Uyt-spanningen

[p. 512]

107
Cruys-schole⁺
Van J. Christi gemeynte,
Op de voorvallen des selven Jaars.

Toon, O Kersnacht, &c. siet boven p. 68.⁺
Ofte/ Mameer, siet volgende p. 286.

I.

O Kruys-nacht schoner dan de dagen!¹
Hoe can de werld het ligt verdragen
Dat in uw duysternisse schijnt?
De Cruycelingen cunnen selven⁴
Ten gronde van dat heyl niet delven/⁵
Daar al uw droefheyd in verdwijnt.⁶

+ Titel Cruys-schole: school van het lijden; voorvallen: gebeurtenissen

+ Melodie: De melodie-aanduiding verwijst naar tekst 30; de melodie van Mameer is gegeven bij tekst 110.

1 Kruys-nacht: periode van lijden, met verwijzing naar de drie-urige duisternis tijdens de kruisiging van Christus

4 Cruycelingen: kruisdragers, degenen die omwille van het christenzijn moeten lijden

5 Ten gronde (...) delven: doorgronden

6 Daar: waar; uw: nl. van de Kruysnacht, r. 1

II.

De Cruycelingen stonden deerlijck⁷
En sagen in het cruys verveerlijck⁸
Malcand'ren aan; en hieven 't oog'
En hert/ en hand te saam na boven;
Maar riepen (so het scheen) ten doven:¹¹
Tot sig den Hemel tot haar boog.¹²

7 deerlijck: jammerlijk

8 in het cruys verveerlijck: in het ontzettende lijden

11 ten doven: (hier:) tevergeefs

12 den Hemel: nl. God

III.

Den Hemel ging sijn hulp bestellen/¹³
Onsigtbar' hulp/ en strax de schellen^1414-15
Van d' oogen vielen/ en 't was ligt.^14-15
Doe sagen wy de soete vrugten¹⁶
Van al ons kermen/ al ons sugten/
In 't cruyce selv ons toegerigt.¹⁸

13 bestellen: bieden, verlenen

14 Onsigtbar': nl. geestelijk; strax: weldra

14-15 Vgl. Hand. 9:18

14-15 Vgl. Hand. 9:18

16 Doe: toen

18 't cruyce: het lijden; toegerigt: geschonken, toebereid

IV.

't Hovaardig herte wierd gebogen:^19-20
De lage sielen vlogen hoge:^19-2020
De creup'len liepen als een hind:²¹
De swacken droegen sware lasten:
Het Cooren bleev ten dorsch-vloer vaste/²³
Als 't caff verstoov voor sulck een wind.²⁴

19-20 Vgl. Jak. 4:6, 1 Petr. 5:5

19-20 Vgl. Jak. 4:6, 1 Petr. 5:5

20 De nederigen werden verhoogd.

21 hind: hert, vgl. Jes. 35:6

23 bleev (...) vaste: bleef liggen

24 Als: terwijl; sulck een wind: nl. de storm van het lijden

[p. 513]

V.

O! heyl'ge wind! wat baart gy heylen!²⁵
By u ons trage boot can seylen:²⁶
Gy maackt van onse vonck een gloed:²⁷
Gy reynigt onse lugt van dampen:²⁸
En onse siecke siel van rampen:
Dewijl gy 't caff verstuyven doet.³⁰

25 heyl'ge wind: nl. de Heilige Geest; heylen: zegeningen

26 By: door

27 gloed: felle vlam

28 dampen: nevels

30 Dewijl: omdat, ook mogelijk: terwijl

VI.

Gy doet ons speceryen bloeyen:³¹
En ons met vleug'len opwaarts spoeyen:³²
Gy maakt ons vrugt den Hemel soet:³³
Gy maalt het stenig hert aan bricken:³⁴
En doet de flauwe siel verquicken:³⁵
Dewijl gy 't caff verstuyven doet.

31 ons: voor ons; vgl. voor deze r. Hoogl. 4:16

32 spoeyen: spoeden, vgl. Jes. 40:31

33 ons vrugt: nl. de vrucht van de heiliging van ons leven; den Hemel soet: voor God aangenaam

34 stenig: verharde; bricken: stukken

35 flauwe: matte, krachteloze

[p. 514]

VII.

