Uyt-spanningen

[p. 467]

100
Op mijn verjaring⁺
in Sprockelmaand 1670.
End' op dat Saysoen des jaers.

Te singen als / Hertcnagend &c. siet bov. p. 30.⁺

I.

Daar stond de Son, en maackte desen dag¹
Doen ick ten duyster uyt/ dit ligt eerst sag;²
En/ als ik riep/ mijn Schepper maar mijn grond^3-4

Verstond.^3-4

+ Titel verjaring: verjaardag; Sprockelmaand: februari

+ Melodie: De melodie-aanduiding verwijst evenals tekst 99 naar tekst 10.

1 Daar: nl. op diezelfde plek aan de hemel als nu, 50 jaar later

2 Doen (...) uyt: toen ik geboren werd; eerst: de eerste keer

3-4 mijn grond Verstond: de Schepper slechts de reden van mijn bestaan kende, vgl. Ps. 8:3, ‘Uit den mond der kinderkens en der zuigelingen hebt Gij sterkte gegrondvest.’

3-4 mijn grond Verstond: de Schepper slechts de reden van mijn bestaan kende, vgl. Ps. 8:3, ‘Uit den mond der kinderkens en der zuigelingen hebt Gij sterkte gegrondvest.’

II.

Dat schone ligt rees daag'lijcks vroeger op/
En/ moed' van winter-rust/ steeg na den top/
Om op te wecken/ boom/ en gras/ en cruyd/^77-8

En spruyt.^7-8

7 op te wecken: tot leven te wekken

7-8 cruyd/ En spruyt: alle bloemen en planten

7-8 cruyd/ En spruyt: alle bloemen en planten

III.

En riep dat kindje toe in lugten taal;⁹
Slijt niet uw tijd in rust/ en slaap. mijn straal
(Siet) gaat u voor! wil op! en sijt (ick daag)¹¹

Niet traag.

9 lugten: opgewekte

11 daag: kom boven de horizon uit; tegelijk speelt de betekenis mee: ik roep u op

IV.

't Is tijd dat gy u spoeyt ten top-punt: want
De godloosheyd op eerd neemt toe/ den brand^14-1514
Van liefde flauwt/ die sig (daer 't al bevriest)^14-151515-16

Verliest.^15-16

14-15 den (...) flauwt: vgl. Matth. 24:12

14 brand: gloed

14-15 den (...) flauwt: vgl. Matth. 24:12

15 flauwt: verflauwt

15-16 die sig (...) Verliest: die dooft

15-16 die sig (...) Verliest: die dooft

V.

't Is tijd nu 't alles dor staet/ dat het cruyd
Van 's Hemels Hoff weer leven crijgt/ en spruyt/¹⁸
Sig opent/ groent/ en bloeyt/ en vrugten heeft/¹⁹

En geeft.

18 spruyt: uitspruit

19 groent: groen wordt

[p. 468]

VI.

Maer sult gy 't leven doen/ leeft gy eerst self.²¹
Siet daar verschijnt een Ligt aan uw gewelf^22-24
Dat warmt en kragten geeft; uw ware Son,^22-24

En Bron.^22-24

21 't: nl. het cruyd Van 's Hemels Hoff, r. 17-18

22-24 een Ligt (...) Bron: nl. Christus; hier wordt gedoeld op de persoonlijke bekering van de dichter

22-24 een Ligt (...) Bron: nl. Christus; hier wordt gedoeld op de persoonlijke bekering van de dichter

22-24 een Ligt (...) Bron: nl. Christus; hier wordt gedoeld op de persoonlijke bekering van de dichter

VII.

Gaet in dien duyster, daar Godt is; hij wil²⁵
U (niet van Synaï, maer Syon) stil²⁶
In lieve graty-heyligdommen doen²⁷

Bevroen²⁸

25 dien duyster, daar Godt is: vgl. Ex. 20:21, ‘maar Mozes naderde tot de donkerheid alwaar God was’; evenals Mozes zal L. een voorman worden voor het volk

26 niet van Synaï, maer Syon: niet onder de wet, maar onder de genade; stil: ongestoord

27 graty-heyligdommen: nl. de nieuwtestamentische geestelijke schatkamers waarin Christus getoond wordt

28 Bevroen: begrijpen, inzien

VIII.

