Uyt-spanningen

[p. 525]

110
Opmercking⁺
Over 't salig af-sterven van den Eerweerden God-saligen D. Lambertus Sanderus
Leeraer in Jesu Christi Gemeynte tot Utregt, In den Heere ontslapen 24. Febr. 1672.

Te singen als/ O Kersnagt, &c. siet boven p. 68. of als/ Mameer.⁺

I.

O! Onbesonnen Land! geleydet¹
Maar door uw driften/ comt/ en breydet²
Uw palmen nu ten Hemel; want³
Nagt-duystre dagen u genaken/⁴
Voor-smaken van des Hemels wraken/
De roe-den van sijn magt'ge Hand.⁶

+ Titel Opmercking: iets waar men op letten moet, vgl. WNT XI, 1042-1043

+ Melodie: De melodie-aanduiding verwijst naar tekst 30, terwijl de muzieknotatie wellicht die van Mameer is.

1 Onbesonnen: zorgeloos

2 Maar: slechts; driften: hartstochten

3 palmen: handpalmen, dus: handen, als teken van de gebedshouding (vgl. Psalm 134:2) ter aansporing om het oordeel Gods af te bidden

4 genaken: naderen

6 roe-den: straffen, vgl. Psalm 89:33

II.

Ontelbaer sijn byna die boden^7-87
Die U den Hemel/ om te doden^7-8
Al wat in u nog Eygens leeft/⁹
End' U door 't heylig Self-versaken¹⁰
Des Hemels Eygendom te maken/
Van tijd tot tijd gesonden heeft.

7-8 Ontelbaer (...) Hemel: deze zin wordt voortgezet in r. 12

7 boden: nl. predikanten

7-8 Ontelbaer (...) Hemel: deze zin wordt voortgezet in r. 12

9 Eygens: aan zelfhandhaving

10 Self-versaken: zelfverloochening

III.

Maar laas! uw lust/ uw wil/ uw reden/¹³
Uw ingebeelde Salicheden/
Uw weeld/ uw Pragt/ uw Al bleef staan:¹⁵
So liet den Hemel al die Ligten¹⁶
Nog nauw ten Top-punct opgeligt/ en¹⁷
Ontijdigh dickwijls onder-gaan.¹⁸

13 lust: begeerte; reden: verstand

15 Al: alles wat voor u van waarde is

16 Ligten: de boden uit r. 7, vgl. Dan. 12:3, waar predikanten vergeleken worden met lichtende sterren

17 nauw: nauwelijks; ten Top-punct opgeligt: die tot het hoogtepunt gestegen zijn

18 Ontijdigh: te vroeg

IV.

Sanderus! vraagt my na geen woorden
Die ooren ket'len/ sielen moorden²⁰
(Door opgepronckte bloemtjes) soet:²¹
Maar na een wel-bedagte Reden/²²
Een voedsel/ dat den Geest (gebeden
Om hulp) den Ziele dijden doet.²⁴

20 ooren ket'len: het gehoor strelen

21 bloemtjes: stijlversieringen; soet: zachte, als achtergepl. bijw. bij moorden, r. 20.

22 een wel-bedagte Reden: een goed doordachte toespraak

24 dijden: groeien

[p. 526]

V.

Sanderus! vraagt my na geen listig²⁵
En scharp vernuft/ dat meer in twistig²⁶
Dan nuttig leren sig besteedt:²⁷
Maar na een Ziel dien 's Hemels Wijsheyd²⁸
(Die kindertjes self wis/ en wijs leydt)²⁹
Haar salig' Heymnis weten deed.³⁰

25 listig: spitsvondig

26 twistig: twistziek

27 sig besteedt (in): zich bezighoudt met

28 dien: aan wie; 's Hemels Wijsheyd: nl. God

29 kindertjes: vgl. Matth. 11:25; self: zelfs; wis: zeker

30 Haar: nl. van 's Hemels Wijsheyd, r. 28; Heymnis: geheim

VI.

Sanderus! die/ met d' Onsigtbaren³¹
In 't oog/ het sigtbaar wedervaren³²
Op aarden stil veragten cond:
Die door 't Geloof te leven leerde/
En 's Hemels Vrees met vresen eerde³⁵
Als 't quaad voor goet te wagten stond.³⁶

31 d' Onsigtbaren: nl. God

32 sigtbaar wedervaren: alles wat uiterlijk is

35 's Hemels Vrees: nl. God

36 Als: toen; 't quaad: nl. het oordeel; voor: in plaats van

[p. 527]

VII.

