gheswoent (Brab. 501): hypercorrect (vgl. opm. 3)?
Opm. 3. Gesoech V.H. p. 161, och Jacobs Mvl. p. 250; goensdach: Jacobs p. 253, die ook eughenen ‘aeternus’, vergoet, verhoet ‘verwoed’ vermeldt; vormen met g (geschreven sc = sch, sg, vgl. § 116 b) in OMO n^o 24 en 25; over g: V. Haeringen Suppl. p. 197, Heeroma Ts 56. 258; L.S. § 75 verdelewen = verdelgen; vgl. Niederd. Mitt. 5. 63.
Opm. 4. De werkwoorden in Vorml. §§ 61 vv.; Ieper 1326 draeuhec II 681. 6; mawen II 934. 28; vleeuwen Mnl. W. 9. 600. Zie T.e.T. I,

73 v. en W. Foerste, Gesch. der niederd. Mundarten (W. Stammler: Deutsche Phil. im Aufrisz, 2de uitg., I), kol. 1734 (een ingueoons of noordzeegerm. relict), aldaar 1887 over w/g. Zie ook § 100 A opm. 2.

L

§ 102. l na korte vocaal (d.i. bij nauwe aansluiting) geschreven ll, komt als ll na lange vocaal (vrij contact) zelden voor: wille = wile ‘wijl’, ook na korte vocaal en vóór cons.: gestillt.

Het vocalische element bij de articulatie van de tong ontwikkelt zich tot een u in de verbinding old, olt (ook uit ald, alt): out (vgl. § 96), tot een i in oostmnl. dialecten: oit (§ 96) en heel vroeg in het Zeeuws, misschien ook elders (alleen te zien in plaats- en persoonsnamen: Boidijn, Woidringhem). Een dgl. rondende invloed in Wvl. buelc = = bilk ‘omsloten weide’, wulghe ‘wilg’, Brab. hulpen ‘helpen’, gulde ‘gilde’ (vgl. § 16); versmelten van het vocalische (ook i-?) element met de voorafgaande vocaal bewerkt rekking in: Brab. eelst ‘plaats waar elzen groeien, elst’, eilsbroec, veelt ‘veld’, weilc, men gheelt, vaelt ‘'t valt’, wielghen. Duidelijke mouillerende invloed van l in naeldie, beeldien: § 115 Opm. 3.

Misschien wijst scl voor sl op stemloze uitspraak van l: Brab. 14de e. sclihage ‘sleeuwhaag’, 1350 te sclane, sclaeen, sclachmolen, sclotele; het kan ook traditionele zeer oude spelling zijn, uit Romaans spraakgebruik afkomstig.

Assimilatievormen zijn: tellen n. telden ‘de telgang gaan’, werelijc n. wereldlijc (vgl. § 115 e), tilijc n. tijtlijc. goelijc, quaelijc, leelijc; pileec (: pijnleec), lilaken (vgl. § 105 c), paizileke n. paisiveleke.

Dissimilatie: letter n. lettel, kindelbedde, ghienleech n. gheheellijc, aermoessene: aalmoes (begunstigd door bijgedachte aan arm).

In het woordje as, Wvl. os ‘als’ is l, door zwakkere betoning in het zinsritme, verdwenen.

Opm. In Franse woorden wordt l mouillé door lg: bataelge, li: ballie, zelden ly, ld weergegeven.

Aant. ll· TLJ § 53; Oudenaarde blz. 514. Boidijn: Schonfeld § 60

Opm. 3; Woidringhem a^o 1299: Wouderingen, nu Wauweringen onder Dworp bij Brussel, ZWBr. p. 132.
Rekking: ZWBr. p. 172 v. Voor het velair karakter van l, vgl. Oork. Brugge p 91 Beelc bilk ‘omheinde grond’ in 1275 bij Gysseling, Top. v. Oudenburg p. 92.
scl: ZWBr. p. 98; Mechelen ca. 1350 af te sclane (Mnl. Lb. p. 253); Laken 1297 sclaen (AOO Brussel, B 1455), 1383 sclaeen (ib B 862, 10), Anderlecht 1315 sclachmolen (ib ChJ 37), 1345 vten sclotele (ib. B 864); Limb. sclike, sclanghe: Daniels I 191; voorbeelden uit Antwerpen (zelfs scraghen), Breda, Brugge, Delden, Zierikzee (zelfs scnyden) in Mnl. W. 7, 593; Fries(?) in Tond Vis p LXIV; OGN p. 240, M. Grammont in Bull. Soc. Ling. 24, p. 25; uit Romaans spraakgebruik afkomstig naar Th Frings in PBB 66, 227 vv.; Top. Dial. 17, 399; als stembandocclusief of parasitaire k opgevat door Leys Top. Dial. 30. 55 vn.
Assimilatie: V.H. p. 191 v.; pileec Brussel 1356 (AOO Brussel, H 209), lilaken Mnl.W. 4, 635, paizileke 1324 Baudelo (Album R. Verdeyen, p. 274); - dissimilatie: kindelbedde TLJ § 53, ghienleech Asse 1326 (AOO Brussel, B 1453), aermoessene Brussel 1326 (AEB 144, f. 35 r^o), Diest 1433 (Brab. 327). Over metathese: valmmen ‘vlammen’ enz.: TLJ § 53; vgl. thans in Nederl. Limb. vlôk = volk, enz. bij A. Weijnen, De Ned. Dialecten, 1941, p. 27.
as: vaak in Ieperse Stadsr. bijv., nog in Brab.: Brussel 1393 (Martens p. 45), 1350 asse (p. 75), 1389 (GE n^o 210); voorts Tille § 176.

Opm Jacobs Mvl § 153 Spelling - lye (baeldye = balie) en - lde (scaelde = schalie) Oudenaarde p 515, Tavernier Top Dial 44 (1970), blz 92 v v Vgl Mnl W 6, 65 perelzaere = peliaerd ‘poel’, 9 943 voirbaelze = voorbaelge ‘voormuur’, beide uit Voc Cop (gedrukt te Leuven) Vgl § 114 Opm 2 (s-spelling voor z), alsook § 116 Opm 1

R

§ 103. Evenals bij l (§ 102) komt soms dubbelspelling voor: behorrende (of is o kort?; vgl. § 84 Opm. 3).

Dubbele r, gevolg van syncope van e (§ 98 B b) tussen twee r's in: scerre (< scērere ‘hij die scheert, d.i. snijdt’), waerdērre, compar. claerre.

r is de tongpunt- of alveolare r; dat blijkt uit de ontwikkeling van een dentaal in 1297 Brugge ards danx ‘haars danks’, Mechelen 1291 siaerts ‘'s jaars’, Anderlecht 1320 alder heyleghen, vgl. ook r < n in Mechelen 1289 vore ghenumrede scepenen = 1290 des vornoemens Godeverts, dus met epenthetische n (§ 105 ƒ) uit (ghe)noeme(n)d. In Limburg ontstond misschien reeds velare r: in de groep velare r

velare ch verdween ch in: notdorte < -rht- < nootdorft (§ 109 d), gewart < gewarcht ‘gewerkt’ (§ 111 Aant.).

Assimilatievormen zijn: rr < rn en nr in berren n. bernen ‘branden’, borre n. borne ‘water’, te meerre n. te merene, besloter n. beslotenre, ere n. eenre (Vorml. § 42 a), en na lange vocaal vnl. in Wvl.: quaeddoere n. -doenre, anslaere ‘man die het laken aan het raam slaat’ (uit: -slaenre (vgl. § 115 d)); - uit rd: vierendeel n. vierdendeel, Wvl. onveren < anvaerden (§ 3 Opm. 1, Aant.).

Bij woorden met r + korte voc. + tautosyllabische dentaal komt r achter die vocaal te staan (= metathesis): born (vgl. Hd. Brunnen), derde (: drie, vgl. § 2a), vorst (hd. Frost), ook in terden (: treden), verde (: vrede), scerde (: screde), vervorsen (: vervrosen, met invloed van vorst?). Het omgekeerde bij wrachte (: warchte ‘werkte’, Vorml. § 54 b), nootdroft (: -dorft).

Opm. Oostelijk zijn vormen zoals da = daar, hie, -ee = eer. Mee = meer, is algemeen.

Aant. rr TLJ § 54; over korte i pl.v lange vocalen vóór rr: herre ‘heer’, ontberren ‘ontberen’, ghenerren, swerren (o m. in hs C van Rijmb, eind 13de e., vermoedelijk in de buurt van Maastricht geschreven), vgl. Franck § 18, die ook aan zware ee denkt, terwijl v.H. p. 180 kerren ‘vegen’ voor een ontlening uit het Middelfrankisch houdt; - scerre Jacobs Mvl. § 154, claerre Franck § 103 (wordt later claerder, vgl beneden § 115 d en Franck § 116, 1, hoewel rr ook > r, blijkens rijm: dare, Franck § 103); ards R A. bl. 6753; siaerts en ghenumrede MedVA 1942, pp. 146, 134, 139; alder heyleghen AOO Brussel B 862, 15 Velare r: Frings PBB (Halle) 1961, 370, 377. Over een mogelijke suizende (dentale!) r in het Noordbrabants (Elburg ± 1400 borzen = bornen ‘branden’): Med. VA 1958, 649.
Assimilatie: V.H. p. 192; -nr > -rr- vooral in Wvl. (blijkens oorkonden), vandaar ook de hypercorrecte grafie met beleidenre laghen voor beleid-ere (Vete 665, 9), Geraardsbergen 1443 onribelic = horrible (Drap. I 659, 25), Gent 1404 onrìbelhede LSVl p 313; voorts anslaere Aardenburg 1350 in Drap. I 55, 20; Gent ca. 1240 duschedare = dus gedaan-re Vmap 35.
Over Limb. barch ‘brac’, sparc ‘sprac’, garve ‘graf’ enz., zie TLJ § 54; a^o 1443 greven = gerven J Gessler, Oudhass Gloss., 1940, p. 29. Nog Limburg 1278 gesporken ‘gesproken’ (Oudenbiezen p. 164), 1280 (p. 46).

Opm. da Veld. III 127; wilnee: Loon 1398 (Moors 76. 6).

Op verstommen van r tussen korte vocaal en dentaal wijst de hypercorrecte grafie Brussel 1482 de cursters = kosters (Brab. 238), Breda 1387 versker = vissers (125). Verstomde r 14de e. reeds Oudenaarde p. 519.
Hypercorrecte r in de schrijftaal (Paersdag, feerste, enz.) Willemyns Brugs blz 287 v v

M

§ 104. In ic bem is -m > -n: ic ben; ook in boengaert = boomgaard; naast met bestaat in het zuidoostmnl. bet.

Verkortende invloed van m: commen, vgl. §§ 77, 82 Opm. 3, 85 b.

Ombe (> omme) hoort nog tot de 13de e. Segmentatie (d.i. ploffende opheffing van de occlusie van m) geeft p: compt (§ 107 Opm. 2) en b: ember < emmer ‘immer’.

Assimilatie aan m in amman (uit ambtman), coman (uit coopman, reeds 1288), homan (: hoofdman), stiemoeder, Bamisse n. Baefmesse, niemere; nog omoed (§ 115 e Aant.), columme, vervremen (: vreemd). Over ontrent n. omtrent § 105 c; pampier: § 105 ƒ.

Aant. Segmentatie: H. Christiansen in Norsk Tidsskrift f. Sprogvid IX, 1938, 348.
coman Gent 1288 (Gentse Stadsf. p. 391), comenscap Asse 1298 (Mnl. Lb. p. 217); voorts Steenhuffel 1303 ombegrepen (AEB 290, 157), pass. ommogelijc enz., vgl. V.H. p. 187 v., enz.

N

§ 105. a. Evenals bij l (§ 102) en r (§ 103) komt dubbele spelling nn na lange vocaal soms voor: gheschinnesse, wustinnen.

Opm. 1. In steinne kroeghe kan syncope van e oorzaak zijn van de nn-grafie: steinene, vgl. te maenne (§ 98 B b).