Wat Gy sijt/ en wat Hy is, dat gy niet
Dan stoff en asch/ en sondig sijt: 't gebied^3030-31
Van wil en lusten altijd heyleloos^30-31

En boos.³²

30 stoff en asch: vgl. o.a. Gen. 3:19

30-31 't gebied (...) lusten: de plaats waar wil en lusten het voor het zeggen hebben

30-31 't gebied (...) lusten: de plaats waar wil en lusten het voor het zeggen hebben

32 Vgl. Matth. 12:39, 16:4

IX.

Dat Hy d' oneyndig' Onbegrijplijckheyd³³
En aller heylicheden Heylicheyd,
En aller wijsen Wijsheyd is/ een wolck/³⁵

Een kolck/³⁶

33 d' (...) Onbegrijplijckheyd: de Onbevattelijke

35 een wolck: vgl. Exod. 16:10

36 Een kolck: afgrond, vgl. Ps. 36:7

[p. 469]

X.

Een grondelose diepte van den Raad³⁷
Daar mensch en engel eewig stom voor staat/
Een Billijckheyd, een Goedheyd sonder feyl/^3939-40

En peyl.^39-40

37 Raad: Gods eeuwig raadsbesluit

39 Billijckheyd: rechtvaardigheid; feyl: gebrek

39-40 sonder (...) peyl: niet te meten

39-40 sonder (...) peyl: niet te meten

XI.

Een onfeylbare Waarheyd, die nog kan⁴¹
Nog wil bedriegen/ eenig Oorspronck, van
Dat is/ dat was/ dat wesen kan/ of sal/⁴³

Het Al.⁴⁴

41 nog: noch

43 Dat: wat; Dat (...) sal: vgl. o.a. Openb. 1:8, ‘Die is, en Die was, en Die komen zal, de Almachtige.’

44 Het Al: de allesvervullende God

XII.

Die al wat heerlijckheyd het schepsel heeft⁴⁵
In sig bevat/ om datt hy 't selve geeft:
Een Wil, die 't al oneyndig wijs/ en goed⁴⁷

Self doet.

45 al: alles

47 al: geheel

XIII.

Op dat gy in dien grondelosen kolck⁴⁹
Van eeuwigheyd verdroncken/ 's hemels volck⁵⁰
Dat salig Al-genoeg voor 's werelds Niet⁵¹

Aan-bied't/

49 grondelosen: bodemloze

50 verdroncken: (daarin) verzonken; 's hemels volck: nl. de mede-gelovigen

51 Al-genoeg: het allesvervullende van God; Niet: ijdelheid

XIV.

En 's Hemels Heerschappy de wereld door
Stand grijp'/ als sig het reedlijck schepsel voor⁵⁴
Die Wijsheyd, Algenoegsaemheyd, en Magt

Veragt.⁵⁶

Ruste

54 Stand grijp': verwezenlijkt wordt

56 Veragt: vernedert

XV.

Mijn siel! hoe dickmaels liep des werelds ligt⁵⁷
(Als nu) ten top/ en spelden u uw pligt?⁵⁸
En nauwlijcks 't rijsen uyt de winter-rust

U lust.⁶⁰

57 des werelds ligt: de zon

58 spelden: wees aan

60 U lust: bekoort u

XVI.

't Is dunckt my altijd winter met u: want
Uw hert is als een stijf bevrosen land⁶²
Uw spruyten dorr: hoe soud gy andre

Groenen doen?⁶⁴

62 stijf bevrosen: hard bevroren

64 Groenen: uitbotten; de fig. betekenis is: opwekken uit de lusteloosheid van een ingezonken geloofsleven

[p. 470]

XVII.

