Uyt-spanningen

[p. 571]

118
Treur-lied
Over den Hollandschen Inbreuck der Wateren in den Dortsche Weerd.⁺
Geschiet den 21/31 Decemb. 1658.

Stemme Lachrimae: siet boven p. 219.⁺

Treur Nederlant! Treur Nederlant!
Daar 's nu de lang-gedreygde wraack/
De wee'en van 't barende besluyt/ de smaack³
Van 't nakend Oordeel:⁴
O! welig Lant! O! weeldrig Lant!⁵
In lust en dertelheyt versmoort.⁶
O! Lant! lant! lant! staat stil en hoort Gods woort⁷
Nog tot uw voordeel.
God spreeckt sijn Wijngaard aan:⁹
Volck wat heb ick niet gedaan
Tot u Heyl// Tot u Heyl// Tot u Heyl?¹¹
'K was het die u vreed'
En u voorspoet meed'¹³
Sonder maat uyt-spruyten deed'.¹⁴
Mijn woord ick tot u droeg
Door mijn Knegten spaad en vroeg/¹⁶
Tot die stroom// Tot die stroom// Tot die stroom¹⁷
't Cundige gemoet¹⁸
Deckte met een vloet¹⁹
Als het vogt den afgrond doet.
De dorre wildernis moest geven^21-24
't Water ten Leven:^21-24
Daar sprong/ daar sprong een Heyl-fonteyn^21-2423
Door woeste dreven.^21-2424
Den Hemel storted' u in 't dagen²⁵²⁵
Siel-soete vlagen:²⁶
Hoor Hemel! hoor! nog heeft mijn volck
Geen vrucht gedragen!

+ Titel Inbreuck: doorbraak. Op 30 december 1658 brak ten gevolge van kruiend ijs de dijk van de Merwe(de) door bij Hardinxveld, waardoor de Dordtse of Alblasserwaard kwam blank te staan. Naar aanleiding van de overstroming verschenen ook boetpreken en bijv. een Wee-klage over den inbreuk van den Alblasser-waard in verscheydene poëtische gedigten door Jacobus Lydius en Laurens Laurentius. Vgl. C. Jongeneel, Vierstromenland, 10-14, 136-138.

+ Melodie: L. verwijst naar tekst 76a, waar hij de eerste Lachrimae gebruikt bij het klaaglied ter gelegenheid van het overlijden van Justus van den Bogaard.

3 't barende besluyt: het zich voltrekkende vonnis, vgl. Zef. 2:2

4 nakend: naderend

5 welig en weeldrig: syn.; in beide woorden klinkt door: dartel, lichtzinnig, onmatig, decadent; het is ook mogelijk te denken aan: voorspoedig, rijk, welgesteld, maar gezien de context en de herhaling in r. 89 verdient de eerste betekenis o.i. de voorkeur.

6 dertelheyd: luchthartigheid; versmoort: omgekomen

7 Vgl. Jer. 22:29, ‘O land, land, land, hoor des Heeren woord!’

9 Vgl. Jes. 5:5, ‘Nu dan, Ik zal ulieden nu bekendmaken, wat Ik Mijn wijngaard doen zal (...).’

11 u: uw

13 meed': ook

14 Sonder maat: overvloedig

16 Knegten: predikanten; spaad: laat

17 de stroom: nl. van de evangelieverkondiging

18 Cundige: bekendgemaakte, vgl. WNT VII, 5244, nl. het door het Woord van God aangesproken gemoed

19 Deckte: overdekte

21-24 Vgl. Jes. 35:1 en Jes. 44:3-4

21-24 Vgl. Jes. 35:1 en Jes. 44:3-4

21-24 Vgl. Jes. 35:1 en Jes. 44:3-4

23 sprong: ontsprong; Heyl-fonteyn: vgl. Jes. 12:3

21-24 Vgl. Jes. 35:1 en Jes. 44:3-4

24 dreven: streken

25 in 't dagen: toen de zon (van het evangelie) opging, nl. in de dagen van de Reformatie

25 u: voor u

26 vlagen: regenbuien, vgl. WNT XXI, 1300, hier in de bet. van zegeningen

[p. 572]

[p. 573]

II.