Dubbele spelling komt ook, in de 13de e., voor in het gerundium: te copenne, te ghevenne (Vorml. § 53). Omgekeerd ook wel eens binen = binnen, mine = minne.

b. Over rekking door n bewerkt: seente, wijnd, zie §§ 23 Opm. 2, § 52 Opm. 2; e > i: § 15, e > ei: § 15 Opm. 1; u > ui § 90; ronding: §§ 16, 23.

c. Door assimilatie ontstond bijv. momboer ‘voogd’ <

montbore, mallic < manlic (malkander), verwaetheit < verwat(e)nheit ‘ellende’, upten baerblicksten<baerblikend-sten ‘klaarblijkelijk’, van verledighen tiden < verleden-ig(-dn-), ontrent < omtrent; verstannesse (< -nd-), minnacht < midnacht (vgl. § 115 e), lilaken: lijnlaken (vgl. § 102).

Veelvuldig komt assimilatie van de slot-n van een geflecteerd werkwoord aan de w en s van het voornaamwoord wi en si voor, met reductie wegens onbetoondheid: segge wi, hebbe wi, hebbe si (§ 119, 2 ƒ en Vorml. § 49 g, i).

d. Apocope van -n, niet alleen in geval van deflexie, maar ook bij werkwoorden (plur., inf., st. pp.) is in de 14de e. in Limburg en Brabant waar te nemen: si sele ‘ze zullen’, te geve, ghehange; in Vlaanderen is de -n vast en enkele vormen zonder n (bijv. twee cnape) zijn als hypercorrecte spellingen te beschouwen: immers, waar een traditionele (pluralis)vorm daghe door een opkomende (Vorml. § 12) daghen wordt opgevolgd, ziet tegenover (twee) cnapen een spelling (twee) cnape er ouder en dus daarom beter uit; in geval van weifeling (-e en -en naast elkaar) kan dan ook paragogische -n ontstaan: een knapen, van enen sloten. In Holland (Utrecht) ook zijn uit de 14de e. vormen zonder -n opgetekend.

Apocope komt ook voor in Wvl. ieghe ‘tegen’, tusche ‘tussen’, binne, bute (die misschien Friese invloed hebben ondergaan), in me ‘men’ (onbetoondheid); over de afwezigheid der -n in dat. acc. die: zie Vorml. § 31 v., bij p. praes. in winnende lande ib. § 23.

e. Het rijm e: en wordt over 't algemeen vermeden, bijv. door Maerlant en in Vanden Vos Reynaerde; in andere Vl. werken (Theophilus, Passie Hl. Christine) kan voor het rijm e: en (afgescheiden van het kunstgevoel der auteurs en de betrouwbaarheid van de overgeleverde redacties) gedacht worden aan hypercorrecte Vl. spellingen of buitensporige uitbreiding van -n (zie d).

f. In onbeklemtoonde positie (na of vóór de hoofdtoon) ontstaat vaak n: benendien, vermalendien (vgl. benedicere, maledicere), visenteren; si hatenden, ghejaghent, panpier, cokendril ‘kokodril’, parensise ‘parisise, Parijse’. Het verschijnsel is algemeen.

Opm. 2 Door assimilatie en vormattractie kan die n gewijzigd worden in l: alstronomijn, in m: pampier, in r: kerstaenghe ‘kastanje’, sorcoers ‘secours’.

Aant. a. Dubbele spelling in TLJ § 56. Over de historische grondslag (-an-ja) v.h gerundium: Schonfeld § 135 a Enkele spelling in het gerundium reeds Gent ca. 1240 te houdene Vmap 3
Oudere gegemineerde n (rijm te minne = te minn(e)n-e: in sinen sinne Wrake Ragisel ed W P. Gerritsen, v. 1203, p. 394) gaat in de 14de e. over in enkele n: vgl § 116 a A.
Niet met enkele n voor nn is te duiden de zeldzame (Vla.?) vorm dane ‘dan’ (na comparatief) die ā heeft: Gent 1240 (Vmap 11, 31, 34), ook Wrake Ragisel blz 301 Nog Tervuren 31 1 1294 lettel min ohte meer dane twe buenre (A E B 289 75)
c corembiters, thoppembier Gent 1394 LSVI p. 102, 151 (over Assimilatie, vgl Heeroma N Tg. 54. 1961 245 vv.); verwaetheit Brugge 1282 Drap I 384, 28; upten baerblicksten Brugge 1325 Drap. I 567, 1; van verledighen tiden Brugge 1325 Memoriaal p. 31; verstannesse enz.: V.H. p. 189; verbonnen Ieper 1485 Drap. 2de p I p. 44; linaken 1326 Ieper Stadsr II 606. 8, 611. 21, 646. 8 enz; hebbe wi enz.: TLJ § 56, Tille § 167, V.H. § 213 d; Gent ca. 1240 verliet si = verlieten zij Vmap 39 Limburg 1285 mut we ‘moeten we’, sul wi, hebwer, moch wi (Oudenbiezen p. 60 v., 118, 152, 229). Nog: Breda 15de e verstolike bi nacht (Brab. 153); Brussel 1484 stevech, 1470 lijvaet (238, 221: thans nog zonder n), Diest 1369 steewech (321, 327).
Met velarisering uit mouillering (thans in het Zuiden van Belg. Limburg en Zuid-Brabant: Top. Dial. 17. 398 en L. Grootaers & J. Grauls, Klankl. Hasseltsch Dial., 1930, § 299) Diest 1488 aen een gringel (Brab. 340), Tienen 1470 gringels = 1422 yseren grindele (Brab 765, 792).
d Apocope: Limburg TLJ §§ 56. 4, 179, 185, Moors p. 411; A.R. Hol in Top. Dial. 21, 1947, 253 vv., inz. voor het mnl. p. 253; v. Loey ib. 22, 1948, 39 vv. (Brab. en Vl., paragoge); ca. 1330 in een hs van Maerlant's St. Franc. Leven: P. Maximilianus in Misc. Gessler 855 vv.; Tiemeijer § 330 v. Nog: plur. Brussel 1385 commen mochte (AOO H 1063), Anderlecht 1318 onteruede (AOO ChJ 34), inf. Erps 30. 7. 1301 te spreke (AEB 5578), Alsemberg 24. 3. 1303 hoeren lese (AEB 5578), p.p. Brussel 1295 gehange (AOO B 864), 1341 ghescoude (B 203. 75), hyperc. Merchtem 1304 die houdenden sin (H. 269. 2).
Gesproken n in Vlaanderen blijkt uit het rijm (hi) ginc hem wapen (= wapen-n): II knapen Wrake Ragisel ed. W.P. Gerritsen, r. 1495, p. 403.
die: ook P J. Cosijn, Taal- en Letterbode 6, 1875, 276 vv.; - binne enz.: vgl. ofrie. binna, bûta, twiska.
e. Maerlant Stroph. Ged. p. XLII vv.; Crit. Comm. pp. 81, 140 v., (Wvl.) Passie H. Christine: R. Priebsch in Ts 40, 1921, 115; Theophilus;

RBPH 21, 1942, 242; Renout p. 66 v., p. 80. Voorts over rijm e: en nog Jonckbloet Ep. Versb. 168 vv., in Lev. Lutg. F.v. Veerdeghem's Inl. p. LXII; P. Leendertz Jr., Mnl. Dram. Poezie p. CCLXXXVIII, en Floris ende Brancefloer (1912). p LXXXIV.
f. Materiaal bij V.H. § 135; verklaring: Album R. Verdeyen 1943, p. 371 vv. en Top Dial. 18, 1944, 81 (samenvatting); in betoonde positie: Brugge 1274 hoenst ‘oogst’ AOO Brugge Mad 69, Brussel 1406 Oenxst ‘id.’ Martens p 43: regressieve spelling daar waar n vóór -s verdwijnt? vgl. Kortrijk 1391 hem vinstre (= vijf-ste) K.Pn. n^o 67, en vgl. alemannisch meinst, linse voor meist, lîse, ook ings = îs ‘ijs’ W. Wilmanns Deutsche Grammatik (1897) I, p. 136 Anderlecht 1326 dangwant ‘dagwand’ AEB 144, f. 34 r^o: hier proleptische grafie?

NG

§ 106. a. De velaire nasaal /ŋ/, bijv. in nnl. ding, bang, vinger, werd in 't mnl. in deze en dgl. woorden in de inlaut gevolgd door een stemhebbende explosief /ǥ/; in de auslaut klonk die explosief stemloos.

b. De meest voorkomende spelling vóór vocaal is ng, ngh: ontfangers, bringhen, vanghen; minder vaak daarnaast, vooral in W.-Vl., maar ook elders ncgh: lancghe, rekenincghe; zeer zeldzaam zijn nggh: jongghe, ghehangghen; nch: zinchende, penninche; nchgh: bi maninchghen; uiterst zeldz. ggh: manigghen, (Wvl.) n(c)k: te brinkene, wat vaker Wvl. en Limb. n: inelsen ‘engelse’, ghinen, ‘gingen’, conininnen ‘koninginnen’.

Vóór heterosyllabische cons. is nc frequenter dan ng, ngh: joncvrouwe, lancvelt.

In de auslaut vindt men meest (ouder) nc, (jonger) nck: lanc, ontfinc, jonc, ontfanck; minder vaak ng, ngh: ding, nch: ballinch, coninch, canoench ‘kanunnik’.

Vóór -s wordt ng tot nx: coninx, lanxt, ncs: Vlamincs, later ncx: onlancx.

c. Uit die veelheid van spellingen is het moeilijk op te maken wanneer /ŋǥ/ tot /ŋ/ (vgl. eng. finger: ndl. vinger) is geassimileerd. Zou een spelling als te brinkene op /ŋǥ/ wijzen? In de auslaut toch is die stemhebbende explosief /ǥ/ tot stemloos /k/ geworden: coninc, coninck, alsook vóór -s: conincs, coninx. In het oostmnl. (Zutphen) komt voor: brenken, delingke, wat ook wel op /ŋǥ/ wijst. Brabant mnl. inl.

/ŋ/ = immers, het huidige /laŋk/ (in auslaut < /laŋǥ/) staat tegenover /toŋ/ tong (in inlaut < /toŋə/ na de apocope van -e, d.w.z. vóór midden 14de e. reeds /toŋə/ < ouder /toŋǥǐ/ § 99).

Uit Wvl. spellingen als ghinen, Winne ‘Wingene’, conininnen mogen we misschien opmaken dat na i /ŋǥ/ via mouillering tot de palatale nasaal /n'/ is geworden. Dezelfde /n'/ mogen we vermoeden achter spellingen als pene voor peneghe, peenghe ‘penningen’ (vgl. scela voor scele ‘schellingen’ waarin l < ln': schelinge).

Spellingen als -nch: penninch, nchgh: maninchghen wijzen niet noodzakelijk op /ŋχ/, ze kunnen een vermenging zijn van c en ch (§ 110), van -nch en -ngh.

Opm. Die nc, nck uit -ng verscherpt is niet te verwarren met nk in cranc, mank, denken, drinken, donker (die van ouds /ŋk/ hebben).

