Uyt-spanningen

[p. 578]

119
Trajectina strages,
Ofte de Nieuwe Gragt ontboomt.⁺⁺

De tijd van seventig of tagtig jaar
Had ons de Nieuwe Gragt in 't groen gestelt!
En siet de tijd van seven dagen maar
Heeft Boom en struyck en alles neer gevelt:
't Geen lange jaren groey-den/
So kor-te dagen roeyden.⁶

Wat (Mensch) ist dat uw borst dus swellen doet?⁷

Zijn 't lang-vergaarde schatten? ist de stoet⁸
Van magtig Maagschap? prickelt u 't gemoet⁹
D' aalouwde stam, en over groot-vaers bloet?¹⁰
Die lange jaren praalden¹¹
Wel in een nagtje daalden.¹²

Een goet besluyt na rijper overleg⁺¹³

Bebolwerckt met een Vaderlijcke straff/¹⁴
Dat ruymden alle tegenstanden weg/
En kapten 't al als met een zeysen aff:¹⁶
't Dee dicke boomen beven/
En kosten veeler leven.¹⁸

Dat is den schets van Goddelijke Magt¹⁹

Door hoger hand in 's werelds heerschappy
Gedruckt/ die 't al oyt magtig t' onder-bragt/²¹
Die met een woord veel stammen op een ry
Van telg en looff ontvreemden/²³
En velden maackt tot Beemden.²⁴

Leen Ooren/ gy verachters van dien glans.²⁵

Hertneckig'/ ongehoorsam'/ harde/ wagt²⁶
U hals/ want die het aan de Boomen thans^27-28
Besoeckt/ toont wel aan u (des noot) sijn magt.^27-28
O menschen kent u Goden;²⁹
En swigt voor haar geboden.

Maar kan die Hoogheyt dit/ die in dit vleesch³¹

En swackheyt leeft in onse Menschlijckheyt.
Die tot haar Heyl erkent een hoger vrees'³³
En daer op steunt: tot wien de Godtspraack seyt³⁴
Als Goden sult gy leven,^35-36
Als Menschen d'adem geven?^35-36

+ Titel Trajectina strages: Utrechtse verwoesting; ontboomt: van bomen ontdaan

+ Melodie: Zonder wijsaanduiding; mogelijk nieuw gecomponeerde melodie

6 Werd in zo'n korte tijd uitgeroeid.

7 Wat (Mensch) ist: wat is het toch, o mens

8 stoet: menigte

9 Maagschap: familie

10 D' aalouwde stam: het oude geslacht

11 Die: degenen die; praalden: pronkten

12 Verloren in één nacht hun positie.

+ t.w. der Overheden.

13 goet besluyt: nl. van de magistraat

14 Waarvan de uitvoering veilig gesteld is door een sanctie van overheidswege;

16 al: allemaal; als met een zeysen: symbolisch voor het instrument van de dood

18 veeler: nl. van de bomen

19 schets: tekening

21 't al oyt magtig: alles wat ooit machtig was

23 telg en looff: takken en bladeren

24 velden: (lees:) begroeide landerijen; Beemden: vlakke, boomloze landstreken, vgl. WNT II, 1295

25 Leen Ooren: luister!; glans: aanzien (dat door God aan de overheden gegeven is)

26 Hertneckig'/ ongehorsam'/ harde: hardnekkigen, ongehoorzamen, verharden (van hart); wagt: pas op

27-28 die (...) Besoeckt: nl. de overheid; des noot: wanneer nodig

27-28 die (...) Besoeckt: nl. de overheid; des noot: wanneer nodig

29 Goden: nl. overheidspersonen

31 Maar (...) dit: maar als de overheid dit kan (...); deze concess. bijzin loopt door tot r. 36, waarna in r. 37 e.v. de hoofdzin volgt.

33 een hoger vrees': een hogere macht

34 Godtspraack: Woord van God

35-36 Vgl. Ps. 82:6, 7, ‘Ik heb wel gezegd: Gij zijt goden, en gij zijt allen kinderen des Allerhoogsten; Nochtans zult gij sterven als een mens, en als een van de vorsten zult gij vallen.’