Wil op! wil op! daar gaat de son u voor;⁶⁵
Ryst uyt uw winter-rust/ en breeckt eens door:
Op u (siet daar) staat 's Hemels gunst, en kragt⁶⁷

En wagt.⁶⁸

65 op: omhoog

67 staat: rust; gunst: genade

68 wagt: (staat te) wachten

XVIII.

Sijn eygen soon sendt Hy u in 't gemoet/⁶⁹
Die met uw vleesch gepaart/ uw schulden boet/⁷⁰
Stilt 's Hemels toorn/ en noodt u toe- (in vre'en)⁷¹

Te tre'en.

69 gemoet: hart

70 gepaart: verenigd; boet: uitdelgt

71 noodt: nodigt uit; vre'en: vrede

XIX.

Gaat dan! gaat dan! ter Onbegrijplijckheyd⁷³
Ter eyndelosen glansch/ ter Heerlijckheyd,
Ter Algenoegsaamheyd ter eeuw'ger Min⁷⁵

Eens in.

73 ter Onbegrijplijckheyd: om de onbegrijpelijkheid Gods te ervaren; op dezelfde wijze dienen de constructies met ter in r. 74-75 geinterpreteerd te worden

75 Min: (goddelijke) liefde

XX.

Versaackt al wat gy kendet by dit Ligt;⁷⁷
En kent maar Dees in Jesus Aangesigt.⁷⁸
Begeert niet anders/ want hier is uw lust⁷⁹

Geblust.⁸⁰

77 by: vergeleken met, ten overstaan van

78 maar: slechts; Dees: slaat op dit Ligt, r. 76, nl. God

79 niet: niets; uw lust: uw (aardse) begeerte

80 Geblust: te niet gedaan

XXI.

Uw eyndelose lust vint hier een paal:⁸¹
In dit schoon/ is 't begeerlijck allemaal:⁸²
Dat u geen sigtbaarheyd na dees bedrieg/⁸³

Of lieg.

81 paal: grens

82 dit schoon: nl. Jesus Aangesigt, r. 78

83 Dat: zodat; sigtbaarheyd: (hier) zinnelijkheid, aardsgezindheid; na dees: nl. na de geestelijke ervaringen zoals die beschreven werden in r. 73-80

XXII.

Uw wil leert willen wat dees wille wilt;⁸⁵
So raken al die stormen eens in stilt'.⁸⁶
't Is al wijs, wat hy wil; en wat hy doet/

Al goed.

85 Lees: Leer uw wil (...)

86 stormen: nl. aanvechtingen om het juist niet bij God te zoeken

XXIII.

Hoe ydel was mijn oogmerck veel voor heen!⁸⁹
Nu sal 't my 's Heren glory sijn alleen;⁹⁰
Als ick nog eer/ nog gunst/ nog watmen agt/⁹¹

Verwagt.

89 veel: dikwijls

90 glory: lof

91 nog: noch; gunst: gunstbewijzen

[p. 471]

XXIV.

Dan sal ick oock het uytverkoren volck/⁹³
Ter Duysternis daar Godt is, tot dien kolck/
Dien bron van eyndelose saligheen⁹⁵

Doen treen.

93 het uytverkoren volck: nl. de ware gelovigen

95 Vgl. Ps. 68:21

XXV.

Dat sal my sijn een godlijck jubel-jaar/⁹⁷
Om Gode een rustend land te braken/ daar⁹⁸
Sijn Heerlijckheyd/ en 't Heyl der sijnen uyt

Ont-spruyt.

97 jubel-jaar: Om de zeven jaar liet men in Israël de landbouwgrond braak liggen om uitputting ervan te voorkomen. In dat jaar bewerkte en zuiverde men de akkers wel grondig (braken, r. 98) in de hoop op een rijke opbrengst in het volgend jaar. Na zeven van deze cycli brak in het vijftigste jaar - L. werd vijftig, toen hij dit schreef! - het jubeljaar aan, waarin alle lijfeigenen de vrijheid kregen en alle families hun oorspronkelijke erfbezittingen terug ontvingen, vgl. Lev. 25:10 e.v.