Aant. b. Jacobs Mvl. p. 281 v. (§ 178); ZWBr. p 191 vv.; Tille § 170; L.S. § 100 (ginic, vudinne, ‘voeding’); ghinen Maldegem 1277 (AOO Brugge SJ 63), Ieper 1326 conininnen (II 533, 28), sprinalenvilen ‘springaalwiel’, Mnl.W. 7, 1820 (II 536, 16), Brugge 1325 te Winne ‘Wingene’ (Memoriaal p. 47); ghinen ‘gingen’: vgl. 2de helft 15de e. Wvl. Passie H. Christine ghindi ‘gingt gij’ (Ts 40, 121 str. 7, v. 5), Brab. oost. Lev. o.H. (ed. Beuken) ginic p. 69, 72 vn. 1; ook Alex. X. 795 ghien (: dien): vgl. ald. p. 500 (= nl. Brandaen Comb. hs 951, L.o.H. 3432) en vgl. Vorml. § 62.
c. te brinkene Brugge 1262 OMO n^o 7. 4; Holmberg p. 86;
ng > n': vgl. Lecoutere-Grootaers, Inl. tot de taalk. (1948), p. 106 en vn 4 Gemueillerde n in Franse leenwoorden Tavernier Top Dial 44 (1970), 98 v v
pene Baudelo 1316 (G.I. Lieftinck in Album R. Verdeyen, 1943, p. 272); Gent 1353 die cleene peenwaerden Drap. II 480, 7; scela Brugge 1274 AOO Mad. 69, Brustem 1399 twee scaelgen (Moors 14. 13); peenghe Gent 1288 Stadsf. p. 389, Gent 1348 Drap. II 434, 2; peneghe Brugge 1271 AOO Pot. 21, Gent 1288 Stadsf. p. 393 (-penghe); Gent ca. 1240 scelge, penghe (Vmap 9( 57). a. 1321 penewerde Oudenaarde p. 525 (vgl. ald. 15e eeuw ldenge = lene, lenie ‘leuning’).
Let nog op de volgende vormen zonder n: 1204 flamich Med. Nk 33, 120; Veurne 1139 crummig ib. 35. 84; Brugge 1330 1 groten conix tornoise, ontfanghen .... van Bernaers soendighe (= zoen-ding) Memoriaal p. 3, 72; Franciscus 9559 coneghinne (: ten beghinne) en verdere Vl. vindplaatsen V.H. blz. 202 v; Gent 1396 coneghinne LSVI p. 129; Middelburg 1254 (of Dordrecht?) med onsen konegheleken zeghele OMO

3. 67; zie A. de Vin, het Dialect van Schouwen-Duiveland (1958), blz. 18: koonehinne. Vgl. oeng. penegas Sievers-Brunner Altengl. Gr. (1951) § 188.3; os. huneg, ndl. honig en (omgekeerde spelling?) Grave 1444 gebesengt ‘gebezigd’ (Brab. 381, ald. no 384, 387, 423); Kortrijk 1418 weduwe portinghe (= poorticghe) van Curtrike: K. Pn. n^o 494.
Over ng: n (en nd: ng) nog Holmberg pp. 77, 82
Op een oudere uitspraak /ŋǥ/ in Limburg en Brabant wijzen plaatsnamen als 1160 Webbenkem (nu Webbekom), 1168 Bavinkhem( nu Bevekom), 1366 Bullekeem (nu Bullekom) waarin /ŋǥ/ vóór (anders dan in het Vlaams) nog bewaarde h tot /ŋk/ is verscherpt. Het materiaal bij Lindemans in Top. Dial. 14, 75 en 135 vv. Nader te onderzoeken. Vgl. Veld. I 230.
Over spelling -nch (niet = nχ): Holmberg 85, 92 (spellingverwisseling en Romaanse invloed).

P

§ 107. De stemloze bilabiale explosief /p/ wordt steeds p geschreven (maar zie § 108): pant, poent, ploech, spannen, open, roepen, scheppen, dorp, scip, op. Hij komt dus voor in de anlaut vóór vocaal en liquida en na -s, in de inlaut bij nauwe aansluiting en in vrij contact, ook vóór en na cons., en in de auslaut.

Invloed van de traditionele spelling van de nominatief in verbogen Jacobpe.

In Limburg is, in de auslaut, p uit b in domp (< domb), lamp ‘lam, agnus’ (: lamb); elders schijnt die spelling niet voor te komen, evenmin als Limb. dopbelen, stupbe.

De afwisseling in copen: cochte en cofte, cnopen: cnochte, oostel. dopen: dochte (Vorml. § 54 b) wortelt in voor-mnl. klankwijzigingen.

Opm. 1. Zeer zelden wordt p tot b: ob (regressieve spelling?), Constantinoble.

In ghi hebt wordt de labiaal nooit p geschreven wegens het verband met hebben.

Opm. 2 Wanneer de occlusie bij de articulatie van m plotseling wordt opgeheven (bijv. vóór een alveolaar: t, s, n) wordt een klank afgescheiden (segmentatie: § 104) die, vooral na het midden der 14de e., in schrift als p voorkomt: hij compt, nempt, ghenoempt, incompste, solempniteit.

Opm. 3. Over coman < coopman-, zie § 104.

Aant. L.S. §§ 84 v. (Jacobpe: ook Jacobs p. 259); copen: cochte enz.: Schönfeld § 92 Opm. 3.
Opm. 1: ob Jacobs p. 258 (keure van Hazebroek); Leeuw 1302 ob dat (AOO Brussel H 269, 1).
Opm. 2. Jacobs Mvl. p. 322; Tille §§ 92 en 161; bemps ‘beemds’ S.P. Leeuw 1293 (AOO Brussel ChJ 40).

B

§ 108. De stemhebbende explosief b, steeds b geschreven, komt voor: 1. in de anlaut vóór vocaal: binnen, bant en vóór liquida: blint, brand; 2. in de inlaut alleen bij nauwe aansluiting: hebben, ebbe, ribbe, webbe; in de 13de e. en overigens nog in het Limburgs na m in de anlaut van een nieuwe syllabe: ombe, clemben, columbe ‘kolom’, nog in ambacht; voorts na vocaal alleen in vreemde woorden: ribaut, fieber; en overigens in samengestelde woorden: orbore, ontbinden, vruchtbaer, ommebinden, opbreken.

In de auslaut komt b niet voor; wanneer, tengevolge van apocope, de b met nauwe aansluiting in de auslaut komt te staan, wordt hij stemloos (p), hoewel steeds b geschreven: rib, web, laat-mnl. ic heb; ook in de flexie vóór -t: ghi hebbet > ghi hebt (stemloos), maar hebbedi ‘hebt gij’ > hebdi (stemhebbend).

Aant. Over slechts eenmaal aangetroffen bh = b (pln. Bhouffort, 1272): ZWBr. p. 205.

V en F

§ 109. a. In de anlaut staat v vóór vocaal: vangen, vader, vinden, en vóór liquida: vleesch, vrede. Uit het feit dat in een woord als ontfangen de dentaal t bewaard blijft, mogen we opmaken dat v (f) labiodentaal gearticuleerd werd (in tegenstelling tot de assimilatie t > b in mnl. ombiden < ontbiden, omberen < ontberen). De afwezigheid van f in de anlaut bewijst dat v stemhebbend klonk.

In de inlaut, in intervocalische positie, opent de v een

volgende syllabe: brieve, grave, scriven; ook na liquida: sterven, delven; bij nauwe aansluiting aan voorafgaande vocaal staat v nooit vóór vocaal (wel f: heffen), maar wel alleen vóór stemhebbende cons. en sluit dan de syllabe, waarom dan ook f wordt gespeld: liefde, draefde.

In de auslaut komt v niet voor: hij wordt of blijft er stemloos: lief, brief, erf.

b. Als de v in de zin, in samenstellingen en afleidingen, na stemloze consonant komt te staan, komt hij voor als f, vaak v geschreven: tfuur, tfolc, ontvangen, joncvrouwe (jonfrouwe); f wordt steeds f geschreven vóór stemloze cons.: geeft, gifte.

Vóór heterosyllabische l en n (bijv. in afl. op -lijc, -nisse) wordt v tot f: erflijc, erfnisse, onsterflijc, effeninge (< efninge < even-).

Stemloze f in de anlaut komt alleen voor in ontleende woorden, Frans: faute, familie, feeste, flute, fraude, fonteine; Frie.: fuke ‘fuik, net’; Hd. fistele, frisc (ook met v); en de uitroep fi.

c. Spelling: doorgaans v, doch aan het begin van een woord, in oude documenten, ook u: uader, wat in het woord vóór vocaal nog lang is blijven bestaan: ouer; ook, maar zeldzamer, w: wan, wornoemt, wrouwe, wonnes, hewet ‘heeft’; vermenging van spellingen in: kalfve, wijfve; ph in vreemde woorden: prophete; ff in auslaut is oostmnl.: aff, crafft.

Opm. 1. Rijmen v: g, type levene: te jegene komen sporadisch voor.

Opm. 2. Syncope van intervocalische -v- (vgl. § 112 Opm. 2) in: heet = heeft, hāde < *havede ‘had’, hoot = hoofd, lie vrouwe = lieve vrouwe, al wamese = al wave (= weefde) men ze; misschien ook in hostat = hovestad, keesdom ‘overspel’.

d. De combinatie ft en fs.

Na korte vocalen is ft tot cht geworden: gracht (vgl. graven), ghicht (: geven), achter (eng. after), vichte en

vichtich (: vijf), voorts nog lucht, cracht, hachte ‘gevangenschap’, stichten, scacht, -achtich enz. (vgl. hd.); cochte (: copen, vgl. § 107), helcht ‘helft’ < helecht. Na cons. en na lange vocaal blijft ft: helft, dorfte bij dorven: ‘nodig hebben’, heeft, hoofd.

Het meest verbreid is die overgang in het zuidelijke westmnl.; vormen met ft komen veel voor in het Noord- en Zuidholl., in het Utrechts, over 't algemeen in 't oostmnl., in het Noord-Brabants tot in de Kempen toe, zeer sporadisch verder zuidelijk.

De combinatie fs wordt wel eens geassimileerd (vgl. § 116 Opm. 2) tot s: herst ‘herfst’, helschede = helft-schede ‘helft’, keesdom (:keefs- ‘overspel’), hoesch (: hoofsch), lijspont (: Lijf-lands p.), hostat (: hof- en hove-stat) (vgl. Opm. 2); daarentegen ook hoechsch ‘hoofsch’.

Aant. c. Spelling: in oudwvl. oork.: J.v. Cleemput T.e.T. 6. 183; Jacobs p. 261 vv.; begin -u (= v) nog in de 15de eeuw Oudenaarde p. 531; Tille § 140; TLJ § 59 § 1; ZWBr. p. 191 (p. 205: boefh); Venlo § 17 v. Over f- Gent 1236 Stud. Germ. Gand. V (1963), 18.

Opm. 1. Over rijmen v: g, zie Franck Alex. p. LXIV; V.H.p. 154 v.; Veld. III 74; Beatrijs 269 v. heeft een rijm behoeft: genoeg (l. genoeft met paragogische -t?, vgl. § 114 d); J.v. Ginneken (Ts Taal & Letteren 27, 1939, 312, zie ook p. 305) vermeldt uit TLJ, L.S. enz. sorfachtich en nwvl. wulve = wilg, galvejong = galg-, dwerf. Vgl. 1326 dwerfmasiere Ieper II 598. 19; Henis 1397 proffie, proffiane = ch (Moors 405 v.), Rijkhoven 1278 en (= in) de profie van Malle (Oudenbiezen p. 162). Over v/g zie nog Leys Med Nk 33. 1957. 168, 36. 125 v. Dwerf Med. Nk 39, 139.

