Uyt-spanningen

[p. 375]

79
Stichtelijcke bedenckingen,⁺
Op 't salig overlyden van
De seer begaafde en Godtsalige, Hogh-Edele
Wel-geboorene Juffrouw
Juffr. Anna Catharina van Lochorst.
Ontslapen den 29. in Wijn-maand 1669.

Te singen als/ O Kersnagt &c. siet boven p. 68.⁺

I.

Soo gaat dat rijsend Ligt weer dalen!¹
Soo luckt het Anna 's Hemels salen
Geopent in een oogen blick
In weynig maanden te beloopen/⁴
Met corte moeyte te bekoopen/⁵
End' in te springen met een snick.⁶

+ Titel Bedenckingen: overwegingen Wijn-maand: oktober

+ Melodie: In de ‘Blad-wyzer’ wordt als extra melodie naast het vermelde O Kersnagt (vgl. tekst 30) nog aangegeven: Mameer. Deze melodie wotdt bij tekst 110 als muzieknotatie gegeven.

1 dat rijsend Ligt: nl. Anna, vgl. Joh. 5:35

4 beloopen: bereiken

5 corte moeyte: kortstondig lijden; bekoopen: verkrijgen

6 En met een doodssnik binnen te gaan.

II.

Dat Ligt soo helder/ soo eenvuldig/⁷
In tegen-rampen soo geduldig/⁸
Gedaalt van 's Hemels Aangesigt/
So lieffelijck/ so effen moedig.¹⁰
So medelydig/ mild/ en goedig:¹¹
Een regten straal van Iesus Ligt.¹²

7 eenvuldig: oprecht van gemoed

8 tegen-rampen: tegenslagen

10 effen moedig: gelijkmatig

11 mild: milddadig; goedig: goedhartig

12 regten: ware, vgl. Matth. 5:16, Joh. 1:4

III.

Sy stond voor dees' na d' ydle winden¹³
Van s' werelds soet (als d'andre blinden)¹⁴
En gaapte/ maar genoegen-loos:¹⁵
Tot dat haar Iesus quam verschijnen/
En die Son deed het al verdwijnen¹⁷
Wat oyd het onverstand verkoos.

13 voor dees': voorheen

14 soet: genoegen

15 gaapte: snakte ernaar; genoegenloos: zonder voldoening

17 Vgl. bijv. Mal. 4:2, ‘Ulieden daarentegen, die Mijn Naam vreest, zal de Zon der gerechtigheid opgaan (...).’

[p. 376]

IV.

Die Son schoot soo een straal in 't duyster/
En vulden 't Hert met soo een Luyster/²⁰
Dat al het ligt maar duyster scheen.
Sy lagte met des werelds vreugde/²²
Nu 't eeuwig Heyl haar siel verheugde;
Daar al haar blijdschap in verdween.

20 Luyster: glans

22 lagte met: lachte om

V.

De pragt van costlijcke gewaden/²⁵
De tovery van Lijf-cieraden/²⁶
Het slepend kleed/ den floncker-ring
Was enckel dreck/ en niet te lijden²⁸
By 't Deugde kleed, en die gesmijden²⁹
Die Iesus haar om d' armen hing.

25 costlijcke: kostbare

26 tovery: betovering

28 enckel: alleen maar; lijden: verdragen

29 't Deugde kleed: de mantel der gerechtigheid, vgl. Jes. 61:10; gesmijden: sieraden, vgl. Jes. 49:18

[p. 377]

VI.

Den Hoofschen swier in preuytse salen³¹
Con 't in haar oog op verr' niet halen³²
By 't cleyn geselschap van Gods Soon:³³
By Iesus Crib geen ledekanten:³⁴
By Iesus Cruys geen dyamanten:
Geen gouden-by den Doornen-croon.

31 preuytse: pronkerige

32 op verr': bij lange na

33 Bij het nederige waarmede Gods Zoon werd omringd.

34 ledekanten: praalbedden

VII.

Dit seldsaam Ligt nauw 't oog bestraalde/³⁷
Of met dien glansch in 't herte daalde
Het Beeld van JESUS Aangesigt:
Dat JESUS Leven haar deed' erven/⁴⁰
End' al haar Eygen daadlijck sterven.⁴¹
Niet Eygens leeft by sulck een Ligt.⁴²

37 Ligt: nl. van Christus; nauw: nauwelijks

40 Dat: nl. Het Beeld van JESUS Aangesigt, r. 39

41 En (dat deed) haar sterven aan alles wat van haarzelf was, vgl. 1 Petr. 2:24.

42 Niet Eygens: niets van onszelf

VIII.

Met vreugde wy dit wonder sagen;⁴³
En wagt' den d' aanwas met de dagen/⁴⁴
En rijper vrugt in rijper Jeugd:⁴⁵
Als sig den Hemel schielijck op-doet/⁴⁶
En siet/ dat d' Eerd onweerdig op-voedt
Een niet dan Hemel-weerde Deugd.⁴⁸

43 dit wonder: nl. de wedergeboorte van Anna

44 wagt'den d' aanwas: verwachtten daarna de (geestelijke) groei

45 Vgl. Joh 15:8, ‘Hierin is Mijn Vader verheerlijkt, dat gij veel vrucht draagt; en gij zult Mijn discipelen zijn.’

46 schielijck op-doet: plotseling opent

48 niet dan: slechts; Hemel-weerde Deugd: nl. Anna

IX.