Hoor Hemel! hoor// Hoor Hemel! hoor!
Sy hebben 't saligende vogt³⁰
Soo dierbaar/ met mijns herten bloet gecogt/
Der sielen Balsem,³²
Hoor Aerden! hoor!// Hoor Aarden! door
Den wasem van haar lust geweert;
Ja door 't vergif van 't vleeschlijck hert verkeert³⁵
In bitt'ren Alsem!³⁶
Gaf ick haer soete vreed',³⁷
Heb ick haar in Goud gekleedt;³⁸
Al mijn goed// Al mijn goed// Al mijn goed
Al dien overvloedt
Al dien overvloedt
Stoockten maar haar'r lusten gloet.⁴²
Dus 't oog verblint en siet⁴³
Waarheyts heyl'ge kragten niet.
Ja mijn Huys, (ja mijn Eer//) Dat wel eer^45-48
Was haar vasten suyl^45-48
Tegen sonden-vuyl^45-48
Is haar nu een Moorders kuyl.^45-4848

30 Nl. uit de Heyl-fonteyn, r. 23

32 Bijst. bij 't saligende vogt, r. 30

35 verkeert: veranderd, vgl. 1 Kor. 3:3

36 Alsem: gal, vgl. Spr. 5:4

37 Gaf: Ook al gaf...

38 in Goud gekleedt: (fig.:) overladen met rijkdom

42 Stoockten: wakkerden (...) aan

43 Aldus ziet het verblinde oog

45-48 Vgl. Matth. 21:13, ‘Mijn huis zal een huis des gebeds genaamd worden; maar gij hebt dat tot een moordenaarskuil gemaakt.’

45-48 Vgl. Matth. 21:13, ‘Mijn huis zal een huis des gebeds genaamd worden; maar gij hebt dat tot een moordenaarskuil gemaakt.’

45-48 Vgl. Matth. 21:13, ‘Mijn huis zal een huis des gebeds genaamd worden; maar gij hebt dat tot een moordenaarskuil gemaakt.’

45-48 Vgl. Matth. 21:13, ‘Mijn huis zal een huis des gebeds genaamd worden; maar gij hebt dat tot een moordenaarskuil gemaakt.’

48 haar: voor hen

[p. 574]

 

Dies wil ick Aard en Lugt betuygen⁴⁹

50

My tot getuygen;

 

Mijn volck/ mijn volck wil nog haar hert

 

Tot my niet buygen!

 

Ja wil den Hemel hooren laten⁵³

 

Van die my haten;⁵⁴

55

Mijn volck, mijn volck niet meer en is!⁵⁵

 

Ick sal 't verlaten.

49 Dies: daarom; Lugt: hemel; vgl. Deut. 30:19, ‘Ik neem heden tegen ulieden tot getuigen de hemel en de aarde.’

53 hooren laten: bekend maken

54 Van: over

55 Vgl. Hos. 1:9

III.

Treur Nederlant!, Treur Nederlant!
Ay my! wat hoor ick voor gejalp?⁵⁸
Wat dondert daar? wat ruyscht daar? als den swalp⁵⁹
Van groote watren?
Daar 's nu Sijn hant! 't Meyr breeckt sijn bandt/⁶¹
Den Afgrond berst ter sluysen uyt/⁶²
En doet ons 't yslijck schaterend geluydt⁶³
In d' ooren klatren.⁶⁴
Wat vreeselijck gekerm
Roupt tot God? erberm! erberm!⁶⁶
Com/ com/ com! Clock en trom// gaat'er om/
Alles is in roer/⁶⁸
Koopman// Burger/ Boer;
Want den stroom// Deckt huys en Boom.⁷⁰
De lugt splijt van 't geloey/⁷¹
En 't geblarr van Kalff en Koey/⁷²
Sie! sie daar// Sie! sie daar// Sie! sie daar
Steeckt'er een den kop
Wt de golven op;
D' ander smoort in 't doodlijck sop.⁷⁶
Dat kostelijcke Hollandsch Lust-hof⁷⁷
Is al den Lust off;⁷⁸
Daar onlangs 't Vee nog weyden ging
Der Visschen Lust-hoff.
Daar dondert nu de stem des Heeren⁸¹
Op groote Meeren⁸²
Daar 's Noachs eeuw! Siet u Boog aan⁸³
O! Heer der Heeren.

