De Nederlandsche kerkgeschiedschrijver Geeraardt Brandt

§ 3.
Brandts laatste levensjaren en dood. Geschriften dezer periode.

Ik keer thans tot Brandt zelven terug, om in 't kort de laatste jaren zijns levens na te gaan en den weten-schappelijken arbeid van deze periode te beschouwen, die geheel van karakter veranderde, daar hij weldra de kerkgeschiedenis en met haar de theologie vaarwel zeide en zich geheel aan de beoefening der letteren overgaf. Gaarne zou ik echter den lezer eerst een blik laten slaan in 's mans huiselijk en meer inwendig leven: doch dit is mij niet vergund; de bestanddeelen daartoe, even als tot de kennis zijner jeugd en eerste vorming, ontbreken bijna geheel en al: want zijn kleinzoon meende geheel in overeenstemming met den geest zijner eeuw, zich voldoende van zijne taak te kwijten, door de meest in het oog springende voorvallen uit het leven zijns grootvaders op te teekenen, en had voor het innerlijke van dat leven volstrekt geen oog. En wij mogen dat betreuren, ons er over verwonderen kunnen wij niet. Hadden wij dan regt omtrent Brandt iets te eischen, dat zelfs aan Hooft en Vondel niet is te beurt gevallen? Of hoeveel is ons van hun leven uit dit oogpunt meêgedeeld? En is het vreemd te noemen, dat men in eenen tijd, toen de geschiedenis beperkt werd tot een

[p. 64]

verhaal van het uitwendige politieke leven der volkeren, de oorlogen hunner vorsten, de kabinetstwisten der staatslieden en de glorierijke daden hunner krijgsoversten, dat men toen meende iemands leven te schetsen, wanneer men aangaf, wat hij gedaan had of hem overkomen was, welke waardigheden hij bekleed of welke werken hij geschreven had? Ook de brieven door Brandt aan zijne talrijke vrienden geschreven, die hier van zooveel dienst zouden kunnen zijn, zijn nooit verzameld en uitgegeven. Wel is achter zijne levensbeschrijving eene verzameling van aan hem gerigte brieven gevoegd, doch die is zeer onvolledig en bevat bijna uitsluitend stukken van zijnen vriend Joh. Vollenhove over letterkundige onderwerpen, zoodat het den schijn heeft, alsof de overige juist met opzet zijn achterwege gehouden.

Intusschen, de weinige trekken, die dan toch worden medegedeeld, doen ons een allezins gunstig denkbeeld van zijne inborst en zijn karakter opvatten en bevestigen ten volle den aangenamen indruk, dien wij terstond bij de beschouwing van zijn portret ontvangen. Onbesproken van handel en wandel, uiterst matig van levenswijs, nederig, vredelievend, blijmoedig, ernstig, aangenaam in den omgang met allen, die hem ontmoetten, - ziedaar het beeld ons door de Haes van hem geschetst.¹⁾ Dat hiermede eene rustelooze werkzaam

1) ‘Wat zijne gestalte belangt, hij is niet zoo opgeschoten als voegelijk geweest. Zijn aengezicht is kennelijk uit de print, gesneden naer d' afbeelding van musscher, die hem allerbest getroffen hadt en was mager-achtigh doch gezont van kleur. Zijne oogen waren bruin, levende en doordringende, teffens heldere spiegels van de lieftalligheit zijner inborst en de schrauderheit van zijnen geest.’ - de haes, t.a.p. bl. CO. Portretten vond ik van hem: een gegraveerd door P. van gunst, een in zwarte kunst door P. schenk, een in groot formaat door j. tangena, en een weinig beteekenend bij pars, Index Batavicus, etc. p. 220.