Te vooren in ons oogen schenen³⁷
Verwerpelijcke slegte steenen³⁸
En onbequaam ten Kercken-bouw/³⁹
Die in den strijd in storm en baren
't Huys onderschraagden als pylaren/⁴¹
En stonden op den hoeck-steen trouw.⁴²

37 Te vooren: voorheen; schenen: lees: schenen het, vgl. Ps. 118:22

38 slegte: onaanzienlijke, ongeschikte

39 ten Kercken-bouw: om de kerk, Gods gemeente, op te bouwen

41 onderschraagden: stutten, vgl. Gal. 2:9

42 den hoeck-steen: nl. Christus, vgl. Ef. 2:20; trouw: onwankelbaar

VIII.

Te vooren dagten wy het waren
Onwrickelijcke Kerck-pylaren,
Die laas! so haast de schudding quam⁴⁵
Strax toonden d' ongesonde gronden⁴⁶
In laster-schrift/ of laster-monden⁴⁷
Op d' onweerbare duyv'/ dat lam.⁴⁸

45 laas: helaas; so haast: zodra; schudding: beproeving

46 d'ongesonde gronden: de onbetrouwbare fundamenten (van hun christen-zijn)

47 In: door middel van

48 onweerbare: weerloze; duyv'/ dat lam: nl. de kerk Gods, vgl. o.a. Matth. 10:16

IX.

O! heyl'ge smelt-croes! wat al heylen⁴⁹
Baart gy! die soo het hert cunt peylen/⁵⁰
En wijst ons wat daar binnen is.
En leert ons 's Geestes eerstelingen⁵²
Den donck'ren dag der cleyne dingen⁵³
Niet smaden als een duysternis.⁵⁴

49 smelt-croes: met. voor verdrukking, vgl. Jes. 48:10

50 peylen: doorgronden

52 's Geestes eerstelingen: nl. de eerste werkingen van de Heilige Geest in het hart, vgl. Rom. 8:23

53 Bijst. bij eerstelingen, r. 52, vgl. Zach. 4:10

54 als een duysternis: als iets verachtelijks, als iets dat niet van God komt

X.

En leert ons sien hoe menschen liegen.
Die sullen ons niet meer bedriegen/
Hoe schonen schijn haar boosheyd deckt.⁵⁷
Die wolven kentmen aan haar tanden/⁵⁸
Als 't vyer haar schaapen-vagt verbranden⁵⁹
Comt; en ons so ten baken streckt.

57 Hoe: hoezeer ook; deckt: bedekt

58 kentmen: herkent men; vgl. voor deze r. bijv. Luk. 10:3

59 't vyer: het vuur

XI.

Ja 't vier aan 't branden/ niet te vreden/⁶¹
Den schonen schijn van lammer-cleden
Te teren/ grijpt haar selven aan:⁶³
En sengt haar vagt/ en crenckt haar luyster/⁶⁴
Ja sendt sijn cragt/ en dringt sijn fluyster⁶⁵
Door 't vel/ om 't vleesch met pijn te bra'en.⁶⁶

61 't vier aan 't branden: het brandende vuur

63 teren: verteren; haar selven: henzelf, nl. Die wolven, r. 58

64 sengt: verbrandt, verzengt; crenckt haar luyster: vernietigt hun aanzien

65 fluyster: gloed

66 't vel: de huid; bra'en: verbranden

[p. 515]

XII.

Mijn luyt! hier dienen hoger snaren.⁶⁷
Daar sie ick 't vier door 't vel-diep varen⁶⁸
En roosten 't vleesch/ en roosten 't been:⁶⁹
Ick vrees men raackt door pijn aan 't rasen.⁷⁰
So maar den storm niet voort gaat blasen^71-72
Den vlam door d' ingewanden heen.^71-72

67 luyt: snarenspel, dichtkunst

68 door 't vel-diep varen: diep door de huid heen gaan

69 roosten: roosteren

70 men (...) rasen: dat men gek wordt van de pijn

71-72 So maar (...) niet: Als het al niet zo is dat (...)

