Uyt-spanningen

[p. 591]

121
't Heylige sacrament ont-heyligd.⁺⁺

Des Heren Dood werd statig overdagt¹
In 't Heylig maal/ en der Discip'len schaar²
Toont met haar cleed vol y-del-heyd en pragt
Dat werld en duyvel in haar leven. waar
Sijn onder dees' genoden⁵
De regt-geroepen dooden?⁶

Men denckt om 't hayr met bloed en sweet geclitt':⁷

En laat den lock in pragt den kouden borst/^88-9
Die liefdeloos bevriest/ verwermen. Bid^8-99-12
Vry op sijn Tollenaars/ 't hayr met een korst^9-1210
Sal 't sondig hert betrecken/^9-1211
En voor u slagen decken.^9-12

Men denckt om band en touw die arm en hand^13-14

Geknevelt hadden: en het pragtig hert^13-1414
Kan nog in weeld haar arm in doeck en kant
Onroerlijck kneev'len. Is dat niet die smert¹⁶
(O Goddelose rotten)¹⁷
Als magteloos bespotten?¹⁸

+ Titel 't Heylige sacrament: het Heilig Avondmaal

+ Melodie: Wellicht nieuw gecomponeerde melodie zonder wijsaanduiding, waarvan de strofevorm overeenkomt met die van tekst 44.

1 werd: wordt; statig: plechtig

2 en: het voegw. heeft hier de betekenis van: en desondanks; der Discip'len schaar: de gelovigen die thans aanzitten

5 genoden: genodigden

6 regt-geroepen: wettig geroepen; dooden: nl. de ware gelovigen. Vgl. het avondmaalsformulier: ‘(...) aangezien wij het leven buiten onszelven in Christus Jezus zoeken, zo bekennen wij daarmede dat wij midden in de dood liggen.’

7 denckt om: herdenkt; 't hayr met bloed en sweet geclitt': nl. van Christus' hoofd, vgl. Matth. 27:29-30; geclitt': aan elkaar vastgekleefd

8 den lock: de haarlokken

8-9 L. bedoelt ironisch, dat de haarlokken het koude hart van ongeestelijke avondmaalgangers maar moeten verwarmen.

8-9 L. bedoelt ironisch, dat de haarlokken het koude hart van ongeestelijke avondmaalgangers maar moeten verwarmen.

9-12 L. wil zeggen: U mag zogenaamd ootmoedig op uw borst slaan, zoals de tollenaar in oprechtheid deed, maar uw ijdele haar zit er - letterlijk en figuuurlijk - tussen.

9-12 L. wil zeggen: U mag zogenaamd ootmoedig op uw borst slaan, zoals de tollenaar in oprechtheid deed, maar uw ijdele haar zit er - letterlijk en figuuurlijk - tussen.

10 Vry: gerust (ironisch); op sijn Tollenaars: als de tollenaar (uit Luk. 18:13), die juist zeer ootmoedig was en zich schuldig wist.; 't hayr met een korst: het zwaar bepoederde haar

9-12 L. wil zeggen: U mag zogenaamd ootmoedig op uw borst slaan, zoals de tollenaar in oprechtheid deed, maar uw ijdele haar zit er - letterlijk en figuuurlijk - tussen.

11 betrecken: bekleden

9-12 L. wil zeggen: U mag zogenaamd ootmoedig op uw borst slaan, zoals de tollenaar in oprechtheid deed, maar uw ijdele haar zit er - letterlijk en figuuurlijk - tussen.

13-14 band (...) hadden: verwijzing naar Christus, die ook gebonden werd, vgl. o.a. Matth. 27:2

13-14 band (...) hadden: verwijzing naar Christus, die ook gebonden werd, vgl. o.a. Matth. 27:2

14 pragtig: praalziek

16 Onroerlijck: tot onbeweeglijkheid toe; die smert: nl. van Christus, Die gebonden werd

17 rotten: menigten, vgl. WNT XIII, 1421

18 De gek steken met (die smert, r. 16) die zonder effect blijft. L. bedoelt: Christus' lijden kan voor zulke ijdele mensen, die door hun levenshouding spotten met Zijn lijden, geen waarde hebben.

[p. 592]

Men denckt aan 't lichaam naackt aan 't cruys gehegt:

En siet die onbeschaamde dert'le daar²⁰
Ontbloot haar arm ter elleboog/ en segt/²¹
De naacktheyd van den Heyland smertet haar.
Lust u dat te geloven?
My segt gy 't aan een dooven.