35-36 Vgl. Ps. 82:6, 7, ‘Ik heb wel gezegd: Gij zijt goden, en gij zijt allen kinderen des Allerhoogsten; Nochtans zult gij sterven als een mens, en als een van de vorsten zult gij vallen.’

[p. 579]

Wat wonder dat des Heeren Overmoet,³⁷

Als Hy in kragt sijn stemme hooren laat/^38-40
Het woeste Bosch van Kadesch beven doet/^38-40
En wat daar leeft met nare schricken slaat?^38-40
En Beecken set met Boomen,
En Bosschen maackt tot Stroomen?

Vreest dien: Sijn geessel comt en treckt vast voort/⁴³

Het gaaf geboomt wert vast aan 't herte kranck/⁴⁴
En buygt sijn telg/ het jonge rijs vast smoort/⁴⁵
En 't steunsel is niet dan een bastaard-ranck.⁺⁴⁶
Een steunsel dat slegs 't oog voedt
Een steunsel van ons hoogmoet.

37 Overmoet: toorn, verbolgenheid

38-40 Vgl. Ps. 29:4, ‘De stem des Heeren is met kracht, de stem des Heeren is met heerlijkheid’; en Ps. 29:8, ‘De stem des Heeren doet de woestijn beven; de Heere doet de woestijn Kades beven.’

38-40 Vgl. Ps. 29:4, ‘De stem des Heeren is met kracht, de stem des Heeren is met heerlijkheid’; en Ps. 29:8, ‘De stem des Heeren doet de woestijn beven; de Heere doet de woestijn Kades beven.’

38-40 Vgl. Ps. 29:4, ‘De stem des Heeren is met kracht, de stem des Heeren is met heerlijkheid’; en Ps. 29:8, ‘De stem des Heeren doet de woestijn beven; de Heere doet de woestijn Kades beven.’

43 dien: nl. God; geessel: vgl. Jes. 10:26, 11:4; Ps. 89:33

44 wert: wordt; vast: weldra; aan 't herte: in de kern

45 rijs: (kreupel)hout

+ Ier. 2:21

46 't steunsel: steun; Ier. 2:21: Jer. 2:21, ‘Ik had u toch geplant, een edelen wijnstok, een geheel getrouw zaad; hoe zijt gij Mij dan veranderd in verbasterde ranken van een vreemden wijnstok?’

[p. 580]

 

My dunckt ick hoor 't besluyt des Wagters coomt/^49-50

50

En hackt/ en kerft/ dat 't knerst door vleesch en been.^49-50

 

De lieden gras/ de Goden zijn 't geboomt.⁵¹

 

Boetveerdig bid! Of anders onder een⁵²

 

So raackt den hoogsten Ceder⁵³

 

Met 't lage boomtje neder.

55

O! Goden wagt u hals! u Hooft! u Croon?⁵⁵

 

't Gemeen besluyt en spaart de Groosten niet:⁵⁶

 

Maar treft wel meest dat 't opperst staat ten toon.⁵⁷

 

Die comen (Goden) comen om 't gebiet.⁵⁸

 

En Diese sendt verheven⁵⁹

60

Wil Boomen leren beven.⁶⁰

 

Maar 't Heylig zaat, het spruytsel sonder agt⁶¹

 

Verwaarloost/ sal door aller Boomen val

 

Sijn schors en dorr hout quijt gaan; maar in cragt⁶³

 

Bewaard/ onworteld' en verplanted sal

65

Tot Sijn lof elders groeyen/⁶⁵

 

En heerelijcker bloeyen.

23. Lou-maand 1659.⁺

49-50 Vgl. Dan. 4:13, 14, ‘Ik zag verder in de gezichten mijns hoofds op mijn leger; en zie, een wachter, namelijk een heilige, kwam af van den hemel, Roepende met kracht en aldus zeggende: Houwt dien boom af en kapt zijn takken af, stroopt zijn loof af en verstrooit zijn vruchten, dat de dieren van onder hem wegzwerven en de vogelen van zijn takken.’