71-72 So maar (...) niet: Als het al niet zo is dat (...)

XIII.

Raad-rijcke Godt! wat sijn uw wercken⁷³
Met aandagt weerdig aan te mercken!⁷⁴
Men had dien roock gebracht ten vlam/⁷⁵
Men woud/ men soud uw diere sielen⁷⁶
Met duysend/ in een gloed vernielen/⁷⁷
Die telgen delgen met de stam:⁷⁸

73 Raad-rijcke: alwijze

74 aan te merken: op te merken

75 ten vlam: tot een vuur; L. bedoelt met deze r.: Men had het smeulend conflict aangewakkerd tot een vuur.

76 woud: wilde; diere: kostelijke

77 Met duysend: met duizenden tegelijk

78 telgen: takken; delgen: verdelgen

XIV.

Maar 't vuyr was van uw eygen handen/⁷⁹
(Alstuyrend Godt) geraackt aan 't branden/
Des moest'et uwen wille doen;⁸¹
Des van/ en na uw wijsheyd blaken/⁸²
En geen van uw Gesalfden raken/⁸³
Ten waar om haar van quaad te hoe'n.⁸⁴

79 van: door

81 Des: daarom

82 van/ en na: als blijk van en volgens

83 uw Gesalfden: nl. Gods kinderen; raken: kwetsen

84 Ten waar: tenzij; haar: hen; hoe'n: behoeden

XV.

Den vlam om siel en lijff te teren
En cond nog siel nog lichaam deeren;⁸⁶
Maar bragt het heyl in grote maat:⁸⁷
Een toetse der Opregticheden⁸⁸
Verbranden 't schuym van bose seden⁸⁹
Voor helsch vergiff/ voor siel-verraad.⁹⁰

86 nog (...) nog: noch (...) noch

87 in grote maat: overvloedig

88 toetse der Opregticheden: proeve van oprechtheid

89 bose: slechte

90 Voor: als ware het

XVI.

Thans ruckten 't vier op 't felst aan 't woeden⁹¹
(Dewijl dat schuym de vlamme voede)
Sijn oogmerck/ en sijn paal verby;⁹³
En vat het naast en valt aan 't schroocken⁹⁴
Die self den gloed voor and'ren stoocken/
En braadt sijn stokers op een ry.⁹⁶

91 ruckten: geraakte; op 't felst: op het hevigst

93 oogmerck: doel; paal: gestelde grens; verby: voorbij

94 het naast: het meest nabije; valt aan 't schroocken: begint te verschroeien

96 braadt: verbrandt; op een ry: stuk voor stuk

[p. 516]

XVII.

Daar teert het scepters, cronen, ampten,⁹⁷
Daar d' ydelheyd so lang om campten/⁹⁸
In eenen dag. en als een mot^99-100
Verteert het pragt van purp're cleden^99-100100
De vangsten van Staatsugtigheden/¹⁰¹
En maackt haar vanger tot een spot.¹⁰²

97 teert: verteert; ampten: met name de waardigheden van de oude kapittels zoals die onder de van ouds gangbare titels door gereformeerden nog steeds werden bekleed en waaraan men inkomsten ontleende; zie inl. tekst 105

98 campten: streed

99-100 Vgl. Matth. 6:19

99-100 Vgl. Matth. 6:19

100 het pragt: de praal

101 vangsten: ontvangsten, emolumenten; Staatsugtigheden: eer- en heerszucht, hier vooral het streven naar hogere posities

102 haar vanger: degene die ze verwierf; spot: bespotting

XVIII.

My dunckt/ ick sie de Drie her-leven¹⁰³
Die brandend' ongeschonden bleven¹⁰⁴
En Viere wierden in het vier.⁺¹⁰⁵
My dunckt/ ick sie dat rot her-sterven¹⁰⁶
Die sig verdorven in 't verderven¹⁰⁷
In 't vierig woeden op die Vier.¹⁰⁸

103 Vgl. Daniël 3, waar over de drie jongelingen in de oven wordt verteld

104 ongeschonden: onaangetast

+ Dan. 3:23, &c.