Opm. 2. Over syncope van v en g zie Album F. Mossé (Paris, 1959), p. 463 v.v.; zeer uitvoerig, in verband met het Rijnland, Frings PBB (Halle), 80. 1; in blijven, krijgen en zwijgen in het huidige Peellands: A. Weijnen, Nederl. Dialectkunde p. 174; heet en hade Vorml. § 49 f Aant., § 54 b Aant., over heet: G. Kloeke Heeft inz. p. 16; hoot bijv. Brussel 1365 hoedeghelijc (Brab. 164; ook Mnl.W. 3. 673), Antwerpen 1375 ant hoedende (96), Diest 1497 met bebloeyden hoeden (358), Tongeren 1398 met enen heutde (Moors 153. 40), Herkenrode 1379 elve ydel hoet vees (59. 22) en overigens Mnl. 3. 691 s.v. hovet en samenstellingen; Brussel 1530 op onser lievrouwen (Brab. 228), 1475 onsse lie vrouue (223): zou in lieve alleen e gesyncopeerd zijn, dan zouden v + v evenals g + g § 112 opm. 3 stemloos (f) zijn geworden; Brugge ca. 1300 al wamese ter wardure (Drap. I 530. 24); hostat Anderlecht 1300 (AEB 76, 11), 14de e. (AEB 11670, 1), St Truiden 1396 van enen hosteyken,

hoesteken (: hovestede-kin: Moors 138. 3. 5), Maaseik 1343 metten hoestaden (105. 5); kees Mnl.W. 3. 1411 v.: in hostat en kees kan ook fs > s; vgl. voorts pln. Haasdonk < Havexdunc, Haastrecht. Diersdelle < dievers- en Bamesse < baven-, uerste = overste (Oudenaarde 1291) waarover N. Tg. 46, afl. De Vooys 66. Vgl. nog in Hasselts Dialect (Grauls-Grootaers § 324) iel ‘toch’ < *evel < *ever, ohd. aber
d. ft > cht: Franck § 110, Jacobs p. 265; Ts Taal en Letteren 27. 308; geogr. verspreiding: Daniels I p. 151 v., Kessen p. 97, Emonds p. 49, Heeroma p. 32; vgl. nog Lommel 1380 afterst, 1448 after, graft (n^o 265, 338, 101 in A.H. Van Dyck: Lommelse pln.; Leuven, 1938; Med. Vl. Top. Ver., Bijlage IX); Lille bij Antwerpen 1368 heergraft (Med. X. 1934, 27); Brussel 1393: hi coeft ‘kocht’ (Usuriers, pass.), GE n^o 349: after, Leuven 1371 vercoft (Brab. 546), Breda 1397 after (Brab 129, 116: graft), 1405 vercoft (129), ghecoft (116). Over ft/cht zie thans (met de lit.) Frings in PBB (Halle) 1961, inz. 369 v.v., ald. 381, 385 cofte (waarin pt ‘vervangen’ werd door cht dat ft werd geschreven in het gebied waar onzekerheid heerste in het gebruik van ft/cht).
fs > s: Franck § 115, 6; Brugge 1325 helscede Memoriaal p. 4; hoechsch: Verdenius N. Tg. 32, 7 (Des Con. Summe, Tauler hss.). Brugge 1288- helt, elt = helft, 1293 kof soe = kocht ze (assimilatie?, Oork. Brugge p. 88).

K

§ 110. a. De stemloze explosief k komt voor: in de anlaut vóór vocalen: camer, campen, kenne, kint, keiser, comen, copen, cuere, vóór liquiden en n: cleet, claghe, cnecht, cranke, crighen (meest c, zelden k gespeld, behalve vóór e, i waar steeds k staat; kw wordt steeds gespeld qu: quam, quaet, quite, quic);

in de inlaut: (tussen vocalen) breken, dake, sueken maar bij nauwe aansluiting bijna steeds ck (zelden kk) geschreven: backen, dicke; na liq. en n en vóór cons.: denct, mercken, balke, spreect, maecte, siecte;

in de auslaut: gebrec, doec, sprac, bleec, oec, danc, werc, welc (ook, maar in de loop der 14de e. en vooral in de 15de e., -ch gespeld), - in ric ‘rug’, ec ‘egge, rand’, is k < g, zie § 112.

b. In (vooral oostel.) Limburg is, reeds in de 13de e., een stemloze fricatief i. pl. v. de explosief k, en wel in uit Duitsland indringende woorden, aan te wijzen: ich, migh,

uch ‘u’, sigh, ooch, sullech ‘zulk’, wellich ‘welk’, suffix -lich.

In Vlaanderen (Brugge, ten O. van Leie en Schelde) en in Brabant komt vaak een spelling ch voor k voor, soms in de anlaut: choutere, in de inlaut: verchocht, vooral vóór dentaal: ghemaecht, marcht, ghedecht, siens danchs, helchs mans, maar ook in de auslaut: diich, boech, broech, ghelijch: vandaar omgekeerd wel eens c-spelling voor de stemloze velare fricatief: schuldic, snacs, acter. Misschien wijst de ch voor k op aspiratie, of op een diep-liggende k-articulatie waaraan de huidige Wvl. stembandocclusief /'/ beantwoordt?

Opm. 1. Talc wisselt af met talch, dolc: dolch.

Opm. 2. In kustmnl. dialecten (Zeeland, Holland) wordt tk vóór of na palatale vocaal gemouilleerde k of t, geschreven tg, tj: pln. Kortgene, dim. straetgen, keteltgin, noordholl. sticketiaen, zuidh. Foykiaen. Doch ook in Limburg leest men peetghen ‘padeken’, veltjen, stroetje ‘straatje’.

Opm. 3. Assimilatie van k aan t komt voor in liteken: lijcteken, meert, int, sultenich: sulctenich = zulkdanig, seltijt, weltijt: selc-, welctijt.

Aant. a. Spellingen als kalf, dikke zijn oostelijk: TLJ § 62 vv., Venlo §§ 77, 79; vgl. nog Tille § 107; naar 't Westen toe: Leiden 1391 scikken, ghekondicht (L. Stadsr. p. 36 v.), knechtse (50), Leuven ca. 1350 kaelcop (Misc. Gessler 812), z.z. in Vl.: Jacobs Mvl. p. 271.
b. Limburg: Noldus p. 68, Kessen Ts 53, 282, 288; L.S. § 90; Tille §§ 112, 113, 8; Emonds p. 49. De verbreiding der spirans in Zuid-Limburg is geringer dan men onder invloed van modern-dialectografische resultaten pleegt aan te nemen, maar de spelling ch is wel verbreid: Venlo §§ 220 vv, inz. § 229. Reeds 1280 og ‘ook’ (p. 34), ich (166 en passim), ig (p. 44 Oudenbiezen).
Vlaanderen enz.: Jacobs Mvl. p. 268 vv., ZWBr. pp. 197 vv., 206 vv. waar veel materiaal, waarbij nog: Gent ca. 1240 trecht ‘trekt’ Vmap 9, Middelburg 1254 dese choere ‘keur’ OMO 3. 2, Calais 1296 chagtel = kachtel ‘veulen’ Med. 38 (1962), 101, Brugge 1325 diich Memoriaal p. 1, maercht 52, ghedecht 131, moetich 126, schuldic 53, acter 65; Ieper 1326 de lanternemaechigghe II 543, 20; Mechelen 1289 Heinrich 134, siens danchs, helchs mans 135: MedVA 1942; voorts Nieuwe Doctrinael ed.

J.H. Jacobs p. 179 vv. (ook doetslac, ghewac), v. Tol ed. v. Sidrac p. LII heilicdom, snacs etc.
Over stembandocclusief: Lecoutere-Grootaers, Inl. tot de Taalk., p. 102. Zie, in verband hiermede, over een afwisseling k/t bijv. 1375 Moerkerke strijttiende / strijctiende Leys Top. Dial. 30. 48, a^o 1130 cubuc = ? mnl. cobout Med. Nk 35. 1959. 85. Vgl. Kortrijk 1391 enen puct makede K. Pn. n^o 394. a 1415 fructs = fruuts, loects = lood Oudenaarde p. 545.

Opm. 1. Over talc/ch, dolc/ch: M. Gysseling in Top. Dial. 20, 53 v., 59.

Opm. 2. W. de Vries Ts 61, 133; v.H. p. 158; vooral Schonfeld § 186. Limburg. E. Ulrix en J. Paquay, Zuidlimb. pln (Leuven, 1932; Toponymica IV) n^o 71. 40, 79. 53; 81, 66; 89, 16. A^o 1309 aent petgin Oudenbiezen p 115.

Opm. 3. V.H. p. 194.

CH

§ 111. De stemloze velaire fricatief /χ/, gewoonlijk ch geschreven, komt in de anlaut niet voor;

in de inlaut zelden intervocalisch: lachen, lichaem, vaker in afleidingen: traecheit ‘traagheid’, heilecheit ‘heiligheid’ waarin ch aan het eind van de syllabe staat, wat ook het geval is als de volgende syllabe met een stemloze explosief begint: dochter, cnechte, liq. of nas.: bedriechlijc, (nachghelen ‘nagelen’, loochenen), of fricatief: dachvaert, weechgelt ‘weggeld, tol’ (over dit woord: § 112 Opm. 2); 't vaakst na korte en lange vocaal vóór t: acht, cnecht, nacht, gracht, lucht; voocht ‘voogd’. Na t ook in groepen als tgebot, tgoet.

In de auslaut: hi booch, droech, neech, hooch; dach, wech, lach; arch, vervolch, twintich, heilich.

Daar waar ch uit g (§ 112 a) is ontstaan, komt ook spelling g, gh voor: heiligh, vervolg.

Naast de zeer gewone spelling cht vindt men ook sporadisch ct: lictmesse, acterste, en gt: regtere en andere (zie Aant.).

Opm. Over rekking vóór cht: aechte, liicht enz. zie § 3 Opm. 3 b, § 52 Opm. 2, § 23 Opm. 2, ook § 32; over cht < kt, ch < k zie § 110 b; ambout < ambocht vgl. § 3 Opm. 1 Aant., § 96; over sch: § 116 b.

Aant -ch -gh Jacobs Mvl p 280 Omdat in lachen de a niet gerekt is (§ 42) houdt O Leys de ch voor een geminaat (got hlahjan, ohd lahhan mededeling Kon Acad Ned T L, Gent, 15 okt 1975)
Spellingen ct, cth, ht, het voor cht in ZWBr. p. 195; nog: Mechelen 1292 wonectech in Med VA 1942 p. 148, 1293 tsrecters p. 151; Wvl.: Jacobs Mvl. p. 287, en boven § 110 Aant.; voorts Antwerpen 1292: reth, behagt guet, regthe, plegth, righteren (Mnl. Lb. p. 229 vv. pass.), Limb. gt: TLJ § 72, L.S. § 103 v. (ook thebot, thut = tgoet). Te Leuven: Misc. Gessler p. 811.
Merkwaardig zijn, in L.S. § 103: gewart < gewarcht ‘gewerkt’, gesleten = geslechten, woretighe ‘waarachtige’ - Limburg 1304 besreuen Oudenbiezen p. 238.

Opm. Brugge 1267 van brugghes amboute, (si ....) vercouten OMO 22, 3-4; is die diepliggende ‘gutturaal’ in een /u/-achtige ghide overgegaan? J.v. Ginneken (Ts Taal & Letteren 27, 1939, 308) denkt, maar bij oostel. moderne vormen: dowter, aan labiovelarisatie Zie ook Frings PBB (Halle) 1961, 391.

G

§ 112. a. De g was (maar vermoedelijk niet in West-Vlaanderen) een stemhebbende velaire fricatief, zoals thans: gheven; in de inlaut, met nauwe aansluiting (na korte vocaal), zal hij wel of een gegemineerde (of lange) stemhebbende explosief zijn geweest /ǥǥ/, of explosief plus fricatief /ǥƷ/: secghen, segghen. In de 14de e. schijnt de (owgerm.) geminaat tot enkelvoudige consonent /zεγə(n)/ te zijn geworden.

De g komt voor: 1. in de anlaut, vóór palatale vocaal meest gh gespeld: gheven, ghichte, ghinc, - vóór velare vocaal meest g: gaen, gaf, gout, goet, gulden, alsook vóór liq. en n: glimmen, groet, gnoech (§ 98 A);

2. in de inlaut, intervocalisch: moghen, daghe; na liq.: volghen, berge (na n: zie § 106); met vrij contact vóór een stemhebbende explosief die een nieuwe syllabe opent: jaegde, beclaegde (vaak ch geschreven: vgl. § 111); met nauw contact, als explosief, vaak gespeld ggh, ouder cgh: secghen, segghen, brucge, rogge, en voorts in het Limburgs met ǥ < k: brekdi, makde;

in de auslaut komt g (h) niet voor als foneem, maar is ch geworden, ook gh gespeld (§ 111), of k (§ 110 a).

b. Voor de spirantische uitspraak /Ʒ/ kan als

argument aangevoerd worden: 1. in de anlaut: de overgang Ʒ > j in Vl.Brab. tjeghen (te gegen, vaak gespeld tseghen), Brab. jerechtide < jer-g-tide (§ 98 A) = jaargetijde; misschien inverse spellingen als scheens = des geens, schees = des geests, met sch-spelling voor de sχ-klank, § 116 b; 2. in de inlaut: spellingen als berigten, regtere (voor etymologische cht, § 111); voorts nachghelen, loochenen, ook vraechde (want als de g stemhebbend explosief klonk, zouden we lezen *nackelen, *vraecde); peil < pegel enz. § 93; voorts in de auslaut-spelling ch: dach. Voor West-Vlaanderen is het aannemelijk te maken dat er nog resten waren van de vroegere occlusieve waarde van g (zie Aant.).

