Uyt-spanningen

[p. 381]

80
Op de dood van de godsalige juffrou
Helena van Suylen,
Ontslapen tot Rotterdam den 4/14 Sept. 1673.⁺

Te singen als Psal. 103.⁺

I.

Is dan ons lot nog onder 't pack te hygen!¹
En mag Heleen van d' aard ten hemel stijgen!
't Is goed/ om dat het so de Goedheyd lust.³
Laet ons die wijse Wysheyd met haer loven⁴
Op eenen toon: wy hier/ en sy daar boven;⁵
In d' arbeyd wy/ sy in de saal'ge rust.⁶

+ Titel den 4/14 Sept.: 4 September volgens de oude Juliaanse tijdrekening, die in Utrecht pas in 1700 officieel werd vervangen door de Gregoriaanse. Latere drukken hebben als datum: 14 sept.

+ Melodie: De melodie is die van de Geneefse Psalm 103; vgl. hierna de contrafacten tekst 86, 91 en 92.

1 hygen: zwoegen

3 de Goedheyd: nl. God; lust: behaagt

4 die wijse Wysheyd: nl. God

5 eenen: dezelfde

6 arbeyd: moeite

II.

Wy horen haar in heerlijckheyd/ gemeensaam^7-8
Met d' ewicheyd/ op singen 't Salig eensaam^7-88
In 't Englen-choor; en volgen op dien toon:
Ter eeren van den aenvang-losen raad-slag/¹⁰
(En d' onfeylbare waarheyd houdt den maat-slag)
Dewijl het Lam ons lieflijck leydt ten throon.¹²

7-8 gemeensaam Met: verzwolgen in

7-8 gemeensaam Met: verzwolgen in

8 d' ewicheyd: het eeuwige, de eeuwige dingen. Het lied Eensaemheyd met God, tekst 123, was kennelijk het lievelingslied van de overledene, vgl. Trimp (3), 168.

10 den aenvang-losen raad-slag: de eeuwige Vrederaad (waardoor de zaligheid mogelijk werd), vgl. tekst 34, str. IX-XIV

12 Dewijl: terwijl

III.

Sy in den Hemel/ wy op eerden singen¹³
In 't costelijck musijck der hemelingen¹⁴
Het selve WOORD, dat voor den aanvang was,^1515-16
Dat is, dat syn sal: 't ewig-levend wesen:^15-16
Gesongen van 't begin/ en noyd volpresen/¹⁷
Daer mensch en Engel sig noyd sat-in-las.

13 singen: bezingen

14 In: tegelijkertijd met; costelijck: voortreffelijk, heerlijk

15 selve: zelfde; woord: nl. Christus

15-16 Vgl. Openb. 1:4, 5

15-16 Vgl. Openb. 1:4, 5

17 Gesongen: bezongen

IV.

Die Heerlyckheyd, die Hoogheid, wijsheyd, Goedheyd,
Die See van Algenoegsaemheyd, en Soetheyd,
Dien siet/ en daer verliest sy sig nu in.
En al haer hemel-vreugd' is Die te loven/
In diep versuym wat hier beneen/ wat boven²³
Geschiet/ ja domp'len van haer eygen sin.²⁴

23 In diep versuym: in een volstrekt los-zijn

24 domp'len: ten onder brengen; sin: mening, begeerte

[p. 382]

V.

(Heleen!) swijgt! swijgt! sy mag om ons niet dencken/
Dien d' Eeuwigheid sig sien doet// en het drencken²⁶
Met Hemel-dranck so salig droncken maackt;
Dat d' ewicheyd te cort schijnt om te schouwen²⁸
Dat heerlijck ligt/ en om den lof t' ontvouwen
Van d' eyndelose soetheyd dien sy smaackt.

26 Dien: aan wie; sig sien doet: zich vertoont

28 Dat: zodat

[p. 383]

VI.

Laet ons genoeg sijn/ dat sy met de sielen³¹
Die in de schaduw van ons' altaar knielen/³²
Haar hooft in rust steeckt ter vervolging uyt:³³
En t' saam met liefde vol verwonderingen
Ter eeren, en om d' uytvoer, smekend singen³⁵
Van 't Heylig, Heylig Heylig-wys besluyt.³⁶

31 Laet: laat het

32 ons' altaar: vgl. Openb. 6:9 en 11, ‘En toen (...) zag ik onder het altaar de zielen dergenen, die gedood waren om het Woord Gods en om de getuigenis, die zij hadden. (...) En aan een iegelijk werden lange witte klederen gegeven, en hun werd gezegd, dat zij nog een kleinen tijd rusten zouden, totdat ook hun mededienstknechten en hun broeders zouden vervuld zijn.’

33 in rust: nl. in een zalige, hemelse rust; steeckt (...) uyt: omhoog heft; ter vervolging: om voort te zetten (nl. het zingen)

35 d' uytvoer: het uitvoeren

36 besluyt: nl. de verkiezing tot zaligheid, die in den aenvang-losen raad-slag (r. 10) plaats vond

VII.

Wy sijn nog op den weg/ end'/ eer wy scheyden/³⁷
Door woord en voorbeeld derwaarts heen te leyden:
Helena's Voor-beeld dienn' ons tot een baack.³⁹
Die liefde tot d' onsienelijcke waarheyd:
Dat oog op d' al-ophelderende claarheyd,
Ver-by 't gevoel/ en 't sienelijck vermaack.⁴²

37 op den weg: nl. naar de hemel toe

39 baack: baken

42 Ver-by: voorbij; sienelijck: (hier:) oppervlakkige

VIII.

