Uyt-spanningen

[p. 497]

Eenige aandagten⁺
Over de kerckelijke voorvallen des Jaars 1660.
105
Treur-liedt.

Stemme: Tweede Lachrime van Doulant.⁺
Siet boven p. 254.

I.

Treurige wanden van mijn hert ontstelt/¹
Mijn herte dat de dagen/
Dat de uyren telt/
En droevig smelt als wasch in 't quijnend' klagen.⁴
Soeckt hulp/ nog vreugd/ nog troost;⁵
Maar laat de ziel in sugten//

Sig verlugten/⁷

En treurig sitten neer// Treurig sitten neer:
Want dat uw kroon uw blijdschap plag voor desen//⁹

Te wesen/

Is nu/ ja is nu/ is nu/ O wee!
Inder ijl// Ten doorn en pijl// Van 't hert verwesen.¹²

+ Titel Aandagten: overdenkingen

+ Melodie: De melodie-aanduiding verwijst naar tekst 84.

1 wanden (...) ontstelt: gekwelde innerlijk, vgl. Jer. 4:19

4 quijnend': moedeloze

5 nog: noch

7 verlugten: lucht krijgen, de gelegenheid krijgen om zich emotioneel te uiten

9 plag: gewoon was; voor desen: in vroeger tijd

12 Inder ijl: zeer abrupt; Ten: tot een; 't hert verwesen: het ontstelde hart, vgl. WNTXX, 1950, 1951

II.

't Heerlijcke wigt de Dochter Syons sat^1313-14
De wer'lt en all te hooge:^13-14
Maar helas! hoe had
Een ogenblick die schoonheyd neergebogen!
Haar glans/ haar roem in de asch!
En sy met nare smaden//¹⁸

Overladen

Moet duycken/ droevig stil; Als het wild gediert²⁰
Haar wijnberg treedt/ en sy moet d' Eedle vrugten//²¹

Besugten;²²

En sien/ ja moet sien/ moet sien/ O wee!
Hare wagt// Van dag en nagt// Gedwongen vlugten!²⁴

13 't Heerlijcke wigt: de verheven, luisterrijke maagd

13-14 sat (...) te hooge: was verheven boven

13-14 sat (...) te hooge: was verheven boven

18 nare smaden: droevige smaadheden

20 duycken: ondergaan, zich onderwerpen

21 wijnberg: wijngaard (tegen de berghelling); treedt: vertrapt

22 Besugten: betreuren

24 Hare wagt// Van dag en nagt: haar wachters die dag en nacht klaar staan, nl. de twee verbannen predikanten

[p. 498]

[p. 499]

III.

D' oogen betraant in twijffel of 't soo was
Die sagen sig ontdragen²⁶
Die 't genaden-ligt^27-28
Op 't Heerlijckst in haar ziel voor dees' de'en dagen;^27-2828
Dees' schreeuwde Syon na/²⁹
En riep dat is geen treuren//

Dat is scheuren!

En sonck in amegt laff/ Sonck in amegt laff/³²
Daar ligt sy nu de Bruyd van 's Hemels Sone/

Die schone;

Haar glans! al haar glans! haar glans! haar glans!
Is vergaan// En met haar traan Beswalckt haar krone.³⁶

26 ontdragen: beroofd van, vgl. WNT X, 1834

27-28 Die (..) dagen: nl. de predikanten die uit Utrecht werden verbannen

27-28 Die (..) dagen: nl. de predikanten die uit Utrecht werden verbannen

28 de'en: lieten

29 Dees': nl. 't Heerlijcke wigt de Dochter Syons, r. 13, de Kerk

32 in amegt laff: machteloos en uitgeput; vgl. voor amegt: WNTII, 392

36 met: door; Beswalckt: bezoedeld

IV.