Voor de explosief-uitspraak van gg /ǥǥ/: spellingen als Wvl. 13de-14de e. brucsc ‘Brugs’, bruxkin ‘bruggetje’, rogx (ook Brab.) = gen. van rogge, naast ausl. (h)ec = egge ‘punt, kant’, ric ‘rug’ (telkens met k-uitspraak), ghi segt: sprect, oost-mnl. 1300-1350 lickind erve ‘liggend’ (ck = gg).

Opm. 1. Een spelling egh = ec kan door de volle vorm egghe beinvloed zijn.

Daarnaast kan /ǥƷ/ (in de tweede helft der 14de e.?) spirantisch /Ʒ/ zijn geworden: bewijs: zech ‘dictum’, ghi secht, sech ic; inverse spellingen als licgame, liggame = lichame, goewillicghe (waarin -ig, gesproken met /χ/, gespeld wordt zoals het suffix -icghe voor vrouwennamen: porticghe).

Opm. 2. Syncope van -g- (vgl. § 109 Opm. 2) in: a) verbale vormen lede, sede, geleet, geseet van leggen, seggen (Vorml. § 54 Aant. Opm. 3), modi = mogedi, yade = jagede, beclaeden = beclageden, hi en becrise = becrige se (vgl. § 116 Opm. 2), dreet = dräget, swijt = swiget; b) flexievormen: tsondaes, sfrijdaes=-dages; c) in afll.: tdraghelt = drage-geld (verschillend van draechgeld!, vgl. v § 109 Opm. 2), wegelt, weganc = wege-; d) in woorden: zele = zegele, vleus = vlöges (fluks), madelike = maagdelijk, heedtgalen (= een plant), dading = dagedinc (vgl. verdedigen).

Opm. 3. Voor g > f, v (genoef, sorf), vgl. 109 Opm. Aant.

Opm. 4. In Franse woorden klonk g als /ž/ of /z, s/: kalensierde = calengeren ‘aanklagen’.

Opm. 5. In 15de e. staget = staet het, is g naar analogie van leghet < leget 't ‘ligt het’ (vgl. Vorml. § 49 e en h Aant.) ontstaan.

Opm. 6. Wvl. g > h drong zelden door tot de schrijftaal: Gheerbrant > Herebrant?, heveerren ‘gevaren’.

Aant. a. Jacobs Mvl. §§ 174 vv., TLJ § 68 v.; L.S. § 97 vv.; Tille §§ 127-132; Holmberg p. 85 vv.; Limb. makde: TLJ §§ 63, 83. 2^o; spelling gh is wel uit het Romaans afkomstig: § XV A.
Over spelling cgh, zelfs gk, k, zie nog ZWBr. p. 200 v.
Over de vereenvoudiging van de owgerm. geminaten (ook kk, pp enz.) V. Loey Top. Dial 36 (1961), 90, nader over -gg- De Nieuwe Taalgids 1970, Van Haeringen-nummer blz 88 vv Over ng/g, structuralistisch bezien, met verlies van (g), behoud van (γ) Leys Leuv Bijdr 59 (1970), blz 128 v v
b. tseghen: ZWBr. p. 209; Jacobs Mvl. p. 295. Noorderwijk 1472 Jan scrauwen heyde, vgl. heinric die grauwe (J. Helsen, Top. N., n^o 526); Limburg 1280 van Screuen Vuren = 's Graven Voeren (Oudenbiezen p. 269); Gent ca. 1240 scrauen = 's graven Vmap 5, duschedaenre, scenes = 's geens 15; Oudenaarde 1338 op scheens ‘des geens’ toech diet verbuert (Drap. I 278, 28), ook L.S. § 95, Gent 1288 dusschedane (Gent Stadsf. p. 395), L.S. § 95 (alw. ook schees ‘spiritus’), Mechelen 1330 van jans ... messcripe (Brab 669). Spirant: Gent ca. 1240 ne mah ... dragen, mah se Vmap 13, sesteh 19, genoht, enehge 29, dah 53.
Argumenten voor een explosief in W.-Vl. zijn: a) de spelling sc = sg omdat sk (in skip) als skh klonk (§ 116 b); b) ± 1150 Letcard, Ratcard (= gard); c) misschien enicghe, helicgher: inverse spelling (van de geminaat) voor de explosief; d) auslaut mac, ghenouc, sestic (Oork. Brugge pp. 73, 75 v., 92), maar vgl. § 110 b. Vgl. sCraven- = 's graven Gent 1288 (Gent. Stadsfin. p. 392), Brugge 1325 (Memoriaal p. 17), 1383 haerscat ‘aarsgat’, Kortrijk 1448 midscaders (Jacobs Mvl. p. 278); daarbij nog de Franse g gespeld c: Brugge covernerers (Drap. I 585. 20). Daarentegen Calais 1296 chagtel (§ 110 Ab).
Venlo § 98: spirans.
Eigenaardig is Diest 14de e.: die eniken guldeken (Brab. 365), Brustem 1338 eineken van hoen (Moors 9. 12), Halen 1380 op alsusteneke (= al-zus-danige) voeghe (26. 12): te interpreteren als ‘verwestelijking’ als reactie tegen k: ch, g (§ 110 b)?
/gg/ brucsc: Gysseling Top. Dial. 18. 71 (ontleend in Fra. Brique); rogx Vorml. § 16 Opm. 1; Mechelen 1340- brucsken (Brab. 738, 676)

(673: in haluen hoxste = oogst); ghi segt r.: Lansel. Den. 503, Esmor. 253, Glor. 421; ghi segt (: sprect) 1e Blisc. 1061; lickind Zutphen, 1ste helft 14de e.: Holmberg p 86, en vgl. vroeg-Brab. 1221 Egkericus ZWBr. p. 200.
/ƷƷ/ Jacobs Mvl. § 176; v.H p 143; L.S. §§ 99 en 104; goewillicghe e.a., alle na 1350 Jacobs Mvl. p 279; v.H. § 110 enichghe, dusdanichge enz. (of is nog bij de auslaut- de inlautspelling gevoegd?).
In hs F van Reinaert I (eerste helft der 14de e.) komt ghi segt, segdi voor terwijl hs A (begin 15de e.) ervoor heeft ghi secht, sechdi; in Ferguut (hs ca. 1350) geregeld segt, segdij (maar 341 sech mi). In Maerlants Stroph Ged, Martijn I sech v. 62, 144, 595, 881 (alles uit hs A, 't Comburgse), 4de Martijn nu sech mi v. 62 (uit hs C, Zutphen-Groningen a^o 1339; over de taal: Utrechts Zuidholl. Noordoost. brab., zie MedVA 1959, 421 vv). Kortrijk 1426 de Bruchstrate over de Leye K. Pn. no. 390. In Gent a^o 1404: de Bruchsche LSVl. p 317. Brabant: Glor 83 ghi seght: ghewegt (< wegen), 109 (hi) seght: men ... pleght. Vroeg in Limburg 1318 licht (3. sing-praes: bij liggen of bij ligen = hd. liegen? Oudenbiezen p 135); vgl. licht = ligt Natuurk. Heelal r. 885 hs. W.

Opm. 2. modi V.H.p. 193; yade TLJ § 87; beclaeden Brussel 1484 (Brab. 239), dreet Leuven 1372 daer men tcoren met opdreet, daeraf dreet die gicht (604), Zoutleeuw 1481 den taexe der stad ... dreet ... cronen (851), swijt Esmoreit 362, 378, 973, 982, Lippijn 34, 96, Busk.-bl. 202, Drie d. here 388; des dae(gs): Claes in een (Brusselse?) rijmkronijk begin 14de e. MedVA 1928, 1048, v. 113. -daes a. 1336 - Oudenaarde p. 548, Leuven 1406, 1373 (Brab. 877, 603; thans Brussels /tsfra: du:s/), draghelt Diest 1488, 14de e. (Brab. 367), wegelt 1381, 1393 (Martens p. 71, p. 147), Mnl.W. 9, 1857 (a. 1458 Limb.); Weganc Mnl. 9. 2040 (a^o 1388); Brussel 1295 der husarmer zele (AOO B 864); vleus (Mnl.W. 9. 667); madelike stemme Brussel 1559 (W. van Eeghem, Drie Schand. Spelen p. 44); 1496 heedtgalen = hete galen (J. Helsen, Top. v. Noorderwijk, n^o 413).
Limb. 1283 seilegeists = 's heilige geests (Oudenbiezen p. 58). Vgl. ook N Tg. 46. 1953, afl De Vooys p. 66.

Aan de kust (Zeeland) -igi- > î: a. 1186 Siricasha = Zieriksee (< Sigi-rîk) HTD XXXV (1961), 151, en a. 1343 Zimare < *sigi-mâr Nk 1 (1969), 115. Zie overigens G. Nk. blz. 565, ook 538.
Opm. 4. Brussel 1432 men kalensierde (Brab. 234), 1482 in prosscheyse sinderal = proces generaal (201). Vgl. Reinaert I 799 Ogerne (ed. J.W. Muller 1939, blz. 119), Haarlem 1353 Odzier [fr. Augier] Machelde zoen (Vangassen, Noordholl. Charters no 40). Spelling g, soms gh Oudenaarde p. 595, 599.

OPM. 5. staget: A.P. de Bont, Ts 73. 1955. 262 vv., met lit., dialectgeogr. Hol. T e.T. 17 (1965), 32 v.v.

Opm. 6. Wvl. g > h: 12de e.G. Nk 586, 593; Leys Med Nk 29 (1953),

141 (IJzendijke 1310); Kortrijk 1411 Pieterken de Goeghe = 1424 P. de Hoeghe, 1424 te Zeghers Kimpen = te Zeher Skimpen (K. Pn n^o 280, n^o 367); in een hs ca 1360 uit W-Vl. wordt pron. hi gespeld ghi ×, dus uitspraak van (nagebootste?) h weergegeven door gh. R. Lievens Hand. Zndl. Mij T. - Letterk. XIV (1960) 210; 1526 heveerren bij C. Everaert XI 124 (Zeeuws), 16de e. Hulst hooreelmaeckers (= gareel-) A. Weijnen, Ned Dialectkunde, p 176.

H

§ 113. De aanblazing h komt in de anlaut alleen vóór vocalen voor: halm, hebben, hinc, houden, huus; in de inlaut als begin van een syllabe in samenstellingen en afleidingen: tweehondert, ophalen, behoeven, geheel.

Reeds in de 13de e. wordt h in Vlaanderen vaak niet meer geschreven: angen, adden, ebben, ondert, te ulpen; omgekeerd staat hij onetymologisch: helc, hervelic, honder, hoven, huutgheven; dit wijst op een verstommen van de h.

In West-Brabant komt vnl. tot in het begin der 14de e. sporadisch procope en prothesis van h ook voor, wat misschien niets anders dan Vlaamse invloed in de spelwijze is. Ook in samenstellingen en afleidingen schijnt h eveneens minder vast te zijn.

In Vlaanderen komen enkele gevallen van hiaatvullende h voor, denkelijk weer (hypercorrecte) spelling alleen: vrihe, Leihe, draprihe, iheghen (vgl. § 69 b Aant.).