[p. 65]

heid gepaard ging, zal wel naauwelijks behoeven opgemerkt te worden: steeds was het zijne gewoonte ten vier of vijf ure op te staan, en het is bekend, dat hij aan een zijner laatste werken, het Leven van de Ruiter, gedurende honderd dagen, veertien uren daags gearbeid heeft. En waarlijk, men heeft slechts het oog op de breede lijst zijner werken te slaan¹⁾ en daarbij te bedenken, dat hij predikant te Amsterdam was, om de waarheid te erkennen van het indefessus agendo, dat op den titel van een zijner na zijn dood uitgekomen schriften²⁾ geplaatst is en toe te stemmen, dat Arnold Moonen, in het bewuste bijschrift, het volste regt had hem den arbeidzamen te betitelen.³⁾

Dan, voor nog ééne bijzonderheid zijn wij aan de Haes dank schuldig, dat hij ons namelijk de voornaamste vrienden van Brandt opgeteld en dus in de gelegenheid gesteld heeft, ons eenigzins den kring voor te stellen, waarin hij geleefd heeft.⁴⁾ Zóó worden met name door hem genoemd: Pieter de Groot, zoon des beroemden ballings; Arnout Hellemans Hooft, zoon van den Drost van Muiden; Constantijn Huijgens, Adriaan Paets, bewindhebber der O.I. maatschappij en later afgezant der Staten aan het Spaansche hof; Kornelis Hop, raadsheer in den Hoogen Raad van Holland, Zeeland en Vriesland, en zijn zoon Jacob

1) Zie bijlage F.

2) Leven van de Ruiter.

3) Toch scheen hem eene zekere achteloosheid of traagheid in het afdoen van zaken eigen te zijn; want meermalen vindt men in de correspondentie van vollenhove het verzoek, om sommige stukken, eenige maanden geleden ter beoordeeliug toegezonden, eindelijk eens te mogen ontvangen. Verg. brief XXXIV, XXXV, XXXVII, XLIX, enz.

4) Zie de haes, bl. 59.

[p. 66]

Hop, pensionaris der stad Amsterdam; Kornelis Kloek reeds boven vermeld; Joan Hulst, resident van de Staten in de Zuidelijke Nederlanden; Joan Pesser, Burgemeester van Rotterdam; de dichters Renier Anslo, Joachim Oudaan, Jacob Westerbaen, Antonides van der Goes, Joost van Vondel; de historieschilder Adriaan Bakker;¹⁾ eindelijk de predikanten Franciscus Martinius te Epe, Willem Sluiter, te Eibergen, Bernart Vollenhove te Kamperveen, Arnold Moonen te Deventer, Johannes Loedingius, Balthasar Bekker en Isaäk Pontanus te Amsterdam; maar vooral Christiaan Hart-soeker te Rotterdam en Johannes Vollenhove te 's Gravenhage, die in dezen kring de eerste plaats innamen. Vollenhove ontving gewoonlijk de werken van Brandt, voor die ter perse gingen, ter beoordeeling, terwijl Brandt op zijne beurt een oordeel over de produkten van zijnen vriend uitbragt. Verscheidene beroemde namen, zooals men ziet, komen op deze lijst voor en de betrekkingen, die onze geschiedschrijver, hetzij door eigen naam en verdienste, hetzij door zijn huwelijk met de dochter van den beroemden van Baerle had aangeknoopt, mogten onder de luisterrijkste van die dagen geteld worden. Den 11 Julij van het jaar 1674 verloor hij deze voortreffelijke gade, die gedurende meer dan twintig jaren den levensweg met hem bewandeld had, en na eene langdurige allersmartelijkste ziekte in den ouderdom van twee en vijftig jaren overleed. Vijf kinderen had zij hem geschonken, te weten drie zonen: Kasper,²⁾ Geeraardt,³⁾ en Jo-

1) Zie Navorscher XII. bl. 19.

2) Geb. 25 Julij 1653, gest. 5 Oct. 1696.

3) Geb. 5 April 1657, gest. 21 Dec. 1683.