Sanderus! Die niet uyt sijn eygen
Het Goed te loven/ 't quaad te dreygen
Gewoon was/ maar uyt 's Hemels-last³⁹
Die 't alles toetsten in de smisse⁴⁰
Van 't Christen ongecreuckt gewisse⁴¹
Dat niet dan op de Gods-spraak past.⁴²

39 uyt 's Hemels-last: in opdracht van God

40 toetsten: enkelv.; smisse: smidse

41 ongecreuckt gewisse: onkreukbaar geweten

42 past: acht geeft

VIII.

Sanderus! Die als 's Hemels bode
Het costelijcke van het snoode^44-45
Wt-trecken ging: en sag te laff^44-4545-46
De dorre korst niet voor het pit aan/^45-46
Nog kende Jesus dierbaar Lidt aan⁴⁷
Den vrugtelosen Letter-draff⁴⁸

44-45 Het costelijcke van het snoode Wt-trecken: vgl. Jer. 15:19, ‘zo gij het kostelijke van het snode uittrekt, zult gij als Mijn mond zijn’; en Beschouwinge van Zion, Utrecht, 1676, 135; L. wijst hier op het ‘onderscheiden’ preken door Sanderus, nl. het aanwijzen van bekeerden en onbekeerden.

44-45 Het costelijcke van het snoode Wt-trecken: vgl. Jer. 15:19, ‘zo gij het kostelijke van het snode uittrekt, zult gij als Mijn mond zijn’; en Beschouwinge van Zion, Utrecht, 1676, 135; L. wijst hier op het ‘onderscheiden’ preken door Sanderus, nl. het aanwijzen van bekeerden en onbekeerden.

45-46 te laff (...) niet: niet vreesachtig, vgl. WNTVIII, 913

45-46 te laff (...) niet: niet vreesachtig, vgl. WNTVIII, 913

47 Nog: noch; dierbaar Lidt: nl. de gelovige, vgl. 1 Kor. 7:20

48 Letter-draff: verstandelijke kennis, vgl. Luk. 15:16

IX.

Sanderus! Die met d' oogen open
Sag 't arme volk ten onpadt lopen;⁵⁰
Gods vrees en waarheyd aan de wijck:⁵¹
De wer'ld/ en 't heyloos vleesch sig inde^52-54
Gewijde plaats een plaatse vinde'/^52-5453
Des Sathans throon in Jesus Rijck.^52-5454

50 volk: nl. de leden der christelijke gemeente; ten onpadt lopen: dwalen

51 aan de wijck: verdwijnen

52-54 Vgl. HC Vrg. 127, ‘onze doodsvijanden, de duivel, de wereld en ons eigen vlees’

52-54 Vgl. HC Vrg. 127, ‘onze doodsvijanden, de duivel, de wereld en ons eigen vlees’

53 Gewijde plaats: nl. de kerk, de gemeente Gods

52-54 Vgl. HC Vrg. 127, ‘onze doodsvijanden, de duivel, de wereld en ons eigen vlees’

54 Jesus Rijck: de gemeente van God, vgl. Openb. 2:13

X.

Sanderus! Die wel wij se woorde'
Wt slegte monden cundig hoorde/⁵⁶
En nam voor leer of waarschuw aan:
Die nederig den Hemel eerde^58-59
In ongeleerde Gods-geleerde'.^58-59
(Hoe selden wert' et nu gedaan!)⁶⁰

56 Wt slegte monden: van eenvoudige mensen

58-59 Die ootmoedig God eerde in eenvoudige mensen die van God Zelf onderwijs ontvangen hadden; let op de fraaie binnenrijmen en het oxymoron: ongeleerde-geleerde

58-59 Die ootmoedig God eerde in eenvoudige mensen die van God Zelf onderwijs ontvangen hadden; let op de fraaie binnenrijmen en het oxymoron: ongeleerde-geleerde

60 wert': wordt

XI.

