Uyt-spanningen

[p. 473]

101
De verlossinge des heren
van de Vereenigde Nederlanden 's jaars 1629.
Door de verovering van Wesel.

Stemme: Engels Lapper.⁺

I.

O! Utregt! doe gy 't buyrige land¹
Met crijg en vreemde gasten²
Beset saagt/ wiens moordadige tand³
Oock u dreygd' aan te tasten;
Wat was u 't hert benaud en ang/⁵

Gy benaud en ang/

Wat was u bang! Wat was u bang!
Wat was doe 't hert u bang!

+ Melodie: De melodie 't Engelsche (schoen) lappertje wordt ook gehanteerd door Bredero, Starter, Pers en Valerius, vgl. Matter, ‘De melodieën van Bredero's liederen’, 94-95 en F. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied II, Den Haag/ Antwerpen, 1905, nr. 101.

1 doe: toen; 't buyrige land: de streek, de omgeving

2 crijg: oorlog; vreemde gasten: (hier) de huursoldaten

3 saagt: zag; moordadige: moordlustige

5 ang: angstig

II.

Daar saagt gy 't branden op uw wal/⁹
En hoorden 't volck vast kermen/¹⁰
En spelden in haar val uwen val/¹¹
Ja voelden 's in 't erbermen.¹²
Het mes u op het herte geset

Op het hert geset

En geen ontset// En geen ontset/¹⁵
En gy saagt/ geen ontset.

9 wal: stadsmuur

10 't volck: nl. dat van de Veluwe en andere gebieden; vast: aanhoudend

11 spelden: voorspelden

12 Lees: Voorvoelden hun eigen lijden in het medelijden.

15 ontset: bevrijding

III.

Graaf Hendrick woud in toorne trots¹⁷
Het Bossche leger breecken:¹⁸
Maar stiet sig driemaal aan dien rots¹⁹
En liet dat werck daar steecken.²⁰
Het slaap-loos oog dat het al doorsiet/²¹

Dat het al gebiedt

En leed dat niet// En leed dat niet²³
En leed dien hoogmoet niet.

17 woud: wilde

18 breecken: verslaan, de kracht (van het leger) breken

19 stiet: stootte

20 liet steecken: liet in de steek

21 Nl. Gods oog (metaforisch voor Gods alwetendheid)

23 En leed (...) niet: stond niet toe

[p. 474]

[p. 475]

IV.

Bey/ sey 't hovaardig hert/ en can²⁵
Ick 't hard hooft niet doen wijcken/²⁶
So sal ick op de tee treden dan²⁷
Dat hooft en Hert beswijcken:²⁸
Prins Hendrick sal ick 't leger haast²⁹

Ick het leger haast/

Dat nu dus raast// Dat nu dus raast//³¹
Opbreken doen verbaast.³²

25 Bey: welnu; 't hovaardig hert: nl. van graaf Hendrick; hovaardig: hoogmoedig

26 't hard hooft: nl. van prins Frederik Hendrik; hard: koppig, onverzettelijk

27 op de tee treden: lett.: op de teen trappen, pijnlijke maatregelen treffen, zodat men wel luisteren moet. De editie 1676 heeft tree: bij de errata is aangegeven, dat tree gelezen dient te worden als tee.

28 Dat: zodat

29 haast: spoedig, weldra

31 raast: woedt

32 verbaast: met verbijstering

V.

Gaat Cayro/ seyd hy dadelijck heen³³
En opent my een toegang³⁴
Door d' Isel; dat de Veluwe ween/
En dat sy 's Princen toe-sang:³⁶
Ick wedd' hy breeckt sijn leger los³⁷

Sijn leger los/

En vanden Bosch// En vanden Bosch
En hy treckt van den Bosch.

33 hy: nl. Graaf Hendrick

34 opent my: forceer voor mij

36 Dat de Veluwe weent, moet maar de toezang voor de Prins zijn, vgl. Revius, Verwoestinge der Veluwe; 's Princen: nl. van Frederik Hendrik

37 breeckt (...) los: breekt op

VI.

Thans kiest het heyr de Veluwe-sy⁴¹
Daar sy Graaf' Hendrick wagten/⁴²
Daar voegde Montecuculi by/
En Grav' Jan/ 's Keysers Magten:⁴⁴
Dies menig duysent Crijgeling⁴⁵

't Lieve land omving⁴⁶

En inden ring// En inden ring⁴⁷
Van roov' en plundering.