Na consonanten, vnl. t, zeer zelden elders (z, b, p, s, f) wordt een h geschreven: the, ducenthech, thijt, thune, bethonen, rigtheren, plegth. Spelling th komt overal voor, van de 13de tot de 15de e.; oorzaak en betekenis zijn niet bekend.

Aant. Jacobs Mvl. p. 288 vv., vnl. G. Nk. 594 (gedeeltelijk behoud van een ‘beschaafde’ h).
Brabant: Mechelse oorkonden in MedVA 1942, p. 132; ZWBr. p. 210 v.; Leuven: Misc. Gessler p. 823; gevallen van prothesis en aphaeresis van h uit de 14de e. in eigennamen in de Kempen: MedNk 28. 1952. 111.
ghevrihet: dgl. spelling met h is zeer oud: pln. Lissewegherhe (= -ee), enhes (en is), wilenheer: hier kan h als woorddeler hebben gediend (bijv. bij composita waar het tweede element zeer kort is); vgl. J. van Cleemput in Handel. 21e Vl. Filologenkongres 1955, p. 178;
na cons.: ZWBr. p. 201 vv., met lit., p. 205: 12de e.-: kazh, kefhvoert, broecsh, boefh, bhouffort, vgl. nog Brugge 1282 sonder scamph (Drap. I

378, 15); Zeeland 1282 the nemene, thachtich (Bijdr. Hist Gen. 33, 104), Gent 1253 thenen hus (= te enen h.) OMO 2. 8: overigens J.v. Cleemput in Album Edg. Blancquaert (Tongeren, 1958), 401; oorsprong: th = ð (Thidericus), of naar thus = dat huus (en ook Vl. theruene = te h-ervene), of uitgegaan van Rom. gebruik om een ts-uitspraak te vermijden (plathea, parthie, en dan te vgl. met gh, ch?); vgl voor Duitse mode-invloed in liederen: Ts 59, 261 en 62, 75 vv.; vgl. nog Venlo § 248 vv.

T

§ 114. a. De stemloze dentale explosief t komt voor: in de anlaut vóór vocalen: tale, tellen, tien, toern, tughen. vóór r: trecken, trouwe, vóór w: twist, twee, soms vóór n: tnegentich, en s: tsestich, ook na s: staen, sterven, stille;

in de inlaut: intervocalisch met vrij contact: beteren, laten, en met nauwe aansluiting: letten, nutte; voorts na spirant: gifte, gichte (vgl. § 109 d), gisteren, vaste; na liquida: smerte, smelten, na nas. meest in rom. woorden: plante, rente, munte, maar verdiente, ook minnentlike.

in de auslaut: dat, groet, cracht, geest, dienst, heeft, cort; gemaect, geclopt, noet, daet, brant, moert, gelt (uit d: § 115 a).

Terwijl de (door de owgerm. geminatiewet ontstane) -tt- (bijv. setten <⋆satjan) in de 13de eeuw al in -t- vereenvoudigd was (§ 112 a), klonk de jongere geminaat -tt- (bijv. bij verba stam-t + suffix-t: hi werdt < werdet, hi sette < settede) nog lang. Dit heeft bijv. verkorting van de vocaal teweeggebracht (hi et: § 50 Opm. 1 a, vgl. § 42); de geminaat blijkt ook uit de thans in Brabant (ten W. van en te Brussel) hoorbare mouillering van de t ([zεtə]= inf. en praes. plur. = mnl. setten ≠ [zεtə]= praet. plur. = mnl. setteden, setten).

b. De spelling is gewoonlijk t; over th: zie § 113; vanaf de tweede helft der 14de e. soms dt: wandt, saluudt, wel ontstaan in woorden waarvan d in auslaut t wordt: ghadt ‘gehad’, ghevrijdt, weerdt.

Daar d (§ 115 a) in de auslaut t wordt, vindt men analogische spellingen land, dood, eed (naar de verbogen vormen lande, doode, eede) en omgekeerd spelling d voor etymo-

logische t: groed = groot, verlaed, ied, maar ook in verbale vormen (zie Aant.): hi scerd, verbord, snijd.

c. t is vaak, ook elders dan in de auslaut (zie a), uit d (vgl. § 115 ƒ) ontstaan; gewoonlijk in de sandhi: entie = ende die, toene = te doene, opten = op den, metter = met der; blijvend in traperie, tebat, telivereren, nochtanne = noch dan, maecte, diepte (in deze vormen niet in Limburg: makde, grutde, berigtde: Vorml. § 54); voorts, naar de auslaut, in eerterike (< ert-rike), arbeiten, cleynoote, wigante, met lijnwate, enz.

Opm. In begeerte, lengte, veete, scaemte naast -de staan we voor suffixverwisseling (naar diepte, fonetisch uit *diepde, enz.).
Omgekeerd wordt t, althans als lidwoord (uit dat Vorml. § 31 Opm. 1) tot d vóór stemhebbende klanken: doghe = t oghe, dlant, dwater, dbunder. Dit verschijnsel komt overal voor, behalve in het Westvlaams (waar steeds tambocht, twilc = dwelc, tland).

d. In het Limburgs verdwijnt auslaut-t na ch, f, p nach = nacht, knech, lich, gerech, ghorlof = gheorloft, ghedoep; sporadisch komt die apocope ook elders voor.

Hypercorrect toegevoegde -t leest men eveneens in Limburg: tegenwoordigt, anderwerft, siect, ict, schaept, sporadisch elders.

e. Als segmentatie van n en dentale r vóór volgende fricatieve dentaal (s, l) ontstaat t: begentsel, van verrents, minnentlike, siaerts = 's jaers, alsulkens corents, vgl. § 103, § 115 d.

Aant. a. setten = zetten, zetteden: v. Loey in Mélanges Jean Fourquet (Paris, 1969), blz 349 V Loey in Bijdr Med Dialectencommissie Amsterdam, XLV, 1974, 5 v, preciseringen Vanacker in SpvZ 281 v v Vgl 115 Aant § 112a Aant b In TLJ § 75 hi bidt, hi heett, laett, ett, dorstt, ghi grutt, moett enz (uit hetet, latetʔ), dt Jacobs p 295 (15de e), p 298, ghadt enz te Oudenaarde 1338 (Drap I 271 30, 289 24, 292 9), - d-spelling voor etym t Jacobs Mvl § 189, nog verlaed Brugge 1282 Drap I 377, 28, ied 446, 1, groed Anderlecht 1326 AEB 144, ook wordt d voor foneem t, etymologisch echter uit d of δ, in werkwoordvormen gelezen hi scerd, verbord, leend, lud, vind, sniɳd zie biɳv Brugge 1277 in Drap I 348 vv, Gent 1240 men doed, hi lied ‘gaat’ Vmap 7, 11, Middelburg 1254 hi beterd OMO 3, 4, word 5, werpd 11 (en vgl E Rooth, Saxonica Lund 1949, 254

v stirfd, vraged) Of de d t wisseling alleen een spelling is dan wel ontstaan is uit een verschil in klank (J Franck Incl p 89, vgl Hêliand hs C, Ludw I, Leid Williram, V Helten PBB 22, 456, L Goemans Album Baur I 282), behoeft nader onderzoek
Van God komt zeer zelden de spelling Got, Godt voor (Mnl.W.s.v.).
c. traperie: in Vl. en Brab. keuren; ook Tiemeijer § 343; tebat Woluwe 1339 (Martens p. 86), hem tocht ‘docht’ 1389 GE n^o 102; Grimbergen 1295 nochtan AEB 5577, nogtan Antwerpen 1292: Mnl. Lb. p. 230, n^o 15, nochtanne Brugge 1325, Memoriaal p. 31, Limb. stags, stiuels L.S. § 114; - Limburg d: TLJ § 83, L.S. § 115; ook in Brabant is Leeuw 1302 ob dat met d gebleven (vgl. § 107 Opm. 1 Aant.), eerterike enz V.H. p. 172 v., Schonfeld § 47 Opm. 2 en § 190 Opm. 1; -
Voorbeelden van de Limb. anticiperende assimilatie in zwakke ww. Vorml. § 54 Opm. 1 (1284-), bij R. Meesters: Rom. v.H. en M.v. Limborch (1951), p. XLVII vv. (ook aangewezen in Aken en Keulen), ook in aichder = achter. Een (klank-)hypercorrectie zal dit wel niet zijn, veeleer een analogische spelling, evenals Limburg 1294 Lisbeden Oudenbiezen p. 68, Zoutleeuw 1384 jaermerctden (Brab. 823), 1361 te diestde = Diest (827) (vgl. mijn opstel over Sandhi in MedVA 1956. 39), 1420 opdij vesde = veste (838, 845), Halen 1382 verchochden bimpt (Moors 28. 16), Gorsem 1394 Lysbeyden (23. 9), Tienen 1392 Gilbeerde (Brab 786), te voirscoeden = voorschoot (787, 789), Zoutleeuw 1361 liisbetden dach (827), 1374 robeerde van score (835): ontstaan naar bijv. maecte: maectde, vgl. Loon 1356 dat si ... behijlten Moors 73 18: gewoon is hiel: Vorml § 62 Aant. Lummen 1383 des achden daechs Moors 102. 37 kan uit achtede zijn, met wegval van -t in acht § 114d: vgl. Maaseik 1350 des achtende daechs 108. 16.
Wvl. tambocht enz.: in oorkonden (na ca. 1350 echter komen toch enkele spellingen d voor t voor, zie Jacobs Mvl. p. 303 v.).

d. Apocope: TLJ § 74; L.S. 122, 2; Limburg 1292 rech (p. 99, 106), pag p 106, pacgh p. 118 (Oudenbiezen); Moors p. 413 (a. 1343-). Vgl. Tille § 104. 5; in 't ‘noordoost.’: Kampen 14de e. heff = heeft, ligh Kloeke, Heeft p. 49; (niet gelocaliseerd) materiaal bij V.H. § 131. Voorts:
Brab.: Diest 1301 doen hijs magtecht was (Brab. 310), 1369 vanden heylghen ghees (320), Mechelen 1361 bruloch (676), Brussel 1310 ghecoch AOO H 871 f. 51 r^o, S.P. Leeuw 1293 vertheegh (het pron. pers. n. t ontbr.; ChJ 40);
Holl.: (waarsch. tot Maas-, Delf- en Rijnland beperkt) Utrecht 1282 Vech, 1309 Knech (Veen-Berg p. 27); Leiden 1391 tgerech (Stadsr. p. 10), 1412 Dordrech (p 330; vgl. ald. paragoge 1412 upten Burcht p. 241); W.-Vl.: Jacobs Mvl. § 205; nog: Ieper 1325 heif ghelevert II 479. 25, 1326 heif sine wet II 567. 10; Brugge 1303 ghemeentuch, tamboch, eind 13de e. plechachtelike Drap. I 533. 11, 538. 14, 525. 22; Gent ca. 1240 hef getorden 9, ne hef his niet 41, comp hi 21 in

Vmap. Gent 1288 die 't vercoep omme Gentse Stadsf. p. 329; loeph een, gheseghel met, maen van ‘maand’: OMO Gloss. p. 431; Aardenburg 1350 wort hijs betughe Drap I 50 8, 50 10, 54 4 Veel materiaal voor Kortrijk bij De Brabandere in Album W Pée (1973), 89 v v Na ww vóór men leesmen enz Franck Incl p 50 ghecoch(t) Oudenaarde p 561
Paragoge van t: Limburg TLJ § 74, L.S. 124; Brab.: 1350 wettecht vonnesse, vijftecht, Woluwe 1339 sculdecht, Herentals 1385 nocht (Martens pp. 75, 87, 157), Anderlecht 1300 in ene horecht, horrect (AEB 76, 11), Brussel 1350 enecht verlaet (CHR cxi. 196); Leuven 1274 Werft, 1317 Adorpt, 1366 Duusborcht, 1383 heinric die clerct (Misc. Gessler 824); W.-Vl.: Zomergem 1277 virtecht sc., drienderticht (AOO Brugge S.J. 64), Brugge 1325 eneghen copt (innen; Memoriaal p. 4), Aardenburg 1350 te zijns selves bouft Drap. I 54, 7, Brugge dit es tontfancht I 584, 14 (vgl. Aant. bij § 109 Opm.).
e. L S. § 123; corents Brussel 1396 Martens p. 59, Mechelen 1289 loventse ‘Leuvens’ (MedVA 1942, 135 vv.), Aardenburg 1350 Spaents waerp Drap I 50, 31, enz Door metanalyse verklaart Taeldeman (Album W Pée, 361) ts in Soits (gen v Soi), Griele Remits, Lysbette Wyboets (bij Wybo)