58 gejalp: gehuil (van dieren), vgl. WNT VII, 162

59 swalp: gedruis

61 sijn bandt: zijn oever

62 De dichter maakt een vergelijking met de zondvloed, vgl. Gen. 7:11, ‘(...) op dezen zelven dag zijn alle fonteinen des groten afgronds opengebroken en de sluizen des hemels geopend.’

63 schaterend: luid klinkend (o.a. van de donder), vgl. WNT XIV, 300, 301

64 klatren: hard klinken, daveren (o.a. van de donder), vgl. WNT VII (2), 3552

66 erberm: heb medelijden

68 roer: beroering

70 Deckt: overspoelt

71 splijt: scheurt

72 geblarr: geblaat, vgl. WNT IV, 423

76 smoort: verdrinkt

77 Hollandsch Lust-hof: nl. de Dordtse Waard

78 Heeft zijn aantrekkelijkheid geheel verloren.

81 dondert: weerklinkt met groot geluid, vgl. Ps. 77:19; de editie 1676 heeft Heere, wat duidelijk een drukfout is.

82 Meeren: wateren

83 De zondvloed ten tijde van Noach is weergekeerd. Gedenk aan Uw regenboog, vgl. Gen. 9:13-15

[p. 575]

IV.

Treur Nederlant!, Treur Nederlant!
Die watren sijn niet dan den drop⁸⁶
Wt d' Alembijck van Godes toorn: den top⁸⁷
Staat nog te wagten.
Drinck welig Lant// Drinck weeldrig Lant
De vloeden van sijn Woord en Geest
In overvloet: Vast/ bid/ bekeert, en vreest
Nog droever nagten.
Een stercken tranen-vloedt
Blusch in u der lusten gloedt.
In het hert// Dodig hert// Togtig hert⁹⁵
Daer het boose leeft/
En niet anders leeft/⁹⁷
Verstick al wat adem heeft.⁹⁸
Een stroom comt van om hoog
Wee my! van 't geruysch! Mijn oog
O! mijn oog!// O! mijn oog!// O! mijn oog^101-103
Daalt van heeten traan^101-103102
Daalt van heeten traan!^101-103
Hier moet Leecht en hoogten aan!¹⁰⁴
't Gebulder sal de naaste Landen/¹⁰⁵
En verre sanden¹⁰⁶
Den galm doen horen; maar den slag
Op ons doen stranden.¹⁰⁸
Dan sal den hoogen Ceder leeren¹⁰⁹
Den Ceder leeren
Aan ons/ wat dertlen hoogmoet is/¹¹¹
En sig bekeeren.¹¹²

86 drop: druppel

87 Alembijck: figuurlijke verwijzing naar het distilleertoestel, vgl. tekst 116, r. 6, waaruit vochten overlopen, WNT II, 115, 116; top: hoogtepunt

95 hert (...) hert: verhard hart; Togtig hert; hart vol hartstochten

97 niet: niets

98 Verstick: imp.; al (...) heeft: lijdend vw., nl. het boose, r. 96

101-103 Vgl. Klaagl. 3:48-49

101-103 Vgl. Klaagl. 3:48-49

102 Daalt van: verzwakt door, vgl. WNT III, 2256

101-103 Vgl. Klaagl. 3:48-49

104 De laag en hoog gelegen gebieden kunnen hieraan niet ontkomen. L. bedoelt hier ook te zeggen, dat allen, goddelozen in hoogmoed én Gods kinderen in nederigheid, met de oordelen van God zullen worden geconfronteerd.