Sanderus! Die de woorden schaven^61-6661-6361
En hoger als 't gemeen doen draven/^61-6661-63
Als 't nood was/ cond; end op het spel^61-6661-63
Van Zions harpen (die nu hangen)^61-6664
Het pit van liefelijcke sangen^61-6665
Cond paren/ voor Gods Israël.^61-6666

61-66 In strofe XI wordt gewezen op Sanderus' dichterlijke gaven met een allusie op Horatius' poetica (r. 61-62) en de psalmdichters.

61-63 Die (...) cond: (die) als 't nodig was de woorden buitengewoon kunstzinnig kon gebruiken

61 schaven: polijsten, verfraaien

61-66 In strofe XI wordt gewezen op Sanderus' dichterlijke gaven met een allusie op Horatius' poetica (r. 61-62) en de psalmdichters.

61-63 Die (...) cond: (die) als 't nodig was de woorden buitengewoon kunstzinnig kon gebruiken

61-66 In strofe XI wordt gewezen op Sanderus' dichterlijke gaven met een allusie op Horatius' poetica (r. 61-62) en de psalmdichters.

61-63 Die (...) cond: (die) als 't nodig was de woorden buitengewoon kunstzinnig kon gebruiken

61-66 In strofe XI wordt gewezen op Sanderus' dichterlijke gaven met een allusie op Horatius' poetica (r. 61-62) en de psalmdichters.

64 die nu hangen: als teken van verdriet, vgl. Psalm 137:2

61-66 In strofe XI wordt gewezen op Sanderus' dichterlijke gaven met een allusie op Horatius' poetica (r. 61-62) en de psalmdichters.

65 Het pit: de kracht, WNT XII, 2014

61-66 In strofe XI wordt gewezen op Sanderus' dichterlijke gaven met een allusie op Horatius' poetica (r. 61-62) en de psalmdichters.

66 paren: verbonden met op in r. 63

[p. 528]

XII.

Sanderus! segh ick/ (en blijv cleven^67-68
In d' overdenckingh van sijn leven^67-68
Den Christen-wer'ld so stigtelijck!
Om niet aen 't bitter woord te comen
Dat dog daar uyt moet) laas! den vromen⁷¹
Sanderus, seg ick/ is een Lijck!

67-68 blijv cleven In: (ik) blijf (mij) bezighouden met

67-68 blijv cleven In: (ik) blijf (mij) bezighouden met

71 dog: evenwel

XIII.

Daar gaet hy/ die als 't Ligt na by quam⁷³
End uyt den woel hem aan d' een zy nam/⁷⁴
Sag daar in seldsaamheden; sag⁷⁵
Den sleur-dienst verr van 't oogwit missen/⁷⁶
In Zion wat al duysternissen?
En dat het op sijn droessem lag.⁷⁸

73 't Ligt: nl. de verlichting door de Heilige Geest

74 den woel: het gewoel van de wereld

75 Sag daar in seldsaamheden: had daarin bijzondere inzichten

76 sleur-dienst: vormendienst; oogwit: doel

78 Vgl. Zef. 1:12

XIV.

Comt nu/ die Hem met onverstand/ en⁷⁹
Hertneckigheden hebt doen branden/⁸⁰
En siet sijn tonge sprakeloos:
End' u tot 's Hemels wijsheyd keeren⁸²
(Dat Hy u levend niet cond leeren)⁸³
Com leer nu van Hem Leven-loos.⁸⁴

79 Hem: nl. Sanderus

80 branden: opbranden, vgl. Joh. 2:17 en Psalm 69:10, ‘Want de ijver van Uw huis heeft mij verteerd.’

82 tot (...) keeren: tot God bekeren

83 Dat: wat

84 Leven-loos: nu hij overleden is

XV.

Gedenckt Sanderus gaat na boven/
Om d' Eeuwicheyd in 't Englen-loven⁸⁶
Bescheyd te brengen van sijn dienst.⁸⁷
En wat hem daar is wedervaren!⁸⁸
O! wuffen mensch vall' aan 't bedaren!⁸⁹
Den laatsten dag comt on-voorsienst.⁹⁰

86 d' Eeuwicheyd: nl. God; in 't Englen-loven: tesamen met de lof die de engelen toebrengen

87 Bescheyd: verantwoording

88 daar: daarin, nl. in sijn dienst, r. 87

89 wuffen: zorgeloze; vall' aan 't bedaren!: kom tot bezinning!