Dien nu de wagt op 't overige volck^37-38
Van boven is bevolen/^37-3838
Gaan helas! versmagt³⁹
In vrugtelosen arbeyd sugtend dolen:⁴⁰
Helas! der Priesteren tong/⁴¹
Die ons na s' Heeren wetten//⁴²

Wist te setten/⁴³

Pijpt na de siecke long/ Tering-siecke long;⁴⁴
Dien 't vreemde vier omcinglend dreygt te grijpen//⁴⁵

Te nijpen/⁴⁶

Tot dat sy amegtig stille swijgt/
Off belaan// En onverstaan/ Sal vrugtloos pijpen.⁴⁸

37-38 Dien (...) bevolen: nl. de overgebleven Utrechtse predikanten die monddood gemaakt zijn (r. 41-48)

37-38 Dien (...) bevolen: nl. de overgebleven Utrechtse predikanten die monddood gemaakt zijn (r. 41-48)

38 Van boven: door God

39 versmagt: wegkwijnend

40 dolen: dwalen

41 der Priesteren tong: het woord van de predikanten

42 na: naar

43 setten: voegen, schikken

44 Pijpt: maakt een klagend geluid, vgl. WNTXII, 1744; na: (hier) als gevolg van; Tering: tuberculose

45 't vreemde vier: nl. de heerszucht van de overheid; vgl. Lev. 10:1, 2, als verwijzing naar de ‘eigenwillige godsdienst’ waarvan L. en zijn medestanders te lijden hebben

46 nijpen: benauwen, plagen, tergen, vgl. WNTIX, 2003

48 belaan: belast; onverstaan: door niemand aangehoord of begrepen; pijpen: weeklagen, vgl. WNTXII, 1744

V.

't Hert toont my nog/ ô Syon! 't Hemelsch goed⁴⁹
Dat uwe ziel verheugde/
En in overvloed
U voor uw Bruydegom vercierde in Deugden:⁵²
Ah! was die stem maar stem!⁵³
En al die woorden sonder//

Kragt/ dat 's wonder!⁵⁵

Die waarheyd sonder klem// Waarheyd sonder klem?⁵⁶
Dat dus 't regtvaardig oog in toorn komt dalen//^5757-59

En halen^57-59

Sijn dierbare woorden 't huys! ô wee!^57-59
En dus doet// Sijn toorn in gloed// Sijn kragt herhalen!⁶⁰

49 't Hemelsch goed: de (bediening van) goddelijke genade

52 Vgl. Jes. 61:10

53 die stem: nl. van de predikanten uit strofe IV, die monddood zijn gemaakt of nog slechts vrugtloos pijpen, r. 48

55 Kragt: invloed; dat 's wonder: dat is een vreemde zaak

56 Die waarheyd: nl. datgene wat door de predikanten uit strofe IV werd gezegd; klem: beslissend gezag, kracht

57 dus: op deze wijze; 't regtvaardig oog: nl. God Zelf

57-59 L. bedoelt te zeggen: God houdt Zijn woorden in; Hij spreekt niet meer als uiting van Zijn toorn.

57-59 L. bedoelt te zeggen: God houdt Zijn woorden in; Hij spreekt niet meer als uiting van Zijn toorn.

57-59 L. bedoelt te zeggen: God houdt Zijn woorden in; Hij spreekt niet meer als uiting van Zijn toorn.

60 herhalen: (hier) opnieuw blijken

[p. 500]

VI.

Sag Daniel ten Hemel uyt/ hy riep/ Den Propheet.
Om 't vroom gemoet te veyligen:⁶²
Sie! daar is daar 's nu
Den lang-gedreygden gruwel in het heyligen!⁶⁴
Den wreden Romeyn verwoet
Heeft Salems puyn gewasschen//⁶⁶

Met de plassen/

Van 't versch vergoten bloed// 't Versch vergoten bloed;⁶⁸
Nu gelt het zielen-bloed van Christi leden//⁶⁹

Bestreden/

Getreden/ getrapt/ geruckt/ verdruckt/⁷¹
Ja verdaan// Had dat haar traan/ En sugt geleden.⁷²

62 veyligen: beschermen, behoeden

64 het heyligen: het heiligdom, vgl. bijv. Dan. 9:26, ‘een volk des vorsten, hetwelk komen zal, zal de stad en het heiligdom verderven, en zijn einde zal zijn met een overstromenden vloed’; Dan. 11:31, ‘(...) zij zullen het gedurige offer wegnemen, en een verwoestenden gruwel stellen’ en Dan. 11:33, ‘En de leraars des volks zullen er velen onderwijzen, en zij zullen vallen door het zwaard en door vlam, door gevangenis en door beroving, vele dagen.’