105 de naaste Landen: de naburige gewesten

106 sanden: (fig.) streken

108 stranden: neerkomen

109 Vgl. 2 Kon. 14:9

111 dertlen: lichtzinnige

112 Lees: En wat sig bekeeren is

[p. 576]

V.

Magtige Godt! O! Rijcke Godt!
Siet aan dat arm geplundert volck/
En laat uws Geestes grondelose kolck
Haar siel besproejen.
Geev haar een lot// een beter lot;
Een huys dat fundamenten heeft/¹¹⁸
Een lant dat daar 't voor geen in-wat'ren beeft
Eeuwig sal bloeyen.
En alst u dan behaagt
Dat dien dag des Heeren daagt/^122-125122
Duystre dag!// Donckre dag!// Bittre dag!^122-125
Dag vol ongeval!^122-125124
Dag vol ongeval!^122-125
Dien 't besluyt eens baren sal;¹²⁶
Den Vijge-boom niet bloeyt/^127-132
En den Wijn-stock niet en groeyt/^127-132
En 't geschal// Rund en al, Wt de stal^127-132129
Door der Crijgers handt^127-132
Wreedelijck vermant^127-132131
Sal gerooft sijn of verbrant;^127-132
Laet dan de Beeckjens der Revieren,¹³³
Soete Rivieren
Des Heeren Stadt// Des Heeren Stadt
Met vreugden cieren.¹³⁶
Laet dan op nieuws een morgen dagen¹³⁷
Op nieuws eens dagen/
Als sond' en sondaars sijn verstormt¹³⁹
Door sulcke vlagen.¹⁴⁰

118 Nl. de hemel, vgl. Hebr. 11:10, ‘Want hij verwachtte de stad die fundamenten heeft, welker Kunstenaar en Bouwmeester God is.’

122-125 L. refereert hier aan het Dies irae.

122 dien (...) Heeren: nl. de dag van het oordeel

122-125 L. refereert hier aan het Dies irae.

122-125 L. refereert hier aan het Dies irae.

124 ongeval: rampspoed

122-125 L. refereert hier aan het Dies irae.

126 Vgl. Zef. 2:2

127-132 Vgl. Hab. 3:17, ‘Alhoewel de vijgeboom niet bloeien zal en geen vrucht aan den wijnstok zijn zal, dat het werk des olijfbooms liegen zal en de velden geen spijze voortbrengen; dat men de kudde uit de kooi afscheuren zal, en dat er geen rund in de stallingen wezen zal.’

127-132 Vgl. Hab. 3:17, ‘Alhoewel de vijgeboom niet bloeien zal en geen vrucht aan den wijnstok zijn zal, dat het werk des olijfbooms liegen zal en de velden geen spijze voortbrengen; dat men de kudde uit de kooi afscheuren zal, en dat er geen rund in de stallingen wezen zal.’

127-132 Vgl. Hab. 3:17, ‘Alhoewel de vijgeboom niet bloeien zal en geen vrucht aan den wijnstok zijn zal, dat het werk des olijfbooms liegen zal en de velden geen spijze voortbrengen; dat men de kudde uit de kooi afscheuren zal, en dat er geen rund in de stallingen wezen zal.’

129 geschal: geroep

127-132 Vgl. Hab. 3:17, ‘Alhoewel de vijgeboom niet bloeien zal en geen vrucht aan den wijnstok zijn zal, dat het werk des olijfbooms liegen zal en de velden geen spijze voortbrengen; dat men de kudde uit de kooi afscheuren zal, en dat er geen rund in de stallingen wezen zal.’

127-132 Vgl. Hab. 3:17, ‘Alhoewel de vijgeboom niet bloeien zal en geen vrucht aan den wijnstok zijn zal, dat het werk des olijfbooms liegen zal en de velden geen spijze voortbrengen; dat men de kudde uit de kooi afscheuren zal, en dat er geen rund in de stallingen wezen zal.’