90 on-voorsienst: het meest onverwacht

XVI.

En siet gy blinden niet de roeden⁹¹
Daar 't Heylig Regt meed dreygt te woeden⁹²
Op Land/ Kerk/ Gaad/ Kind/ Hof/ en Huys?^*93+
En can het nog uw hert niet breken
Al hoort gy d' Eeuw'ge Wijsheyd spreken.
So haal ick eerst de Mijnen thuys?⁹⁶

91 roeden: straffen, kastijdingen, vgl. Job 9:34, Micha 6:9

92 't Heylig Regt: nl. God (in Zijn heilige rechtvaardigheid)

* Dit is gecomen als de Troepen van den Coning van Vranckrijk in Junio des selven jaars 't Land in trocken, 't Landschap en Stad van Utregt innamen, de Hooft-kerck alles uyt-wierpen, en tot den Roomschen Godsdienst eygenden, gruwsame verwoestingen van Landen, huysen en hoven, mitsgaders smertelijcke onderdruckingen der huysgesinden aanrigteden, ontrent 17 maanden lang: Ende den Coning van Vranckrijck selve met sijn heyr tot Zeyst gecampeerd leggende, de Stad als Overwinnaar ingetrocken en door-gereden is.

93 Gaad: echtgenoot/ echtgenote

+ Voetnoot bij r. 93 eygenden: in bezit namen; huysgesinden: huisgezinnen

96 Vgl. Jes. 57:1, ‘(...) dat de rechtvaardige weggeraapt wordt voor het kwaad.’

[p. 529]

XVII.

Soo haal ick 't mywaerts die de sotten⁹⁷
Op aarde souteloos bespotten/⁹⁸
Om dat m' er nog wat souts in vindt⁹⁹:
Tot dat men smakeloose poelen¹⁰⁰
Siet vrugtloos door elckand'ren woelen¹⁰¹
Door hooge-wereld-wijse wind.¹⁰²

97 't mywaerts: naar mij toe; die: lijd. vw.

98 souteloos: flauw, inhoudsloos, vgl. WNT, XXVIII, 2472

99 Vgl. Matth. 5:13, ‘Gij zijt het zout der aarde; indien nu het zout smakeloos wordt, waarmede zal het gezouten worden?’

100 smakeloose poelen: onvruchtbare ondiepe wateren, als tegenstelling tot de kerk die het levende water van Christus ontvangt, vgl. Joh. 4:14; zie WNTXII, 2950

101 door elckand'ren woelen: door elkaar heen vloeien

102 Door de hoogmoedige wind van de wereldwijsheid.

XVIII.

Ah Oordeel! droevig boven maten!
(Als 't Sout wert Geesteloos gelaten/¹⁰⁴
En weet het self laatdunckig niet)¹⁰⁵
Dat wis wil groenen in de vooren/¹⁰⁶
Daar 't Heylig Regt sijn Waarheyd hooren.
En trotselijck veragten siet.

104 't Sout: nl. Gods kerk, vgl. r. 99

105 laatdunckig: verwaand

106 Dat: nl. het oordeel, r. 103, dat zal groenen in de voren van de akker van Gods kerk, daar waar God ziet dat zijn waarheid wel gehoord, maar tevens veracht wordt, vgl. Hosea 10:4, ‘daarom zal het oordeel als een vergiftig kruid groenen op de voren der velden’; en 1 Petr. 4:17, ‘(...) dat het oordeel begint van het huis Gods.’

XIX.

Oh! wanneer sal die tijd geboren
Sijn/ als de Waarheyd self sig horen^110-111
Sal doen in stemmeloos gerugt?^110-111
En d' Onsigtbare sig vertoonen^112-113
In 't Ongeschapen Ligt/ en woonen^112-113113
In herten daer de schaduw vlugt?¹¹⁴

110-111 als God Zich Zelf bekend zal maken in een zachte stilte, vgl. 1 Kon. 19:12

110-111 als God Zich Zelf bekend zal maken in een zachte stilte, vgl. 1 Kon. 19:12

112-113 (als) God Zich vertoont in Christus

112-113 (als) God Zich vertoont in Christus

113 't Ongeschapen Ligt: nl. Christus, vgl. Joh. 1:1-5

114 Vgl. Hoogl. 2:17, 4:6

XX.