66 Salems puyn: de bouwvallen van Jeruzalem (na de inname van de stad door de Romeinen in 69 na Chr.)

68 versch: pas

69 Nu: in L.'s tijd; Christi leden: degenen die in Christus geloven

71 Getreden: vertreden (uit minachting); getrapt: vertrapt

72 verdaan: uitgedelgd; Had (...) geleden: dat heeft haar verdriet en benauwdheid gekost

VII.

Nu sie ick laas/ ô Syon! in den druck⁷³
(En druck het uyt in sugten)⁷⁴
Al uw kinderen lief⁷⁵
Het soet geluck/ van 't magtig woord ontvlugten:⁷⁶
De spijse van hare ziel/
Die all haar kragt ten leven//

Plag te geven/

Dus ylings haar ontviel// Ylings haar ontviel;⁸⁰
En nu helaas! sie ick op straat haar kragten//⁸¹

Versmagten.⁸²

Haar kragten! Haar kragt! Haar kragt! versmagt;
En haar oog// Gestaag om hoog// 't Heyl ydel wagten.⁸⁴⁸⁴

73 druck: benauwdheid

74 sugten: verzuchtingen

75 lief: achtergepl. bijv. nw.

76 't magtig woord: nl. van de prediking; ontvlugten: ontgaan

80 Dus: op deze manier; ylings: heel snel

81 op straat: vgl. Klaagl. 4:5, ‘Die lekkernijen aten, versmachten nu op de straten.’

82 Versmagten: vergaan

84 Gestaag: voortdurend

84 ydel: tevergeefs; wagten: verwachten

VIII.

Dat vette daar/ dat wijn en merg te saam⁸⁵
Aan 't hong'rig hert verstreckte/
't Heerelijcke klaar⁸⁷
Dat aangenaam/ haar leden voeglijck deckte/⁸⁸
Van mond en lijf gescheurt/
Dat is het dat de schoone//^90-91

Overschone^90-91

In bitterheydt betreurt/ Bitterlijck betreurt;
Wanneer sy siet dat all haar vettigheden//⁹³

Voorleden/⁹⁴

Vergaan/ vast vergaan/ vergaan/ O wee!⁹⁵
En de pragt// Van 's Werelts dragt/ Haar dreygt te kleden.⁹⁶

85 Vgl. Jes. 25:6

87 De luisterrijke heerlijkheid (blijkens de volgende r. als kleding voorgesteld)

88 aangenaam: liefelijk; leden: ledematen; voeglijck: passend

90-91 de schoonell Overschone: nl. Gods kerk (in Utrecht)

90-91 de schoonell Overschone: nl. Gods kerk (in Utrecht)

93 vettigheden: voorspoed

94 Voorleden: vroegere (bijv. nw.)

95 vast: weldra

96 de pragt// Van 's Werelts dragt: de pracht en praal van wereldse kleding

[p. 501]

IX.

Daer sietge nu/ daar siet gy nu helas!^97-100
De tonge van den suyg'ling^97-100
Aan de caack gekleeft/^97-10099
En van den dorst beswijcken 't arme buyg'ling:^97-100100
Ey! luyster! dat breeckt het hert
Daar roept een Lam om vrugten//¹⁰²

En met sugten

Moet Moeder seggen las! 'k Heb het niet mijn Lam!¹⁰⁴
Waar sijn sy nu die leckernyen aten//

En saten

In pragtig blancketsel valsch verciert?¹⁰⁷
Ah! wat smert!// Daar ligtmen swart/ Verwelckt op straten.¹⁰⁸

97-100 Vgl. Klaagl. 2:11-12, ‘Mijn ogen zijn verteerd door tranen, (...) vanwege de breuk der dochter mijns volks; omdat het kindeken en de zuigeling op de straten der stad in onmacht zinken; Als zij tot hun moeders zeggen: Waar is koren en wijn?’