49-50 Vgl. Dan. 4:13, 14, ‘Ik zag verder in de gezichten mijns hoofds op mijn leger; en zie, een wachter, namelijk een heilige, kwam af van den hemel, Roepende met kracht en aldus zeggende: Houwt dien boom af en kapt zijn takken af, stroopt zijn loof af en verstrooit zijn vruchten, dat de dieren van onder hem wegzwerven en de vogelen van zijn takken.’

51 lieden: (gewone) mensen; Goden: overheden

52 Boetveerdig: vooropgepl. bijw.; onder een: door elkaar heen

53 Ceder: vgl. Ez. 17:23

55 Het vraagteken is ws. een zetfout.

56 't Gemeen besluyt: het universele oordeel; de Groosten: de belangrijkste mensen

57 dat (...) toon: degenen die de hoogste posities innemen

58 (Goden): aangespr. pers.; 't gebiet: het heersen

59 Diese sendt verheven: nl. God

60 Boomen: fig., dus hooggeplaatste personen

61 't Heylig zaat: nl. Gods kinderen op aarde, vgl. Ezra 9:2; spruytsel: vgl. Jes. 60:21; sonder agt: achteloos (bijw. bep. bij Verwaarloost, r. 62)

63 schors en dorr hout: met. voor de zonden; quijt gaan: kwijt raken

65 elders: nl. in de hemel

+ Lou-maand: februari

[p. 581]

Trajectina strages, ofte de Nieuwe Gragt ontboomt. Moraliserend lied over de verhouding tussen overheid en onderdanen.

De aanleiding tot het schrijven van dit lied is het besluit van de vroedschap van Utrecht de bomen langs de Nieuwe Gracht te laten kappen ondanks verzet van de burgerij. Waarschijnlijk achtte men dit noodzakelijk uit strategische overwegingen.

Op de achtergrond speelt in deze tekst het sluimerend conflict tussen de Utrechtse kerkenraad en de overheid een belangrijke rol. Vanaf 1660 was er een openlijke strijd over de vraag aan wie het gebruik van de kapittelgoederen, die in de tijd vóór de Reformatie aan de kerk geschonken waren, toekwam.

In de eerste vijf strofen weerlegt de dichter de kritiek van de burgerij met twee argumenten. In de eerste plaats moet men bedenken dat verworven posities en privileges wel eens moeten wijken voor het algemeen belang en in de tweede plaats dat het Gods gebod is de overheid te gehoorzamen. Met het oog op het aan God ontleende gezag worden de overheidspersonen als ‘goden’ aangeduid.

Vanaf de zesde strofe (r. 31) gaat L. nader in op de positie van de overheidspersonen en komt hij tot een verandering van het beeld. Hoewel zij goden zijn in de ogen van de mensen, zijn zij in de ogen van God, voor Wie alle mensen gras zijn, slechts bomen. Evenals de bomen die gekapt zijn, hebben zij in het oordeel Gods straf te duchten, wanneer zij niet naar Zijn wil regeren. De dichter geeft als predikant de overheid dus op ondubbelzinnige wijze een waarschuwing.

In de laatste strofe verschuift het beeld nogmaals. Gods kinderen zijn tenslotte de planten die in de hemel op volmaakte wijze zullen groeien en bloeien, nadat zij door middel van hun sterven ontworteld en daarheen verplant zijn.

Met betrekking tot de vorm van deze tekst valt op te merken, dat de slotregels van elke strofe korter zijn dan de overige (drie jamben in plaats van vijf). Hierdoor komt des te duidelijker uit, dat de slotregels van de meeste strofen het karakter van een aforisme hebben.

Lit.: Van Es, 357; Trimp (1), 40-41; Trimp (3), 75-76, 168; IJzerworst, 78-81 (T); De Vrijer (1), 125 (noot 3).