Wy willen lijdsaam daer op wagten:
Want als de Wesentlijcke Magt, en
De ware Wijse Wil dat maackt.
Dan sinckt ons Ziel in d' Eeuwicheden
Soo weg/ dat rede-lose Rede,¹¹⁹
En Wille willig sigh versaackt.¹²⁰

119 rede-lose Rede: het verstand dat opgehouden heeft te redeneren

120 sigh versaackt: zich verloochent (verstand en wil zijn dan met Gods wil verenigd)

XXI.

Dan kentmen Eygen goed nog voordeel:¹²¹
En wickten 't Al na 's Hemels oordeel:¹²²
Nog wiltmen/ dan dat Die gebiedt:¹²³
Dan lieftmen niet dan d'Eeuw'ge Goedheydt:
En vindt men alle vindbre Soetheyd
In 't eeuwig Hallelu-jah-liedt.

121 nog: noch

122 wickten: beoordeelt men

123 Ook wil men niets dan wat God gebiedt.

[p. 530]

Opmercking over 't salig af-sterven van (...) D. Lambertus Sanderus. Lijkzang op de Utrechtse predikant-dichter Lambertus Sanderus, die een medestander van L. was in diens ijver voor een Nadere Reformatie (vgl. str. IX). De voetiaan Lambertus Sanderus werd omstreeks 1625 te Schoonhoven geboren. Hij studeerde in Leiden en Utrecht. Na zijn studie diende hij twee gemeenten: De Bilt (1652-1664) en Utrecht (1664-1672). Met o.a. H. Dullaert en J. de Decker werkte hij mee aan 't Gebedt onzes Heeren, Amsterdam, 1658. Hij schreef ook een lofdicht in S. Simonides, Verhemelde ziele, Rotterdam, 1658.

Opmerkelijk is, dat L. hier niet zozeer zijn droefheid uit over het verlies van zijn collega, als wel zijn klacht over de vervallen Nederlandse kerk. Door dit aspect laat dit gedicht zich vergelijken met het Claag-lied op het overlijden van Justus van den Bogaert (tekst 60).

Hoewel L. in dit lied zijn eigen weg gaat, vertoont de structuur van deze elegie sterker dan bij Van den Bogaert klassieke beïnvloeding, zoals beschreven bij Witstein.

De strofen I-III zijn te beschouwen als pro oemium (inleiding), met het kenmerkende attendum (aandacht vragen voor de roepstemmen van de boden Gods, r. 7) en de versterkende exclamatio (uitroep) in de aanhef.

In de strofen IV-XII, alle beginnend met de naam Sanderus, en strofe XIII worden in de vorm van een laus (lofprijzing) de positieve eigenschappen van de overledene belicht. Bij de inventio (stofkeuze) gebruikte L. van de loci a persona uitsluitend de karaktereigenschappen van de overledene. Op de levensomstandigheden van Sanderus wordt verder niet ingegaan. Opvallend is dat het bericht van de droevige gebeurtenis, nl. de dood van Sanderus, wordt uitgesteld (van r. 19 tot r. 72!) om de spanning te vergroten.

De strofen XIV-XVIII zijn te beschouwen als een iacturae demonstratio, het aanwijzen van de betekenis van dit verlies: het is een bewijs van het naderend oordeel van God, daar de rechtvaardigen worden weggeraapt voor de dag van het gericht (r. 96). Vandaar dat de klacht (luctus) niet de overledene of diens familieleden betreft, maar de vervallen toestand van de kerk.

In de drie slotstrofen biedt de dichter troost: de consolatio. L. richt de aandacht van de bedroefden op God, Die met Zijn Geest de vervallen toestand van land en kerk kan herstellen. Voor Gods kerk is de ware vreugde te vinden in de voorsmaak van de eeuwige zaligheid.

L. heeft zo op karakteristieke wijze het sterven van zijn collega geplaatst in het kader van zijn verlangen naar de doorwerking van de Nadere Reformatie.

Lit.: Proost, 44; Trimp (1), 43-44, 45-46, 85, 96; Trimp (3), 173; Gorter (1), 149-150; De Beaufort, 134; Wille, 21-22, 24, 56; Van Putte, 18, 19, 21, 52, 53, 84, 85; Witstein, passim.