97-100 Vgl. Klaagl. 2:11-12, ‘Mijn ogen zijn verteerd door tranen, (...) vanwege de breuk der dochter mijns volks; omdat het kindeken en de zuigeling op de straten der stad in onmacht zinken; Als zij tot hun moeders zeggen: Waar is koren en wijn?’

97-100 Vgl. Klaagl. 2:11-12, ‘Mijn ogen zijn verteerd door tranen, (...) vanwege de breuk der dochter mijns volks; omdat het kindeken en de zuigeling op de straten der stad in onmacht zinken; Als zij tot hun moeders zeggen: Waar is koren en wijn?’

99 caack: gehemelte; editie 1676 heeft zetfout raack

97-100 Vgl. Klaagl. 2:11-12, ‘Mijn ogen zijn verteerd door tranen, (...) vanwege de breuk der dochter mijns volks; omdat het kindeken en de zuigeling op de straten der stad in onmacht zinken; Als zij tot hun moeders zeggen: Waar is koren en wijn?’

100 buyg'ling: het neergedrukte, terneergeslagene, vgl. WNTIII, 1728

102 een Lam: (hier) een zuigeling, fig. een kleingelovige die het voedsel van Gods Woord nodig heeft; vrugten: voedsel

104 las: helaas

107 blancketsel: opmaak, opsmuk; valsch verciert: op bedriegelijke wijze mooi gemaakt

108 Vgl. Klaagl. 4:8, ‘Maar nu is hun gedaante verduisterd van zwartigheid, men kent ze niet op de straten; hun huid kleeft aan hun beenderen, zij is verdord, zij is geworden als een hout.’

X.

Jerusalem als ick den Goddeloos'^109-114
Hoor klappen in sijn handen/^109-114
En het hooft omhoog^109-114
In spijt al fleuytend knerschen op de tanden/^109-114112
En roepen last'rend' ha! ha!^109-114
Daar sien wy 't vrolijck dagen//^109-114

En de lagen^115-116

Van heyl'gen schijn/ ontdekt// Na ons wensch ontdekt:^115-116116
En ick sie u geen troost in all u Vrinden//^117-118

Te vinden:^117-118

Dan roep ick/ dan schreeuw ick wee! o wee!
Magtig Heer! Kom/ kom nu neer/ Uw Volck verbinden.¹²⁰

109-114 Vgl. Klaagl. 2:15, 16, ‘Allen, die over weg gaan, klappen met de handen over u, zij fluiten en schudden hun hoofd over de dochter Jeruzalems, (...) Al uw vijanden sperren hun mond op over u, zij fluiten en knersen met de tanden, zij zeggen: Wij hebben haar verslonden; dit is immers de dag, dien wij verwacht hebben, wij hebben hem gevonden, wij hebben hem gezien.’

109-114 Vgl. Klaagl. 2:15, 16, ‘Allen, die over weg gaan, klappen met de handen over u, zij fluiten en schudden hun hoofd over de dochter Jeruzalems, (...) Al uw vijanden sperren hun mond op over u, zij fluiten en knersen met de tanden, zij zeggen: Wij hebben haar verslonden; dit is immers de dag, dien wij verwacht hebben, wij hebben hem gevonden, wij hebben hem gezien.’

109-114 Vgl. Klaagl. 2:15, 16, ‘Allen, die over weg gaan, klappen met de handen over u, zij fluiten en schudden hun hoofd over de dochter Jeruzalems, (...) Al uw vijanden sperren hun mond op over u, zij fluiten en knersen met de tanden, zij zeggen: Wij hebben haar verslonden; dit is immers de dag, dien wij verwacht hebben, wij hebben hem gevonden, wij hebben hem gezien.’

109-114 Vgl. Klaagl. 2:15, 16, ‘Allen, die over weg gaan, klappen met de handen over u, zij fluiten en schudden hun hoofd over de dochter Jeruzalems, (...) Al uw vijanden sperren hun mond op over u, zij fluiten en knersen met de tanden, zij zeggen: Wij hebben haar verslonden; dit is immers de dag, dien wij verwacht hebben, wij hebben hem gevonden, wij hebben hem gezien.’