105 En Viere wierden: en tot een viertal werden; Dan. 3:23, &c.: ‘Maar als die drie mannen, Sadrach, Mesach en Abed-nego, in het midden van den oven des brandenden vuurs, gebonden zijnde, gevallen waren, Toen ontzette zich de koning (...). [25] Hij antwoordde en zeide: Zie, ik zie vier mannen los wandelende in het midden des vuurs, en er is geen verderf aan hen (...).’

106 dat rot: de bende, groep soldaten; her-sterven: opnieuw sterven

107 Die terwijl ze aan het uitroeien waren, zichzelf verteerden

108 In 't vierig woeden: terwijl zij hartstochtelijk brandden van vijandschap; op: jegens

XIX.

Den Godt van Abednego, Mesah
En Sadrag, die ons rampen me sag¹¹⁰
Riep; Mijn Magt eyndt in Babel niet.¹¹¹
O Lam! die 't vier hebt met uw wonden¹¹²
Dat u verslinden woud/ verslonden/¹¹³
Verslindt den vloeck van ons verdriet.¹¹⁴

110 me: ook

111 eyndt: eindigt

112 Lam: nl. Christus; met: tegelijk met

113 woud: wilde; verslonden: te niet gedaan

114 den vloeck: de doem, de deprimerende uitwerking

[p. 517]

Cruys-schole van J. Christi gemeynte. Derde gedicht over de in 1660 geëscaleerde twist tussen de overheid en de kerk in de stad Utrecht. Na de uiterst felle toonzetting van de eerste twee gedichten uit deze cyclus (de teksten 105 en 106) is in dit gedicht een evenwichtiger en positiever geluid te beluisteren. De verdrukking van Gods kerk blijkt ook zoete vruchten (r. 16) op te leveren, zoals het feit dat Gods ware kinderen door het lijden gelouterd worden en net als de drie jongelingen uit het boek Daniël ongeschonden uit het vuur tevoorschijn komen (r. 103-104).

Het gedicht opent met de voorstelling van het lijden van de kerk als een kruisnacht. De eerste strofe is daarbij een navolging van Vondels rei ‘O Kersnacht, schooner dan de daegen’. De voorstelling van het lijden als een kruis verwijst naar het feit dat de kerk de voetsporen van Jezus volgt, Wiens lijden eindigde in de kruisdood.

Een omkeer vindt plaats in strofe III. God opent de ogen van de kerk en laat haar zien, dat het lijden werkt als een smeltkroes (r. 49) die scheidt wat kostbaar en waardeloos is. De dichter drukt dit uit door middel van de beelden kaf en koren (str. IV), zwakke stenen die hoekstenen bleken te zijn (str. VII) en pilaren die wel sterk schenen, maar niet op vaste grond bleken te rusten (str. VIII).

Een opmerkelijk beeld is de voorstelling, dat het vuur van de verdrukking de door wolven gedragen schapenvacht verbrandt, zodat hun ware gedaante zichtbaar wordt (str. X). Dit beeld is rechtstreeks ontleend aan Matth. 7:15, waar de wolven als valse profeten worden aangeduid. Wellicht heeft L. hiermee de vier dissidenten onder de predikanten bedoeld die de regenten naar de ogen zagen en geen partij kozen voor de verbannen predikanten en hun medestanders.

In de strofen XVI en XVII vertelt L. dat het vuur van het conflict tussen kerk en staat sommige van de regenten verbrandde, terwijl zij het nota bene zelf hadden aangewakkerd. Hierbij kan men bijvoorbeeld denken aan het verhaal van de plotselinge dood van één der burgemeesters, net nadat hij de verbannen predikant Joh. Teellinck had bespot, toen deze de stad moest verlaten.

Lit.: Buijnsters, 108-113 (T), Proost, 108-109, 206-207; Trimp (1), 42-43, 96; Trimp (3), 91; De Beaufort, 125-131; Zwaan, 97-98; De Vrijer (2), 139 (T 4 str.); IJzerworst, 71-77 (T), Graafland (1), 130.