98 rustend: onbewerkt; braken: braakland toebereiden voor de nieuwe oogst, vgl. de kantt. bij Jer. 4:3, ‘zo zuivert u grondig van onreinigheden en wordt vernieuwd als een nieuw schepsel’; daar: waar

XXVI.

Dan sal my 't jaar so schigtig niet meer vlien:¹⁰¹
Maar dit onwisselbaar een schets doen sien¹⁰²
Van d'Eeuwicheyd, tot ick in 't sonder end¹⁰³

Belend.¹⁰⁴

101 schigtig: snel

102 onwisselbaar: niet aan wisseling onderhevige; schets: voorafbeelding

103 't sonder end: de eeuwigheid, (hier:) de eeuwige zaligheid

104 Belend: aankom

[p. 472]

Op mijn verjaring in Sprockelmaand 1670. Gedicht ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de dichter op 6 februari, waarin hij de stand van de zon en de natuur in de maand van zijn verjaardag (februari) vergelijkt met de situatie in zijn eigen geestelijk leven.

Evenals in de andere verjaardagsgedichten die L. geschreven heeft, komen in deze tekst nauwelijks uiterlijke levensomstandigheden voor. Het feit dat hij verjaart, is voor L. een aanleiding tot het opmaken van de balans van zijn leven. Het resulteert in een tot zichzelf gerichte aansporing voortaan in alles wat hij doet, alleen Gods eer te bedoelen.

Deze gedachtegang komt ook tot uiting in de duidelijke en logische opbouw van het gedicht.

De strofen I-XIV, gemarkeerd door het woord Ruste, vormen het eerste deel. Daarin wordt een vergelijking gemaakt tussen de zon die in het voorjaar in kracht toeneemt, en de jonge L. wiens levenszon steeds hoger rijst. De krachtbron van geheel het (ontluikende) leven is God, Die door de dichter ook als zon wordt aangeduid. God heeft L. reeds vanaf zijn kindertijd in gunst beschenen, hem veel van Zijn eigenschappen zoals wijsheid, heiligheid en waarheid geleerd (str. VII-XII), met het doel hierin anderen te onderwijzen en voor te gaan (str. XIII). De dichter als dienstknecht van God heeft dus de hoge roeping zelf een zon te zijn die anderen met het licht van het evangelie beschijnt.

In het tweede deel (str. XV-XVI) maakt de dichter de balans op. Alles is bij hem net zo dor en bevroren als de natuur in februari.

Dan volgt in het derde deel de aansporing tot zichzelf (str. XVII-XXII). Zoals de zon in staat is de natuur tot leven te wekken, zo kan Jezus als het grote Licht de dorheid en doodsheid van zijn zieleleven opheffen.

De strofen XXIII-XXVI vormen het slot. De dichter neemt zich voor in het vervolg alleen 's Heren glory (r. 90) te bedoelen. Daardoor kan hij de zon zijn waartoe hij in het eerste deel van het gedicht wordt opgewekt.

Dat hij dan ook vruchtbaar kan zijn voor de kerk, werkt hij uit door middel van het beeld van het oud-testamentische jubeljaar. De dichter ziet zijn vaste voornemen als een bijdrage tot de komst van een gezegende periode voor de kerk, die hij aanduidt als een goddelijk jubeljaar (r. 97).

De combinatie van L.'s verjaardag en het seizoen waarin deze viel, heeft metaforen opgeleverd die kenmerkend zijn voor deze tekst. Sommige zijn ontleend aan de natuur, zoals de vergelijking tussen het hart en een stijf bevroren land (r. 62). Andere zijn afkomstig uit de bijbel, zoals het verband tussen het getal vijftig en het bijbelse jubeljaar. Tenslotte is in de beeldspraak de invloed te merken van de mystieke traditie. Zo wordt God aangeduid als zon (r. 23), bron (r. 24), grondeloze kolk (r. 49) en Al-genoeg (r. 51).

Lit.: Van Es, 356; Buijnsters, 102-107 (T); Trimp (1), 90, 115-116, 123; Trimp (2), 559; Trimp (3), 51, 171; Trimp (4), 196; Zwaan, 95-96; Gorter (1), 145.