112 In spijt: in woede, wrevel

109-114 Vgl. Klaagl. 2:15, 16, ‘Allen, die over weg gaan, klappen met de handen over u, zij fluiten en schudden hun hoofd over de dochter Jeruzalems, (...) Al uw vijanden sperren hun mond op over u, zij fluiten en knersen met de tanden, zij zeggen: Wij hebben haar verslonden; dit is immers de dag, dien wij verwacht hebben, wij hebben hem gevonden, wij hebben hem gezien.’

109-114 Vgl. Klaagl. 2:15, 16, ‘Allen, die over weg gaan, klappen met de handen over u, zij fluiten en schudden hun hoofd over de dochter Jeruzalems, (...) Al uw vijanden sperren hun mond op over u, zij fluiten en knersen met de tanden, zij zeggen: Wij hebben haar verslonden; dit is immers de dag, dien wij verwacht hebben, wij hebben hem gevonden, wij hebben hem gezien.’

115-116 de lagen (...) ontdekt: de list van vrome schijnheiligheid ontmaskerd

115-116 de lagen (...) ontdekt: de list van vrome schijnheiligheid ontmaskerd

116 Na: overeenkomstig

117-118 En ik zie dat voor u (nl. Jerusalem, r. 109) geen troost is te vinden bij al uw vrienden.

117-118 En ik zie dat voor u (nl. Jerusalem, r. 109) geen troost is te vinden bij al uw vrienden.

120 verbinden: (hier) troosten

XI.

Heylige Godt! rechtveerdig eeuwig Ligt
Hoe kondt gy dus uw Lammeren
Met een hard gesigt¹²³
Uw stuyrs gelaad in tranen sien bejammeren!¹²⁴
Dewijl uw Vyande fell
U in uw kind'ren smaden//¹²⁶

Die beladen¹²⁷

Haar spot sijn/ en haar spel// Sijn haar snaren-spel:¹²⁸

123 hard gesigt: streng gelaat

124 stuyrs: grimmig

126 smaden: bespotten

127 beladen: gekweld, bekommerd

128 Haar (...) spel: hun tot onderwerp van spot en spel zijn; vgl. Klaagl. 3:14, ‘Ik ben al mijn volk tot belaching geworden, hun snarenspel den gansen dag.’

[p. 502]

 

Waarom/ Heer! komt haar niet dien kop der schanden//¹²⁹

130

Ter handen?

 

Dat s' all' in het drincken vol en doll//¹³¹

 

Niet meer staan//Niet meer bestaan/U aan te randen.¹³²

129 kop: beker, vgl. Klaagl. 4:21, ‘Wees vrolijk en verblijd u, gij dochter Edoms, (...), doch de beker zal ook tot u komen, gij zult dronken worden en ontbloot worden.’

131 Dat: zodat; in: door; vol en doll: zat en gek (geworden)

132 staan: lees bestaan; bestaan: wagen, durven

XII.

Jerusalem! Jerusalem! uw Hert
Is van den Heer geweken/
Dat doet u de smert;¹³⁵
Beschrey uw' schult met diere tranen-beecken.¹³⁶
De Wagters van uwe Ziel¹³⁷
En hebben een uyt hondert//¹³⁸

Niet gedondert¹³⁹

Na dat uw glans verviell// Als uw glans verviell:¹⁴⁰
Dewijl gy laas niet min dan 's waarheyts kragten//

Betragt'den/¹⁴²

Die kragt// Heyl'ge kragt// Die kragt/ die kragt
Die veragt// En onbetragt// U baart veragten.¹⁴⁴

135 Dat is de oorzaak van uw ellende.

136 diere: kostbare

137 De Wagters van uwe Ziel: nl. de predikanten

138 een uyt hondert: op een enkeling na

139 gedondert: ernstig gewaarschuwd

140 uw glans: uw heerlijkheid (in de genade)

142 Betragt'den: behartigde

144 onbetragt: niet verricht, niet in overweging genomen; U (...) veragten: u doet achteruit gaan, uw geestelijke achteruitgang veroorzaakt

XIII.