131 vermant: overmeesterd

127-132 Vgl. Hab. 3:17, ‘Alhoewel de vijgeboom niet bloeien zal en geen vrucht aan den wijnstok zijn zal, dat het werk des olijfbooms liegen zal en de velden geen spijze voortbrengen; dat men de kudde uit de kooi afscheuren zal, en dat er geen rund in de stallingen wezen zal.’

133 Vgl. Ps. 46:5, ‘De beekjes der rivier zullen verblijden de stad Gods, het heiligdom der woningen des Allerhoogsten.’

136 Verheugen.

137 op nieuws: weer

139 Als zonde en zondaars zijn weggevaagd

140 vlagen: (hier:) stormvlagen, fig.: oordelen

[p. 577]

Treur-lied over den Hollandschen inbreuck der wateren. Boetedicht waarin L. in een watersnood blijken ziet van Gods ongenoegen over de zonden van Nederland. In de jaren 1659 en 1660 schreef L. verschillende boetedichten, zoals bijvoorbeeld de hierna volgende teksten 119 en 120. Op de achtergrond speelde hierbij een rol, dat de kerk in Utrecht in haar strijd tegen de overheid steeds meer het onderspit moest delven.

De dichter ziet in de overstroming van de Dordtse Waard in december 1658 een bewijs van het feit dat God een twist heeft met Zijn wijngaard Nederland (r. 9). Het is dan ook niet zonder betekenis, dat de tekst Micha 6:2 aan het begin van het vierde deel van de dichtbundel naast dit gedicht is afgedrukt. Door deze en andere in het gedicht aanwezige verwijzingen naar de profeten uit het Oude Testament is duidelijk dat L. een vergelijking maakt tussen Nederland en het volk Israël.

Na de inleiding (r. 1-9) wordt God Zelf sprekende ingevoerd (r. 10-56). Hij heeft aan Zijn wijngaard alles gedaan wat nodig was, maar deze droeg geen vrucht (r. 10-28). Integendeel, het volk misbruikte de zegeningen om te zondigen, waardoor God besluit het volk te verlaten (r. 29-56). Dan kunnen de straffen en onheilen niet uitblijven. De dichter beschrijft die op beeldende wijze in strofe III in een schildering van de watervloed. Hij slaagt erin iets van de paniek voelbaar te maken. In strofe IV waarschuwt hij voor nog zwaardere straffen en roept hij op tot bekering.

De laatste strofe is een gebed om de heilzame werking van Gods Geest, opdat verdere rampen afgewend mogen worden en er een perspectief ontstaat op een eeuwig veilige stad, waar geen watersnood meer zal zijn. Op deze wijze krijgt dit boetedicht een eschatologisch slot.

Het is opvallend dat de dichter veel situaties en beelden oproept die met water te maken hebben. Het Evangelie noemt hij een fontein van heil in een dorre wildernis (r. 21-26), een vloed van tranen moet het gloeien der lusten uitblussen (r. 91-94), Gods Geest wordt vergeleken met een bodemloze kolk (r. 115-116) en er wordt gezegd dat beekjes en zoete rivieren de eeuwige stad van God zullen bevochtigen (r. 133-136).

De melodie Lachrimae gebruikt L. ook bij het klaaglied ter gelegenheid van het overlijden van Justus van den Bogaard (tekst 76). Wanneer Trimp de zorgvuldige en persoonlijke melodieënkeus van L. roemt, geeft hij deze wijs van de Engelse componist John Dowlant als voorbeeld. Trimp geeft ook een nauwkeurige analyse van de zeer bijzondere strofevorm en toont aan dat L. recht heeft gedaan aan de regelmaat en symmetrie van het origineel (Trimp (1), 97-98).

Lit.: Van Es, 357; Trimp (1), 77, 97-98; Trimp (3), 22, 81; De Vrijer (2), 19.