Die minnelijcke nedricheyd, van allen⁴³
Geliefd/ end' yders dierbaar weg-gevallen:⁴⁴
Dat opregt Hert: dat vriendelyck gelaat:
Die siel geoeffent in het mede-lijden:
Der armen hulp: der treurigen verblijden:⁴⁷
Der swacken Suyl: der radelosen raad:⁴⁸

43 minnelijcke: beminnelijke; van: door

44 yders: aan ieder

47 verblijden: oorzaak van blijdschap

48 Suyl: steunpilaar (woordspeling op haar naam); raad: raadsvrouw

IX.

Der Iongen oog: een steunsel voor de grijsheyd:⁴⁹
Die liefde tot des Hemels diere wijsheyd:⁵⁰
Die wijsheyd in des Hemels school geleert;
Want dat was 't leven van Heleen; en even
So leeft men hier/ om eeuwig so te leven/⁵³
So treedt men heylsaam hemel-waarts van d' eerd.⁵⁴

49 steunsel: toeverlaat; de grijsheyd: de ouderen

50 diere: kostbare

53 so: nl. in de hemel, net als Helena van Suylen

54 van: van (de aarde) vandaan

X.

Dus is Heleen, de wanckelbare baren/⁵⁵
Van 's werelds See/ geluckelijck ontvaren;⁵⁶
En raackt door so veel stormen/ en gedruysch/
Al singend (in 't gevaar van clip en stranden)
Met hulp der winden self/ ten saal'gen landen⁵⁹
So lang beoogd/ haer lieven Vader t' huys.⁶⁰

55 wanckelbare baren: woelige golven

56 ontvaren: lett. weggevaren van, dus: heeft zich onttrokken aan

59 ten saal'gen landen: nl. in de hemel

60 haer (...) t' huys: bij haar lieve Vader thuis

[p. 384]

XI.

Dat is/ na Jesus less/ sig selv' ontkruypen:⁶¹
Dat 's d' enge poort door ootmoed in te sluypen:⁶²
So werdtmen Niet by 't on-begrepen Al:
So sinckt ons ligt by d' eyndelose claarheyd:⁶⁴
So sterftmen om te leven by die waarheyd;
Ismen van d' on-beoogbaar hoogt' het dal.⁶⁶

61 na: naar, volgens; sig selv' ontkruypen: lett. bij zichzelf weggaan, dus: zichzelf verloochenen

62 d' enge poort: vgl. Matth. 7:13

64 by: vergeleken met

66 d'on-beoogbaar hoogt': de nooit te ziene hoogte (nl. God)

XII.

Des Hemels Heer wil wis het land verlaten/⁶⁷
Want siet! hy packt sijn costelijckste vaten/⁶⁸
En laat het kaf/ den droessem van de wijn.⁶⁹
Nu past ons inden stanck der slimste tijden/⁷⁰
All' arbeyd/ smert en smaatheyd bly te lijden/⁷¹
En vaten van sijn heerlijckheyd te sijn.⁷²

Op de dood van de godsalige Juffrou Helena van Suylen. De laatste tekst uit een reeks gedichten die L. schreef op het overlijden van een vrouw uit zijn kennissenkring.

Helena van Suylen onderhield contacten met L.'s huishoudster Pleuntje Claas en met Margareta Harscamp, de ‘Margariet’ uit tekst 109. Laatstgenoemde verpleegde Helena tot haar dood in Rotterdam, vgl. Trimp (3), 128.

In str. XII wordt gezinspeeld op het bijbelse gegeven dat de rechtvaardige wordt weggenomen voor de dag van het kwaad, vgl. Jes. 57:1. De Republiek verkeerde door de inval van de Fransen in een penibele toestand (r. 70). Twee maanden na het schrijven van deze tekst zou L. zelf als gijzelaar naar Kleef worden weggevoerd. In dit licht gezien is deze tekst gekarakteriseerd als een hymne op het uitzicht op de hemelse heerlijkheid vanuit een benauwde situatie, Trimp (1), 48.

De gedachte dat er geen wezenlijk verschil is tussen de strijdende kerk op aarde en de triumferende in de hemel, komt in str. I-IV naar voren. Ook de voorliefde van de dichter om bij het schilderen van de hemelse zaligheid termen te gebruiken die aan de mystiek ontleend zijn, vindt men in deze tekst terug (str. IV, V). Sommige van L.'s elegieën wortelen in de klassieke traditie, vgl. bijv. tekst 76, 110. Enkele elementen ervan zijn ook in dit gedicht aan te wijzen. Zo bevatten str. VII-IX de lof (laus) op de overledene, beschrijft str. X het sterven en bieden de laatste twee strofen de troost (consolatio) van het hemelleven.

Lit.: Van Renssen, 75-78 (T); Trimp (1), 26, 27, 48, 104; Trimp (3), 128, 152, 168; Gorter (1), 146.

67 wis: zeker

68 costelijckste vaten: nl. Zijn kinderen

69 laat: laat achter; het kafl den droessem: nl. de goddelozen

70 slimste: ergste

71 smaatheyd: laster; lijden: ondergaan

72 vaten: vgl. 2 Tim. 2:21