Heylige Stadt! ick sie u moed van hoon¹⁴⁵
Na 't eynd onlijdsaam haken;¹⁴⁶
In mijn Vaders Throon
(Segt gy) sal my geen laster-pijl genaken.¹⁴⁸
Uws Vaders Throon is op aard/
Daar door Hy 't al regeeren//¹⁵⁰

Kan en keeren;

Legt u daar sagt op neer Dat u niets en deer.¹⁵²
En als 't gelooff in noodt genaden-stralen//

Laat dalen

In 't hert/ en 't gemoet genoegen doet;¹⁵⁵
Desen glans/ Sal Throon en Krans// Uws Vaders halen.¹⁵⁶

145 moed: vermoeid; van hoon: door de spot

146 Na: naar; onlijdsaam haken: ongeduldig verlangen

148 genaken: naderen

150 't al: alles

152 Legt (...) neer: vertrouw daarop in stilheid; Dat: zodat

155 't gemoet genoegen doet: het hart verkwikt

156 De glans hiervan zal de troon en de heerlijkheid van uw (hemelse) Vader nabij brengen.

[p. 503]

Treur-liedt. Treurlied over het onrecht dat volgens L. de Utrechtse kerk door de overheid is aangedaan. Deze tekst is de eerste van een drietal gedichten naar aanleiding van het feit dat de predikanten Johannes Teellinck en Abraham van de Velde door de vroedschap uit de stad en door de Staten uit de provincie Utrecht verbannen werden (19 juli 1660).

Deze krasse maatregel moet gezien worden in het licht van een zich jarenlang voortslepend conflict over het recht op de inkomsten, verkregen uit kerkelijke goederen. Na de Reformatie waren de kerkelijke en wereldlijke bezittingen van het voormalige bisdom Utrecht in het bezit van de overheid geraakt. De kerk meende aanspraak te mogen maken op (een gedeelte van) de inkomsten die verkregen werden uit de goederen die tot de kerk behoorden. Dit geschil groeide steeds meer uit tot een prestigestrijd tussen kerk en overheid. De vroedschap bepaalde dat gemeentelijke commissarissen de kerkenraadsvergaderingen zouden moeten bijwonen. De kerkenraad achtte dit een onrechtmatige inmenging in kerkelijke zaken en reageerde door geen vergaderingen meer te houden en door het schrijven van verweerschriften. Tenslotte dwong de gemeentelijke overheid op 27 juli 1660 met de hulp van de Staten de kerk het hoofd in de schoot te leggen. De verbanning van de twee predikanten was een van de maatregelen die hiertoe leidden.

In dit lied weent L. als Jeremia over de verwoesting van Jeruzalem. Veel gedeelten uit de tekst zijn rechtstreeks ontleend aan de Klaagliederen van deze oud-testamentische profeet. L. ziet de christelijke kerk als opvolgster van het oude Israël, zoals blijkt uit benamingen als ‘Gods wijngaard’, ‘dochter Sions’, ‘Jeruzalem’, etc.

De verbannen predikanten worden door hem de priesters en de wachters van het volk genoemd. Degenen die tegen de kerk strijden, zijn het wild gedierte dat de wijngaard van God vertrapt.

Door consequent uit te gaan van deze aan de bijbelse profeten ontleende allegorische voorstelling, heeft de dichter de leden van de vroedschap, die als regel tot dezelfde kerk behoorden, wel erg zwart afgeschilderd. Benamingen als ‘goddelozen’, ‘vijanden fel’ en ‘de wrede Romein verwoed’ liegen er tenminste niet om.

In Klaagliederen 1 vermeldt Jeremia vijf keer dat hij nergens troost weet te zoeken of te vinden. Dit is ook L.'s uitgangspunt (r. 5 en 116). In de laatste strofe komt tenslotte een ander perspectief naar voren: de kerk wordt getroost door het vertrouwen in Gods vaderlijke voorzienigheid.

Lit.: Proost, 206-207; Trimp (1), 2, 42-43, 75, 94; Trimp (3), 22, 90; De Beaufort, 125-131; Duker II, 294-340.