D

§ 115. a. De stemhebbende dentale explosief d komt voor:

1. in de anlaut vóór vocalen: dach, denken, dinc, doet, duren; vóór r: draghen, driven en w: dwingen;

2. in de inlaut, intervocalisch bij vrij contact: raden, hoeden, heide; met nauwe aansluiting hadde, bedde, redden, ridder; na nasalis: hemde, ander, vinden, en liquida: ghelden, harde; in de vervoeging na stemhebbende explosief of fricatief: antwoordde, leefde, vraechde, wijsde;

3. in de auslaut komt d niet voor (is t geworden, § 114 a, c).

b. De spelling is steeds d; in de inlaut bij geflecteerde vorm soms td: geminctde ‘gemengde’.

c. Doordat lidwoord-t (door toonloosheid ontstaan uit dat) vóór vocaal en stemhebbende consonanten j, w, b, l stem krijgt, ontstaat d: doghe = t oghe, dambacht, djaer, dwelc, dbunder, dlant: vgl. § 114 c, ook infra e.

d. Als segmentatie van l, n en dentale r vóór volgende dentaal (r, z) ontstaat d: eldere = elre ‘elders’, volders, alder = alre, heldsbroch = elsbroec, ards danx = haers danks (vgl. §§ 103, 114 e).

e. Door assimilatie verdween d in bunder = dbunder, besuec = dbesuec, in jaer, onveren = aenveerden, besculegt = beschuldigd, werelic ‘wereldlijk’ (via t? vgl. § 102), behennichede ‘behendigheid’; ww. cussese, horese, vgl. Vormleer § 50 d.

Assimilatie aan d: Maddalene, onderhal dachwant = onderhalf d., Disendaechs en Donredaechs = 's D., bewide = bewisede; twijfelachtig in modi = mogedi, enz. vgl. § 112 Opm. 2.

f. Reeds in voormnl. tijd was, na stemloze consonant, t ontstaan uit de fricatief þ/ðGa naar voetnoot1); vandaar in het mnl. die maar Vl. entie [= end(e) die], dat:entat, dese: entese, den: enten, entan = ende dan, entoe, harentare = hier en daar. dorentore, algemeen metten, uten ‘uit den’, opten; spreecstu, slaepstu: Vorml. § 27 b.

Verscherping van d tot t na stemloze cons. is gewoon in het praet. van zwakke ww.: maecte, doopte, loeste, custe.

g. In een klein aantal vindplaatsen leest men, bij vrij contact, totale syncope van -de (in auslaut of nog gevolgd van andere syllabes) in Vlaanderen vanaf de 12de e., in Brabant: 13de e., in Limburg: 14de e.: Vl. silinge = sidelinge (‘lopende bezijden’), Brab. me = mede, tshuvetters = huidevetter, quaestrate; ook wanneer op -de nog een tautosyllabische consonant volgt: neer; - -de wordt -j (met syncope van -e) in Brabant en Limburg in de 14de e.: raijmarct = rade(ren)markt, - met behoud van -e en de tautosyllabische consonant in de 15de e.: boeyem = bodem, vaeyer = vader, hoeye = hoeden; ook in Utrecht. De -j-vormen schijnen in Vlaanderen niet voor te komen.

Syncope van d blijkt dus als fonetisch verschijnsel oud te zijn; in het ‘classieke’ mnl. van de grote schrijvers (Maerlant enz.) zijn geen vindplaatsen ervan ontdekt: wel in ambtelijke documenten; pas in de 15de e. worden ze talrijker, vnl. in Brabant en in Holland.

Omgekeerd komt, vnl. in Holland in de 15de e., hypercorrecte d tot stand: 1366 cade, 15de e. sweder = sweer ‘schoonvader’, widel = wile ‘sluier’, clyedere = klier, zeede = zee, woekerijde met suffix -erij.

Opm. 1. Een misschien anders te beoordelen (Franse?) d in valeide ‘vallei’, en in het verspreide corweide, cautsiede ‘kassei, chaussée’, meisniede ‘mansionata, meisnée’.

Opm. 2. Invloed van de conjugatie en van infinitieven van het gewone type (luden, bedieden) is wel de oorzaak van de d in ghescieden (n. ghescien, vgl. hd. geschehen), het frequente beliden (: lien ‘zeggen’).

Opm. 3. Een (door l) gemouilleerde d komt voor in de 15de e. in Brab. vormen: naeldie, beeldien ‘naald, beelden’.

Aant. b. L.S. § 73, 2.
c. Slechts eenmaal in dat nl. Steenhuffel (Brab.) 1303 dadis ‘dat is’ (AEB 290, 157).
Geen assimilatie t > d, maar behoud van d in oostmnl. hoe gaedet, gi hebdet (A.A. Verdenius Ts 43, 1 v.).
d. eldere Ieper 1327 Stadsr. 839, 10 enz., Turnhout 1336 Martens p. 84; volders Oudenaarde 1338 Drap. I 281, 1; alder heyleghen Anderlecht 1320 AOO Brussel B 862, 15; reeds Mechelen 1293 gemeinder munten MedVA 1942, 150, Erps 1294 van cleinder monten AEB 5577, 419, Grimbergen 1293 si ... donder haren wille met ‘doen er’ ib. 413, 1295 si ... dadender toe ib. 425; Antwerpen 1398 geclonkender boute (Brab. 69), vgl. Mechelen 1386 van kanpenden (= hennepen) zeelen (682).
e. bunder Velzeke 1294 OMO n^o 1; besuec Brussel 1393 Usuriers p. 159; in jaer Alsemberg 1303 AEB 5578, 1335 Asse AEB 4612; onveren Brugge 1325 Memoriaal p. 5; besculegt L.S. § 121; werlic Brugge 1282 Drap. I 388, 2, wereleec Leuven 1403 Martens p. 62, L.S § 121; behennichede Kaetspel LXXX; nog Gent 1373 oemoedelic < oodmoed- Drap. II 537, 6; hoeren: vermoren (= rd; Esm. 379);
Maddalene: 1345 Brussel AOO B 864, onderhal dachwant Asse 1298 Mnl. Lb. p. 217, Leeuw 1302 AOO Brussel ChInf 269; V.H. p. 193 v.; Gent 1296 gaf ende bewide (gecoll. orig., Vad. Mus. V 289).
f. V. Helten in Ts 28. 1909. 312; J. Franck Incl. 44 v; spreecstu: vgl. ags. hilpestu A. Meillet M.S.L. XII. 16 v.; over ommentomme: Incl. p. 74 (analogie). Voorbeelden van stemloos geworden d: noottruft, notorft = nooddruft, ontecken = ontdekken, ontreigen, ontwingen, ontoen, ontragen, ontuken, dosteen = dustaen(ig) ‘dusdaan’, sulctenich = zulkdanig; na -t (van het lidw. of van het pron.) terde deel, dat tijd = dat dit, tac = dat dac, torp = 't dorp, toopsel, tebat = 't debat, tocht = 't docht (§ 114 c Aant.) (vgl. ob dat § 107 Opm. 1). Voorts: 14de e. Limb. dynstach, goedestach = woensdag, Tienen 1370

donderstaghe, Winoksbergen (Fr.-Vl.) 1455 mistach (misdag) Drap. 2de p., I 529 en met d i.pl v. t: Nieuwerkerken 1322 sesde (Limb.), Brussel 1350 zessdalve: bewijsplaatsen, betoog en lit. uitvoerig in MedVA 1956, 21 vv. (stelling: in een ouder stadium ontstond t uit d na stemloze cons.: vb. opte, ontecken, sulctenich, dinstag, de zw. praet. tapte, maecte enz., maar in een jonger stadium bleef d bewaard: opde, ob dat, wercdag, uitgenomen in Brabant na t en d). Nog Limburg 1280 en andersi (= in de andere) Stitwechs = 's Ditwechs (Oudenbiezen p. 15, 160), 1285 torp = 't dorp (p. 50), 1285 ane stuuels wier (= des duivels wijer = vijver), stekens ‘des dekens’ (p. 157, 193).
g. Buiten V.H. § 130, § 98 B zie thans T.e.T. 6. 149 en voor het mnl., ook de (fonetische) verklaring N. Tg. 46. 1953. afl. De Vooys, p. 64 vv. Nog: Limburg 1280 en andersi = in andere zijde (Oudenbiezen p. 15; enige vorm). Ieper 1485 scaloes (= schadeloos) Drap. 2de p. I 35, versmanessen 39, ro caproenen 47; einde 15de e. laen, breen (verbreden) Oudenaarde p 569, Antwerpen 1372 ou grote, opten ouwen bogaert T.e.T. 10. 1958. 78. Legen ‘ledigen’ (: plegen) in Brabant vóór 1351: Leuv. Bijdr. 47 (1958), p. 80 v. 9. Wrake Ragisel r. 316 (p. 309) die deinen (= deed men) keren Willemyns Brugs 251
vaeyer, hoeye: Brussel 1469 (Brab. 213 v., ook 358), Antwerpen 1426 verboeyemen (t.w. een korf: Brab. 100). a. 1475 goeiken < goedeken Oudenaarde p. 567. Utrecht 1435-: roeyen ‘stangen’, quaeij ‘kwade’ enz. (Veen-Berg p. 22).
Hypercorrecte d: cade Mnl.W. 3. 1093 (Mieris), voorts Schonfeld § 37 (in Mnl W. weer te vinden en met behulp van de Bouwst. te localiseren en te dateren); Brussel 1403 op de vedemerct Brab. 250; Leuven 1411 volderiden, backeriden enz.: Misc. Gessler p. 825; 's-Hertogenbosch 1405 vervodert = vervoerd (Brab. 497), 1435 nyde schilde = nieuwe, vgl § 71 (501), Tienen 1439 te medene = maaien (Brab 794, 767). Merkwaardig is de (thans in Brabant nog bestaande) vorm stroot = stro in Leuven 1464: van 22 mandelen stroets (Brab. 612), ontstaan uit de verhouding rie(d)în staat tot ried zoals stroo-în tot X = strood MedVA 1971, blz 36
Opm. 2. Materiaal bij v.H. § 133; vgl. N.v. Wijk in Ts 26, 1907. inz. p. 22.
Opm. 3. naeldie: Top. Dial. 25. 274; vgl. Brussel 1436 orloyde = horloge CRH CXII. 94; in de dialecten: Stevens in T.e.T. 5, inz. 104, en (na n) Carême in L.B 40. 113 vv. Hoebeke N. Tg. 54, 134 v. signaleert mouillering van d (t) in Oudenaarde einde 14de eeuw (aensichte ‘geschenk’ < handgicht; nd > nd' > nž, gespeld ns), alsook 1462 beelgen = beelden. Vgl. Kortrijk 1391 te siere heingichten doe hi huwede K Pn no 409 Nog Hoebeke Oudenaarde 159 v, J F Gessler, Oudhasseltsch Gloss 55 haensichtgelt ‘presentiegeld’

S en Z

§ 116. a. In de anlaut staat de stemhebbende fricatief z vóór vocaal (vaak nog s geschreven, maar ook reeds in de 13de e. z): sake (zake), zeghel, zien, somer, zullen; vóór w: swager, swart;

de stemloze s vóór vocaal in vreemde woorden (zeer dikwijls s geschreven, ook wel c, zelfs ch, ts, maar haast nooit z): ceder, saerge, sacrament, saint (dit z. zeld. met z), Sinxen (Chincsenen), cheins (tseins), citeit;

in nederl. woorden vóór l: slaen, m: smerte, n: sniden, stemloze explosieven: spec, spreken, staen, stroem; over sch, zie beneden b; over scl: § 102;

ook na lidwoord-t, bijv. in de gen. tspapen, tsrechters (soms gespeld tcrechters, tcgoethues); vóór palatale vocaal staat wel eens ch, wat op /ʃ/ of /tʃ/ kan wijzen: cheren = 's heren, chiaers = 's jaers, tsaermeer = te jare meer ‘dit jaar’.