[p. 67]

hannes,¹⁾ die allen met lof het leeraarsambt bij hunne gemeente bekleed hebben, en twee dochters, Cornelia en Anna geheeten, beide te Rotterdam gehuwd. Dat hij aan de opvoeding dezer kinderen alle zorg wijdde, en dat het niet slechts zijn streven was, hun de noodige kennis tot uitoefening eener toekomstige betrekking te schenken, maar integendeel hunnen gezigtskring zooveel mogelijk te verruimen en hen de wereld te doen kennen, blijkt onder anderen uit de omstandigheid, dat hij hen ook in de nieuwere talen en vooral in de Engelsche, deed onderwijzen, als mede uit het plan, dat hij vormde, om volgens de gewoonte dier tijden,²⁾ zijnen zoon Gee-raardt eene reis naar Engeland te laten maken, ten einde aan de hoogescholen van Oxford en Cambridge zijne theologische studien te voltooijen.³⁾ Het was mede de zorg voor de vorming zijner toenmaals nog jeugdige kinderen, waaraan hij door zijne bezigheden geen tijd genoeg meende te kunnen besteden, die hem, na den dood van Suzanna, op den 14 Julij 1675 nogmaals in het huwelijk deed treden, met zekere Katharina van Zorgen, omtrent welke de Haes⁴⁾ ons alleen meêdeelt, dat zij een vrouw was van eerlijke afkomst en uitnemende deugden, en haren echtgenoot geene kinderen geschonken heeft.⁵⁾

Kalm en rustig zouden nu de laatste dagen zijns levens, verdeeld tusschen zijn herderlijk ambt en de be-

1) Geb. 6 Julij 1660, gest. 13 Jan. 1708.

2) Zie Dr. r. fruin, t.a.p. bl. 133.

3) Levensbeschr. van Nederl. Mannen enz. Dl. IV. bl. 62.

4) Bl. 51.

5) Welligt was zij eene zuster van Elizabeth van zorgen, eerste vrouw van prof. phil. van limborch. Verg. Brandt's Poëzij. IIIe Deel. bl. 53 en 158.

[p. 68]

oefening der vaderlandsche letteren, geweest zijn, had de dood hem niet den 21 December 1683 zijnen geliefden zoon Geeraardt ontnomen. Zeer zwaar trof hem deze slag en niet zonder reden, want veel werd aan dezen jongeling verloren, die reeds enkele proeven van zijnen geest geleverd had en als prediker zeer hoog geschat werd.¹⁾

Maar niet lang zou hij hem behoeven te overleven. In den zomer van 1685 bezocht Brandt namelijk zijne kinderen in den Haag en te Rotterdam. In laatstgenoemde stad werd hij door eene ziekte aangetast, die spoedig zoozeer in hevigheid toenam, dat hij zijne zwakte gevoelende zich met christelijke onderwerping en uitnemend vertrouwen op zijnen Heiland tot sterven bereidde, waarbij hem de Remonstrantsche predikant Okkerus Pesser met stichtelijke redenen versterkte. ‘Den 12 Julij verviel hij in eenen diepen slaap, die de omstanders meenden, dat de laatste was. Als daarop de droefheid van echtgenoot en kinderen in luid gejammer uitbarstte, deed hem dit ontwaken; hij keerde zich tot hen en voerde hun eenige troostredenen te gemoet, die getuigenis gaven van de kalmte zijns gemoeds en de onwankelbare hope, die hem bezielde. Kort daarna geraakte hij weder in slaap, gedurende welken hij zonder het minste bewijs van lijden zachtkens den geest gaf.’²⁾ Zijn lijk werd te Rotterdam in de Fransche

1) hartog, Gesch. d. Nederl. Predikkunde, bl. 209 e.v. - brandt stelde een kort verhaal van het leven zijns zoons op, in 1705 achter eenige leerredenen van dezen uitgegeven en ten onregte door rogge in zijn meermalen aangehaald werk, bl. 199, aan j. brandt toegekend. Vgl. de haes, t.a.p. bl. 35.