Die locken vrienden/ troet'len u den borst

Die gy met vuysten slaan moest: en het oor²⁶
Verstoppen sy u deerlijck: met een korst²⁷
Bedecken sy uw hert, en maackens' voor²⁸
Gods woorden onbekoorlijck/²⁹
Gods schigten ondoorboorlijck.³⁰

Het harnas en de boeyen, die uw arm³¹

Gekluystert houden (Dwaas! en merckt gy 't niet?)
Bedwingen uwe hand/ dat gy oh arm!³³
Des Heren brood niet nemen cunt; en siet

20 dert'le: wufte vrouw

21 ter: tot aan

26 Die (...) moest: vgl. Luk. 18:13. L. bedoelt te zeggen, dat het zoals bij de tollenaar op écht berouw aankomt.

27 Verstoppen: sluiten... toe; sy: nl. Die locken, r. 25; deerlijck: jammerlijk

28 maackens': maken het (nl. het hart)

29 onbekoorlijck: onontvankelijk, ongeschikt

30 schigten: pijlen, vgl. Job 6:4; ondoorboorlijck: ondoordringbaar

31 Het (...) harnas en de boeyen: aanduidingen van hulpmiddelen om het toilet van de dames te ondersteunen; de arm staat nl. helemaal stijf van de baleinen, e.d.

33 Bedwingen: (hier:) belemmeren

[p. 593]

35

Sy roepen u/ so weere'^3535-36

 

Wy 't Salig Brood den Heere.^35-36

 

Die naackten arm toont my uw naackte siel,

 

Die sonder bruylofs-kleed ter bruyloft dringt/³⁸

 

En sonder schaamt in schande en sonden viel/

40

En sonder voorspraack miserere singt/⁴⁰

 

En des/ sal naackt de vlagen⁴¹

 

Van 's Heren toorne dragen.

 

Beyd wat! dien tuyt mogt wel eer lang met bloed^*43-4443

 

Geclitt'/ ten deerlijck schouspel strecken; wan^43-4444-4844

45

Den crijger die in handen krijgt/ en doet^44-48

 

Het lichaam volgen: of den Hemel dan^44-48

 

U leerden in uw sterven^44-48

 

Het Lot van Abs'lom erven?^44-48

 

Ey! slaack die knevelende boeyen; tot⁴⁹

50

Het rauw geslagt met veel bequamer tuyg⁵⁰

 

Uw arm en schouders prang en tot haar spot⁵¹

 

Uw lijff in dien form/ dien gy nu wilt/ buyg.⁵²

 

Off wilt gy met u cleeren⁵³

 

Dat proncken nu al leeren?

55

Ick dugt/ de Heer ontbloot sijn arm al vast/⁵⁵

 

En naacktheyt mogt wel haast ons lot sijn: 't hert

 

En bloot en blood staan/ als den rauwen gast⁵⁷

 

Uw schaamte sien en sal bespotten. tart

 

Hem niet die dreygt uw schoot/ en^5959-60

60

Wat schaamt bedeckt/ t' ontblooten.^59-60

2. Wijn-maant 1659.⁺

35 Sy: nl. Het harnas en de boeyen, r. 31

35-36 so (...) Heere: op deze wijze verhinderen wij, terwille van de Heere, dat het avondmaalsbrood tot u komt.

35-36 so (...) Heere: op deze wijze verhinderen wij, terwille van de Heere, dat het avondmaalsbrood tot u komt.

38 Vgl. Matth. 22:11, 12; dringt: dóórdringt

40 voorspraack: advocaat, pleitbezorger, nl. Christus, de Middelaar; miserere: Ontferm u, begin van de Latijnse tekst van Ps. 50

41 des: daarom

* Dit en 't volgende heeft de Heere Godt doen comen, als Sijne H. Majesteyt dat nare Schouw-toneel van branden, Moord, en Vrouwen-cragt in 't midden van 't Land, ende de dorpen van Bodegraven en Swadenburgerdam gestelt heeft, op dat het van 't gantsche Land gesien, gehoort, en met deernis bejammerd soude werden: Die H. Goedheyd of Verdraagsaamheid sig nog vernoegende met een staaltje van Gestrengheyd in 't midden en tot waarschouwing van allen, ende leerende wat 't H. Regt d' onbekeerlijcken dreygt, so het de H. Wijsheyd niet en behaagt de selve door voorspoed te laten verloren gaan.⁺

+ Voetnoot bij r. 43 Sijne H. Majesteyt: nl. God; nare Schouw-toneel: verschrikkelijke schouwspel; Vrouwen-cragt: verkrachting van vrouwen; Swadenburgerdam: Zwammerdam; gestelt heeft: heeft doen vertonen; H. Goedheyd: Gods goedheid die hier wordt gepersonifieerd, evenals in het vervolg Gods rechtvaardigheid en wijsheid; sig... vernoegende: zich tevreden stellend; staaltje: voorbeeld; in 't midden: nl. van het land; 't H. Regt: Gods rechtvaardigheid; H. Wijsheyd: Gods wijsheid.