In de inlaut komt de stemhebbende z, meest nog s gespeld, voor bij vrij contact: lesen, kiesen, wisen, ook vóór stemhebbende explosief: praet. wijsde (wat op z wijst, anders was de d tot t geworden: *wijste, § 115 ƒ); en na l: alse; de stemloze s bij nauwe aansluiting: wassen ‘groeien’, wissel; ook bij vrij contact vóór n: ducent (d.i. /dy:snt/), dicendach ‘Dinsdag’ (en dan vaak c gespeld), alsook in vreemde woorden: deuocie ‘devotie’, cruce; voorts vóór stemloze cons.: dienst, geest, wespe; na r in kercen ‘kaarsen’, diverssche.

Opm. 1. In spellingen als Brab. alge = alse, derchere ‘dorser’ wijzen g en ch op de praepalatale fricatief /ž/ en /ʃ/, onder invloed van l (§ 102) ontstaan. Vgl. § 102 Opm. Aant., § 112 Opm. 4.

In de auslaut komt alleen de stemloze fricatief s voor: glas, huus, verlies, vlas.

Opm. 2. Assimilatie van s, bijv. Disendaechs § 115 e; assimilatie aan s: masschien = mach schien ‘misschien’, maesscap = maegschap, ghetuscap = ghetuuchscap, crijstu = crijghstu, (hi en becri se weder = be-

crighe), bliscap, vrienscap, voespore, hoefswere, kersavont, enz.; huesch, proest, helscede, herst = herfst (§ 109 d); aelmoesse = aelmoesene.

Opm. 3. In Z.-W.-Brab. en O.-Vl. leest men, tot in de eerste helft der 14de e., metathese van auslaut-s: elsc = elcs, hofstaest: vgl. Vorml. § 14 Aant., soe dast = dat 's.

b. Sch

In de anlaut vindt men sc (en reeds vroeg sch): schepenen, scip, schuldich, scone, scriven.

Een grafie als O.-Vl. en Limb. scheens = 's geens, O.-Vl. en Limb. dusschedane = dus ghedaen (§ 112 b Aant.) doet aan een uitspraak /sχ/ bij het teken sc, sch reeds om 1300 denken, onderstelling die in de niet zo zeldzame spelling sch wel steun kan vinden. Anderzijds echter bestaat thans in Zuid-Limburg, in de zuidelijke Dendervallei en even ten Oosten in Brabant en in de zuidoostel. helft van West-Vlaanderen (nog?) de uitspraak /sk/. Op grond van een middeleeuws relaas dat gewaagt van de uitspraak van scilt ‘cum aspiratione’ kan echter de spelling sch ook een aanduiding zijn van een (althans Vlaamse) uitspraak /skh/: vgl. § 110 b.

In de inlaut komt sch voor intervocalisch, meest met nauwe aansluiting: tusscen, visscere, maar ook met vrij contact: eescen (eiscen), ruusscen; voorts na liquida en nas.: valsce, vlaemsce, mensce, meerschen, en na cons.: erdsche.

De spelling is meest ssc: tusscen, later in de 14de en 15de e. ook ssch: tusschen. Zeldzaam is sc, sch: tuscen, tuschen.

Een grafie sk kan op /sk/-uitspraak wijzen; dit is zeer gewoon in Noord-Holland: lesken, waskede, visker, terwijl in Zuid-Holland sch voorkomt; Dordrecht heeft wasghen, vlescghe, visghe.

Een grafie sgh komt voor te Zutphen: tusghen, eysgen, visgherye, in Gelderland, in Brabant, waar -ss- zeer zeldzaam is; uitspraak kan dus /sχ/ zijn geweest.

In Vlaanderen zijn er, voor de inlaut, te weinig ondubbelzinnige tekens die op een bepaalde uitspraak zouden wijzen. Brugge 1279 van den zieselsghen (schep. v. Sijsele), x lb.

vlaemsker penenghen herinnert aan een uitspraak s + k of diepliggende k resp. glottisslag, vgl. § 110 b en boven anl. sk.

Na lange vocaal was -sch- in een jongere periode een gegemineerde of lange s geworden; in Brabant sporadisch (Brussel) zeker.

In de auslaut is de spelling gewoonlijk -sch: valsch. visch.

Overal komt ook vaak spelling -s voor, wat op /s/-uitspraak wijst: visbrugge, vers, Rijns, evenals inverse spellingen: lansch wert ‘land's waard’, overmijtsch = overmids.

Aant. a. Jacobs p. 299; ZWBr. p. 208, 211 [c, ch, ook 1320 dgdoenderdaghes (= dž), jerandries = 's Heer A.]; z. Gent 1288 zeevisch, zomer, zuin (Gent. Stadsf. p. 391 v.); Brugge 1277 zelfende, zijn (Drap. 1 348, 29 vv.) enz. Eigenaardig is h voor de genitief-s: 1312 Gheerarth Oudenaarde p. 582 (grafisch dooreenlopen van s en h?), ook te Calais T.T. 18 (1966), 157.

In woorden met intervocalische stemloze s, bijv. wassen, wissel kan niet uitgemaakt worden of s (nog) als lange consonant klonk, zoals toen hij door assimilatie uit hs ontstond (ohd. wahsan, wehsal). Dat een dgl. lange consonant bestaan heeft, bewijzen vormen als vlăssen (: vlăs, ohd. flahs) waarin a in gesloten syllabe (vlas-sen) niet gerekt werd, terwijl dat in glāzen (= glăs) in open syllabe (glă-sen > glāzen) wel het geval was. Wanneer echter (na de tijd van de rekking in open syllabe) een korte vocaal gevolgd van enkele consonant in een flexievorm kort blijft en dit aangeduid wordt door dubbel schrijven van de consonant (= ons huidig spelsysteem, bijv. spin: spinnen), was die dubbel geschreven consonant niet meer lang: Gent 1393, 1394 van den Zwinne (LSVI. 85, 99) = (uit een ouder tijdperk) 1400 binnen den Zwene 190, 192; Brugge 1282: 2 jocken Drap. I 394 2, begin 15de e.: jocken (plur. van jok) Mnl. W 3, 1054. Nader: Top. Dial 36 (1962), 91 v. - Over danssen, perssen, vgl. Neophil. (Gromingen) 40. 217.

Opm. 1: alge: ZWBr. p. 179, Top. Dial. 25. 269 vv. Bevreemdend is Brussel 1470 degen, legen, met g = intervocalische z (Brab. 221).
In de auslaut is spelling z zeer zeldz.: Jacobs p. 301 v., Venlo § 57: sz.
Anlaut Gervaes = Servaes (de heilige) Hs K B Brussel IV 27, f. 11 r^o, 15e eeuw, limb

Opm. 2: V.H. p. 194 v., becrise Diest 1333 (Brab. 365) < becrige se: tenzij hier g intervoc. gesyncopeerd is, evenals z in pln. a. 1416 Mazesele, maezelle (Brab. 210), vgl. §§ 109 Opm., 112 Opm. 2.
Assim. ts > s in Leuven 1409 te messene, naast metsene ‘metse(le)n’ (Brab. 604), vgl. de inverse spelling Gloriant 250, 260 metselgier = messagier (hs Hulth. ca. 1410).

Opm. 3: elsc Duisburg 1325 (AEB 6442), 1326 Anderlecht hostaest (AEB 144), dast Velzeke 1249: OMO 1. 12.
b. anlaut: spelling schabinus in Biab. reeds 1187 (ZWBr. p. 196), gheschreven 1254 te Middelburg OMO 3, 3. Over nnl. sk-uitspraak enz.: V. Verstegen in Top. Dial. 16, 1942, 31 vv.; mnl. skh-uitspraak en scilt ende vrient: E. Blancquaert in Album F. Baur I 85 vv., Oork. Brugge p. 83, Limburg /sx/ of, na 1350, sk: Venlo § 94.
inlaut: Jacobs Mvl. p. 274; sk: Heeroma p. 25, Daniels I p. 152; Leiden 1412 Enghelske velle, Scotsken (Stadsr. p. 219), Rijnske gulden (p. 270); - sgh: Holmberg p. 84 vn. 2; Tille §§ 147, 149. 7; Vlaanderen: Gent 1236 flamsgher, pasghen, tusghen Gysseling Stud. Germ. Gand. V. (1963), 18; Brabant: ZWBr. p. 196 (1313 paesghen, 1352 tusghen, 1268 drischghe); Antwerpen 1302: men ... eisghet (MedVA 1933, foto 4); Antwerpen 1303 tuscghen (Brab. 32), Breda 1330 tusghen (117, 1352: 119, maar 1387 tusken, versker: sic ‘vissers’ 125: vgl. § 103 Aant. cursters), Diest 1342 vesgherstrate (317), 's-Hertogenbosch 1368 te wasghen (472), Leuven 1421 vanden walsgen brabande (557), Tienen 1459 te dorsghene (395), Zoutleeuw 1446 Paesgen (843), Helmond 1375 van den bosghe (396), Mechelen 1457 te cuysghene (697); -ss-: in Brabant te Leuven 1301 visse, 1438 tussen (Misc Gessler p. 812), Brussel 1325 tusen ‘tussen’ ZWBr. p. 196, 1375 plassendonc = 1362 plaschendonc, Noorderwijk n^o 926; Limburg 1304 tossen (Oudenbiezen p. 219); in Vl.: Jacobs p. 275; - zieselsghen: Brugge AOO Pot. 42, vlaemsker Brugge R.A. bl. 6753. Oork. Brugge p. 83 denkt aan uitspraak ske in het achtervoegsel (vlaemsche, mensghe); Vlaemse (met s) is schrijftaalvorm.

-sch- > -ss-: V. Loey Top. Dial. 36 (1961), p 96.
auslaut: Limb.: L.S. § 96; Tille § 148 v. (erdsche bisscop = aartsbisschop); Venlo § 60; Roermond 1340 overmijtsch Mnl. Lb. p. 344; Limburg 1286 den Eggeldris (Oudenbiezen p. 152); - Brab.: 1393 vleems, Mechels enz. (Usuriers pass.); Mechelen 1289 loventse, 1291 lovents ‘Leuvens’, 1296 Paesdaghe (MedVA 1942, 135, 139, 156); ca. 1350 gheheist, visbrugge (Mnl. Lb. p. 253 v.); Antwerpen 1292 gheeist (ib. p. 237), 1459 eenen vetten osch (Brab. 103); -chs in ZWBr. p. 196, Misc. Gessler p. 812 (-bochs, -bosh); - Vlaanderen: Gent ca 1240 ualsheiden Vmap 11, maar ualsche 13, omgekeerde spelling ghewiscelde, wiscelt 57; Gent 1288 vers, tfleeshuus (Stadsf. p. 392), Brugge 1282 lazers (Drap I 384, 5), Aardenburg 1350 Scoitse wulle, Spaents waerp, Vries waerc (ib. 49, 25, 50, 31); overigens Jacobs Mvl. p. 276; OMO: Saaftinge 1260 lansch wert 4. 7, lombards, vlamser Gloss. s. v sch; Maerlant: Franck Alex. G. p. LXV; - Holl.: Tiemeijer § 339; Leiden 1420 Airnemse gulden, 1419 Vlaems gelts, 1412 Hairlems bier (Stadsr. I p. 400, 363, 371, 267). Gent: 12de e. anl. s + occl. inl. s + spir.; ausl.: 11de sχ, 13de e. s: G.Nk. 591

voetnoot1): Voormnl. þ, ð wordt anders mnl. d.

Vorige Volgende