41 heyr: leger, nl. van Cayro

42 Daar: waar; wagten: wachten op

44 Magten: legers

45 Dies: zo, daardoor; Crijgeling: soldaten

46 omving: in de klem hield

47 inden ring: in de ban

VII.

Een degen van papier beclad⁴⁹
Met fel-gedreygde schigten⁵⁰
De dubbelde-bemuyrde stadt^51-52
Van Amers-fort deed swigten.^51-5252
Daar creeg den Vyand overvloed^53-56

Van brood en moed/^53-56

Sijn hoop gevoedt// Van brand en bloed^53-5655
En op ons' neck de voet.^53-56

49 van: met; beclad: omwikkeld

50 fel-gedreygde schigten: fel dreigende pijlen

51-52 Na een beleg van één dag gaf het stadsbestuur van Amersfoort deze stad over aan Montecuccoli op 4 augustus 1629. Tegen de beloften in, die vastgelegd waren in een ‘Accoord in vyftien Articulen bestaande’ (Een degen van papier, r. 49), terroriseerden de vijandelijke troepen (1500 man) de stad. Vgl. ook het geuzenlied Een nieu liedt, van den Veeluwe, ende de stadt Amersfoort in: E.T. Kuiper, P. Leendertsz, Het Geuzenliedboek II. Zutphen, 1925, 278-281. Zie verder Abr. van Bemmel, Beschrijving van de stad Amersfoort II, Utrecht, 1760, 944-948.

51-52 Na een beleg van één dag gaf het stadsbestuur van Amersfoort deze stad over aan Montecuccoli op 4 augustus 1629. Tegen de beloften in, die vastgelegd waren in een ‘Accoord in vyftien Articulen bestaande’ (Een degen van papier, r. 49), terroriseerden de vijandelijke troepen (1500 man) de stad. Vgl. ook het geuzenlied Een nieu liedt, van den Veeluwe, ende de stadt Amersfoort in: E.T. Kuiper, P. Leendertsz, Het Geuzenliedboek II. Zutphen, 1925, 278-281. Zie verder Abr. van Bemmel, Beschrijving van de stad Amersfoort II, Utrecht, 1760, 944-948.

52 swigten: bedwong, beteugelde

53-56 Onder bedreiging van plundering moest de stad voor voldoende brood zorgen. Per gezin werden soldaten ingekwartierd.

53-56 Onder bedreiging van plundering moest de stad voor voldoende brood zorgen. Per gezin werden soldaten ingekwartierd.

53-56 Onder bedreiging van plundering moest de stad voor voldoende brood zorgen. Per gezin werden soldaten ingekwartierd.

55 Van: door; branden en bloed: brandstichting en moordpartijen

53-56 Onder bedreiging van plundering moest de stad voor voldoende brood zorgen. Per gezin werden soldaten ingekwartierd.

[p. 476]

VIII.

Het scheen den Hemel riep/ Sie de roed⁵⁷
Daar Neerland sijn de slagen⁵⁸
Van 't Goddelijck gedult nu moed⁵⁹
Uw stijve neck te dragen!⁶⁰
Proeft nu en drinckt het bittere sop^6161-64

Het grondig sop^6261-64

Van 's Heren cop/ Van 's Heren cop^6361-64
Van 's Heren gramschaps cop!^61-64

57 roed: tuchtroede, straf, vgl. Micha 6:9

58 Neerland: aangespr. pers.

59 Doordat Gods geduld nu op is; moed: vermoeid

60 Lees: Die u verdragen moet vanwege uw hardnekkigheid.

61 sop: drank

61-64 Vgl. Jes. 51:17

62 grondig sop: droesem, vgl. Ps. 75:9

61-64 Vgl. Jes. 51:17

63 cop: beker

61-64 Vgl. Jes. 51:17

61-64 Vgl. Jes. 51:17

IX.

't Bewuste hert erkende de schult⁶⁵

Van sulcke herten-slagen:⁶⁶
't Langmoedig lang getergde gedult/
Was nog niet moed van dragen:⁶⁸
Dies sag op ons/ maar Hy sag ons aan⁶⁹

Maar Hy sag ons aan

Als Isrel aan/ In hete traan⁷¹
En nam ons' elend aan.⁷²

65 't Bewuste: het opmerkzame

66 herten-slagen: slagen op het hart

68 moed van dragen: vermoeid van het lijden

69 Dies: daarom

71 Isrel: nl. Gods verbondsvolk; In hete traan: in grote droefheid

72 elend: ellende

X.