43-44 L. zinspeelt hier op naderende rampspoed, vgl. de voetnoot

43 Beyd: wacht; tuyt: haarlok; mogt: zou kunnen; eer lang: weldra

43-44 L. zinspeelt hier op naderende rampspoed, vgl. de voetnoot

44-48 wan (...) erven: wanneer een soldaat het lichaam aan het haar voortsleurt, leert God u dan dat u in uw sterven in Absaloms lot deelt? Vgl. 2 Sam. 18:4

44 wan: wanneer

44-48 wan (...) erven: wanneer een soldaat het lichaam aan het haar voortsleurt, leert God u dan dat u in uw sterven in Absaloms lot deelt? Vgl. 2 Sam. 18:4

44-48 wan (...) erven: wanneer een soldaat het lichaam aan het haar voortsleurt, leert God u dan dat u in uw sterven in Absaloms lot deelt? Vgl. 2 Sam. 18:4

44-48 wan (...) erven: wanneer een soldaat het lichaam aan het haar voortsleurt, leert God u dan dat u in uw sterven in Absaloms lot deelt? Vgl. 2 Sam. 18:4

44-48 wan (...) erven: wanneer een soldaat het lichaam aan het haar voortsleurt, leert God u dan dat u in uw sterven in Absaloms lot deelt? Vgl. 2 Sam. 18:4

49 slaack: maak los

50 Het rauw geslagt: de wrede overweldigers, het krijgsvolk; bequamer tuyg: meer geschikt werktuig

51 prang: knelt; tot haar spot: om er de gek mee te steken

52 form: houding

53 u: uw

55 Vgl. Jes. 52:10

57 bloot en blood: woordsp. met bloot in de lett. bet. en blood in de bet. van beschaamd, bang, beangst; den rauwen gast: nl. een van de vijanden, vgl. r. 50

59 Hem: nl. God

59-60 Vgl. Jes. 3:17

59-60 Vgl. Jes. 3:17

+ Wijn-maant: oktober

[p. 594]

't Heylige Sacrament ont-heyligd. Een van de drie gedichten die L. in 1659 over het Heilig Avondmaal schreef, vgl. tekst 46.

Kenmerkend voor L.'s religieuze aandoening met betrekking tot dit sacrament is volgens Buijnsters, 17, de aanwezigheid van een grote spanning tussen het gevoel van inferioriteit en een intense behoefte aan tederheid en goddelijke liefde.

De toon van schuchterheid die uit de twee andere gedichten spreekt, is te verklaren vanuit het gevoel van nietigheid ten opzichte van God. L.'s verontwaardiging over wereldse kleding en opsmuk, zoals die in deze tekst onder woorden is gebracht, komt voort uit de gedachte dat deze strijdig is met het tere, heilige karakter van het Heilig Avondmaal.

Zijn steeds toenemende weerzin tegen de ontheiliging van dit sacrament leidde ertoe dat L. vanaf 1673 het niet langer wenste te bedienen. In de tekst zijn vier delen te onderscheiden. De eerste zes regels vormen de inleiding, waarin de dichter zich afvraagt of er onder de avondmaalgangers nog wel ware gelovigen te vinden zijn.

In de regels 7-24 worden elementen die het lijden van Christus uitbeelden, geplaatst tegenover de pronkerige kleding van hen die tijdens het Avondmaal Zijn dood gedenken. De eenheid van dit tweede gedeelte wordt versterkt doordat de beginregels van de strofen een parallelle opbouw vertonen.

In het derde deel (r. 25-42) laat de dichter zien welke uitwerking al dat uiterlijk vertoon heeft. Het vormt een onoverkomelijke belemmering om het sacrament op geestelijke wijze te genieten; vgl. Van Lodensteins preek over Hoogl. 1:4, ‘gepredikt na de bediening des H. Avondmaals’ in Geestelijke opwekker, Amsterdam 1716, 283-284.

De regels 43-60 kondigen de straf van God aan, die zeker op de ontheiliging van het Avondmaal volgen zal. Als antwoord op het wereldse deelnemen aan het Heilig Avondmaal, o.a. met ontblote armen, zal God Zijn arm ontbloten tot straf van de goddelozen.

De tekst is behoorlijk doorwrocht te noemen. De thema's ‘haar’, ‘banden’ en ‘naaktheid’ keren nl. regelmatig terug in dezelfde volgorde; het ‘haar’ vanaf r. 6, 25 en 43; de ‘banden’ vanaf r. 13, 30 en 55; de ‘naaktheid’ vanaf r. 19, 37 en 55.

De later bij dit gedicht gevoegde aantekening over het gruwelijke optreden van Franse troepen in Holland in 1672 laat zien dat L. daarin een vervulling zag van het door hem aangekondigde oordeel.

Lit.: Proost, 164-165; Van Es, 357; Buijnsters, 17, 136-139 (T); Trimp (1), 16-17, 102-103; Zwaan, 103-104; Van Duinkerken, 119-121; Graafland (1), 128; Graafland (2), 118-119.

+ Voetnoot bij r. 43 Sijne H. Majesteyt: nl. God; nare Schouw-toneel: verschrikkelijke schouwspel; Vrouwen-cragt: verkrachting van vrouwen; Swadenburgerdam: Zwammerdam; gestelt heeft: heeft doen vertonen; H. Goedheyd: Gods goedheid die hier wordt gepersonifieerd, evenals in het vervolg Gods rechtvaardigheid en wijsheid; sig... vernoegende: zich tevreden stellend; staaltje: voorbeeld; in 't midden: nl. van het land; 't H. Regt: Gods rechtvaardigheid; H. Wijsheyd: Gods wijsheid.