2) de haes, t.a.p. bl. 52 en vlg. - Ten onregte noemt hoogstraten t.a.p. den 11, Julij als den dag zijns overlijdens.

[p. 69]

kerk in het graf van zijnen geliefden zoon bijgezet. Groot en algemeen was de droef heid, die zijn dood verwekte, niet slechts bij zijne verwanten en vrienden, maar bij allen, die slechts eenigzins in staat geweest waren om zijne gaven en zijn uitmuntend karakter te leeren kennen.¹⁾

Thans nog een enkel woord over de wetenschappelijke werkzaamheid van deze periode. Zoo als ik reeds aanwees, veranderde zij geheel van karakter; want Brandt nam, door de opgerezen moeijelijkheden afgeschrikt, het besluit van de verdere uitgave van de Historie der Reformatie af te zien, om zich vooreerst alleen op het onzijdige terrein der Nederlandsche letterkunde te bewegen. Hoeveel nu ook de geschriften van dit laatste tijdperk zijns levens hebben bijgedragen, om hem op dat gebied met eere te kroonen en een gevierden naam te bezorgen, zij vallen als niet van theologischen aard buiten de door mij in dit proefschrift te stellen grens, waarom ik dan ook in eene eenvoudige opsomming zal berusten.

Zóó werden door Brandt achtereenvolgens uitgaven

1) De lijk- en lofdichten op brandt vindt men grootendeels bij de haes, t.a.p. bl. 69-114. - Om der volledigheid wil moet ik hier nog een punt betreffende het leven van brandt vermelden, dat met een digten sluijer is omgeven, te weten, zijne gewaande handelingen met graaf d'avaux, den gezant van lodewijk xiv in de Nederlanden. Deze verhaalt namelijk in zijne Négociations en Hollande, in 1752 door den abt mallet uiigege-ven, dat hij bij zijne pogingen, in 1680 te werk gesteld, om een verbond tusschen Croningen en Friesland ter eenre en Amsterdam ter andere zijde in het leven te roepen, tot tegenwerking van den invloed van willem iii, geholpen werd en inlichtingen ontving van ‘uu Ministre Arminien, homme de beaucoup d' esprit et qui avait beaucoup de crédit auprès de Messieurs d'Amsterdam.’ Vgl. t.I.p. 101. Onzeker is het, wie hiermede bedoeld wordt. wagenaar Amsterdam enz. Dl. II. boek XX. bl. 675, zegt, dat het geen ander dan brandt kan geweest zijn, zonder echter eenig bewijs voor die uitspraak aan te voeren. Ik heb niets tot opheldering gevonden.

[p. 70]

bezorgd van al de werken van den ridder Hooft en van de gedichten van Vondel, die hij door eene keurige beschrijving van hun leven deed vergezeld gaan, thans bijna de eenige bronnen, die wij voor de kennis daarvan bezitten: voorts eene nieuwe uitgaaf van Huig de Groots beroemd werkje: Bewijs van den waren godsdienst. Brandts eigen voortreffelijk werk: het leven van den admiraal de Ruiter, mede een vrucht van deze laatste jaren, was half afgedrukt, toen hij aan zijne studiën ontrukt werd. De uitgaaf werd onder het toezigt zijner zonen voortgezet, die, benevens het tweede en derde deel van de Historie der Reformatie, nog van zijne hand het licht deden zien: de Daghwijzer der Geschiedenissen en de Historie der Rechtspleging in 1618 en 1619 gehóuden, die alle getuigenis aflegden van zijne voortdurende onderzoekingen en belangstelling in de geschiedenis zijns vaderlands, en het ons des te meer moeten doen betreuren, dat hij zoo spoedig het veld der Nederlandsche kerkgeschiedenis verlaten heeft.¹⁾

1) Zie over de werken dezer laatste periode bijlage E.