Gaat boden/ seyd hy/ strax en geleyd⁷³
Van Diedens Heyr sorgvuldig:⁷⁴
Na Wesel, na dat volck dat schreyt/⁷⁵
En lijdt het jock geduldig:⁷⁶
Verlost dat volck/ geeft hen mijn ligt/

Dat het als een schigt⁷⁸

Haar siel verligt; En 't land dat swigt/⁷⁹
Toont mijn liev' aangesigt.⁸⁰

73 boden: engelen; hy: nl. God; strax: terstond, spoedig

74 Diedens Heyr: het leger van Otto van Gent, heer van Dieden nam Wezel bij verrassing in; sorgvuldig: nauwgezet

75 Na: naar

76 lijdt het jock: het juk draagt

78 als een schigt: pijlsnel

79 Haar: hun; swigt: ten onder gaat

80 liev': liefelijk

XI.

Sta! Dieden, Huygens, crijgeren sta!^81-8281
Den dag comt u verraden:^81-82
Ga! Dieden, roepen d' Engelen/ ga!
Voor Godt is niet te spaden.⁸⁴
Siet daar ter stadt in opene baan⁸⁵

Siet daar open paan!⁸⁶

Val aan! Val aan!// Val aan! Val aan!
Met Wesel ist gedaan!

81-82 De achtergrond van deze r. is, dat men volgens militaire adviseurs overdag beter niet verder kan trekken, omdat dit te gevaarlijk is.

81 Huygens: Als secretaris van de stadhouder maakte Huygens in 1629 de belegering van 's-Hertogenbosch mee; crijgeren: soldaten

81-82 De achtergrond van deze r. is, dat men volgens militaire adviseurs overdag beter niet verder kan trekken, omdat dit te gevaarlijk is.

84 niet: niets; spaden: laat

85 baan: weg

86 paan: paden, wegen

[p. 477]

XII.

Strax ging de faam het blijde gerugt⁸⁹
Door land en steden spreyden.⁹⁰
Den Spanjaart met een sugt ter vlugt⁹¹
Uit Amers-fort moest scheyden.⁹²
Wy dagten/ is dit droom/ of waar?^93-96

Is het droom/ of waar?^93-96

't Is twijfelbaar/ 't is twijfelbaar/^93-9695
Tot den dag sey; 'T is waar.^93-96

89 Strax: snel; faam: het roemruchte feit (met verwijzing naar de godin van de roem en het gerucht?)

90 spreyden: zich verbreiden

91 met een sugt: vol spijt

92 scheyden: vertrekken; op 24 augustus vertrokken de soldaten van Montecuccoli uit de stad, waarbij plundering en mishandeling voorkwamen.

93-96 Vgl. Psalm 126:1, ‘Als de HEERE de gevangenen Sions wederbracht, waren wij gelijk degenen, die dromen.’

93-96 Vgl. Psalm 126:1, ‘Als de HEERE de gevangenen Sions wederbracht, waren wij gelijk degenen, die dromen.’

93-96 Vgl. Psalm 126:1, ‘Als de HEERE de gevangenen Sions wederbracht, waren wij gelijk degenen, die dromen.’

95 't Is twijfelbaar: het is te betwijfelen

93-96 Vgl. Psalm 126:1, ‘Als de HEERE de gevangenen Sions wederbracht, waren wij gelijk degenen, die dromen.’

XIII.

Prins Hendrick greep een niewe moed
D' omringde Stadt te dwingen/⁹⁸
Die viel eerlang den Staat te voet/⁹⁹
Een niewe stof tot singen:¹⁰⁰
De kercken deunden van den clanck¹⁰¹

Van het lof-gesanck/

Van loff/ en danck/ Van lof en danck
Ons' hert van loff en danck.

98 omringde: belegerde; D' omringde Stadt: 's-Hertogenbosch

99 den Staat: de Staten-Generaal

100 stof: reden

101 deunden: klonken

XIV.

Loff! (riepen wy) sy God' die de saack¹⁰⁵
So onverwagt kond keren!
Veel liefelijcke woninge maack¹⁰⁷
O! Neerland! hem ter eeren.
Dat siel dat lijf/ dat huys dat hoff¹⁰⁹

Uwes Heren loff

Des Heren loff/ des Heren loff
Verkondig 's Heren loff!¹¹²
Maack siel/ en lijf/ dat Mond en daad¹¹³
Dat u mond en daad
Dat Mond en daad Sing; en de maat^115115-116
In desen lof-sang slaat.^115-116

14. Oegstmaant 1659.⁺

105 de saack: de situatie

107 maack: aanv. wijs; vgl. voor deze r. Ps. 84:2

109 lijf: lichaam; hoff: tuin

112 Verkondig: aanv. wijs

113 Maack: zorg ervoor

115 Dat (...) Sing: dat u met woord en daad (God) lof toebrengt

115-116 maat (...) slaat: de toon aangeeft

115-116 maat (...) slaat: de toon aangeeft

+ Oegstmaant: augustus

[p. 478]

De verlossinge des Heren van de Vereenigde Nederlanden 's jaars 1629. Herdenkingslied ter gelegenheid van het feit dat het dertig jaar geleden was dat Wezel werd ingenomen. Daardoor kon Frederik Hendrik 's-Hertogenbosch veroveren en werd de dreiging voor de stad Utrecht en het gewest Holland weggenomen.

Toen deze gebeurtenissen zich afspeelden, was de dichter negen jaar oud. Hij zal daaraan wellicht enige indrukken hebben overgehouden. Daarentegen zullen de in dit gedicht beschreven taferelen bij veel inwoners van Utrecht ongetwijfeld sterke herinneringen hebben opgeroepen.

Wat er in 1629 gebeurde, laat zich als volgt beschrijven: Frederik Hendrik (Prins Hendrick, r. 29) had het beleg om 's-Hertogenbosch geslagen. Met de val van die stad zou het Spaanse gezag in een groot deel van het gewest Brabant gebroken zijn. De regering in Brussel stelde alles in het werk om ‘de stedendwinger’ het beleg te laten opbreken. Zo probeerde graaf Hendrik van den Bergh (Graaf Hendrick, r. 17), die aan de Spaanse zijde vocht, tot driemaal toe zonder resultaat het staatse leger te verdrijven. De prins hield, dikwijls met gevaar voor eigen leven, dapper stand in de wetenschap dat hij zich in Gods hand had overgegeven.

Plotseling ontstond een gevaarlijke situatie. Een Duits keizerlijk leger onder de veldheer Graaf Ernst Montecuccoli was in aantocht om Van den Bergh te helpen. Daarbij was ook de verrader Jan van Nassau. Het vijandelijke leger werd gecompleteerd door een aantal soldaten onder leiding van Cayro (r. 33), een officier van Van den Bergh. Over de verraderlijke rol van Jan van Nassau en Hendrik van den Bergh bij verschillende gebeurtenissen tussen 1628 en 1632 heeft Jacobus Revius verschillende gedichten geschreven, o.a. Triumph-liedt en het satirische Postilion op ‘den verloren graef Iohan’.

Het Spaans-Duitse leger trok over de bevroren IJssel, terroriseerde en plunderde de Veluwe, veroverde Amersfoort en stroopte het Gooi af, waarbij Hilversum werd platgebrand. In Holland en Utrecht was de bevolking zeer angstig. Bij de Grebbe en Vreeswijk werden de sluizen opengezet, waardoor een groot deel van de provincie Utrecht kwam blank te staan.

Plotseling veranderde de situatie in gunstige zin. Otto van Gent, heer van Dieden, kon bij verrassing op klaarlichte dag (strofe XI) Wezel innemen, de stad van waaruit de vijandelijke legers werden bevoorraad. Daarop trokken alle Spaanse en keizerlijke troepen zich terug achter de IJssel: Het gevaar voor o.a. de stad Utrecht was geweken. Toen Frederik Hendrik hierover werd geïnformeerd, sprak hij: ‘Zo is het louter een werk van God en niet van mensen!’ Op 12 september viel 's-Hertogenbosch. De uitspraak van Frederik Hendrik geeft ook L.'s visie op deze gebeurtenissen en op de historie in het algemeen weer. De nationale lotgevallen worden in rechtstreeks verband gezien met de trouw of ontrouw van het volk ten opzichte van God. Daarom krijgen bij succes of tegenslag niet allerlei menselijke of politieke factoren de aandacht: God bestuurt alles in Zijn toorn of in Zijn gunst.

Deze visie vindt men duidelijk in dit gedicht terug. Zo wordt de kritieke situatie gezien als de tuchtigende roede van God (strofe VIII) en is Hij het ook Die ‘de saack so onverwagt kond keren’ (strofe XIV) nadat het volk schuld had beleden (strofe IX).

Het lied is in een vlotte, verhalende trant geschreven, waardoor de dichter het genre als historisch volkslied en de stijl in een goede overeenstemming heeft gebracht. Net als in het middeleeuwse volkslied dragen de vele herhalingen bij tot het eenvoudige karakter.

Lit.: Trimp (1), 1, 38, 94; Trimp (3), 169; Van Bemmel, 944-948.