Des werelds schemerende Reden⁴⁹
(Seyd Hy) en schatt dees Heerlijckheden⁵⁰
Des Hemels na haar weerde niet:
Te Costlijck/ dan dat 's werelds sotten⁵²
Oncundig sulck een glansch bespotten/⁵³
Of trotsig quellen met verdriet.⁵⁴

49 Het verduisterd verstand van de wereldlingen

50 Hy: nl. God

52 Costlijck: kostbaar

53 sulck een glansch: nl. Anna

54 trotsig quellen met verdriet: hooghartig bedroeven

X.

Des werelds hoog-geresen schulden
Staan voor my langer niet te dulden/⁵⁶
De Maat is vol/ 't Besluyt ten end.⁵⁷
Ten lust my sulcke Deugden in den⁵⁸
Gemenen val mijns Volcks te vinden/⁵⁹
Als ick mijn laatste plagen send.⁶⁰

56 Vgl. Zef. 2:2

57 't Besluyt ten end: het besluit staat vast

58 Ten lust my: ik heb er geen behoefte aan; Deugden: godzalige personen

59 Gemenen val: algemene ondergang; vgl. Jes. 57:1, ‘en de weldadige lieden worden weggeraapt zonder dat er iemand op let, dat de rechtvaardige weggeraapt wordt voor het kwaad.’

60 plagen: oordelen

[p. 378]

XI.

Strax sag 't Geloov des Hemels salen⁶¹
Sig openen; en d' Eng'len dalen/
En halen 't Lam in Abrams schoot.⁶³
Daar is nu JESUS self haar Leraar/
En 't hert/ dat so leer-sieck wel eer waar/⁶⁵
Vervuld/ en al dien leersugt dood.⁶⁶

61 Strax: terstond

63 't Lam: nl. Anna; vgl. voor deze r. Luk. 16:22, ‘En het geschiedde dat de bedelaar stierf en van de engelen gedragen werd in den schoot van Abraham.’

65 leer-sieck: leergierig

66 dood: gestild

XII.

Daar leeft/ daar sweeft sy by de Choren
Der Eng'len/ en der Eerst-geboren/⁶⁸
En vry/ en sonder scheyden meer;
Daar hoort/ daar singt sy Lied'ren/ Psalmen
In d' eeuwig' Hallelu-jah-galmen/
Met d' aandagt van haar oud begeer.⁷²

68 Eerst-geboren: nl. zaligen die al in de hemel zijn

72 Met díe geestelijke concentratie zoals zij ze vroeger begeerd heeft.

XIII.

Daar swemt sy nu gedompeld mede⁷³
In d' afgrond van d' On-eyndighede';
d' Oneynd'ge wil/ 't On-eyndig wel:⁷⁵
't On-eyndig woord/ d' On-eynd'ge Reden/⁷⁶
(O Heylicheyd der heiligheden!)
Daar is sy dood en sonder quel.⁷⁸

73 gedompeld: ondergedompeld

75 wel: (het) Goed (nl. God)

76 Reden: Wijsheid

78 sy: nl. de oude mens, onderworpen aan de zonde; quel: moeite en verdriet (op aarde)

XIV.

Daar 's Catharyn al heel verdroncken/⁷⁹
End in de Godheyd weg-gesoncken.
(Sy had' er hier een voor-smaack van).
Dat 's vrolijck sijn in 's Hemels vreugden:
Of deugdsaam sijn in 's Hemels deugden:
Geluckig diese na-sien can!⁸⁴

79 heel: geheel en al

84 diese na-sien can: die haar kan nastaren

XV.

Maar beyd! daar sijn wy in den Hemel:⁸⁵
En nog en ist geen tijd: den semel⁸⁶
Is nog ten bloem niet uyt-gebuelt.⁸⁷
'T is nu ja tijd: want hier te sterven/⁸⁸
En 's vleesches lust in 't vleesch te derven;⁸⁹
So werdmen derwaards op-gesuelt⁹⁰

85 beyd: wacht

86 semel: tarwemeel, bloemmeel

87 uyt-gebuelt: uitgezift, vgl. WNT III, 1761, WNT XVII, 350 en de gelijkenis van het onkruid tussen het tarwe, Match 13:24-30, 36-42.

88 ja: evenwel

89 En de vleselijke begeerten in het vlees te verloochenen;

90 derwaards: nl. naar de hemel; opgesuelt: opgeheven

[p. 379]

XVI.

Nu is ons hert te hoog geheven;⁹¹
Ons oog en can geen tranen geven
Om so beclagelijck een dood.⁹³
Wy roepen wel: Die deugdelycke!
JESU-minners! die lieffelyke!⁹⁵
Die hulp der hulpeloos' in nood!

91 te hoog: nl. boven het aardse uit

93 so beclagelijck: zo beklagenswaardig (menselijk gezien)

95 JESU-minners: minnares van Jezus

XVII.

Die SUYVRE bloem, die CATHARYNE!
Die ANNA vol GENADEN myne,
Is van ons weg-geruckt! helas!
Maar als wy opsien/ en haar in den
Maal-stroom van 't ALGENOEGSAAM vinden;¹⁰¹
Wenscht yder dat hy daar oock was.

101 Maal-stroom: kolk; 't ALGENOEGSAAM: het volkomene van de Godheid

XVIII.

Staackt/ dwaas! uw wensch: want siet de stromen
Van d' Algenoegsaamheyd sig comen
U vol-op aanbien in den Soon.
In Iesu is ons 't Heyl gegeven/
In Iesu sijn wy weer ten leven
Gebragt/ en staan wy Hemel-schoon.¹⁰⁸

108 Hemel-schoon: zo zuiver als voor de hemel nodig is

XIX.

Uw Reden met haar valsche claarheyd
Sig dompel' in d' On-eynd'ge Waarheyd,
En schatt uw Wijsheyd dwaas in sijn.¹¹¹
Soo suygt de reden-lose Reden¹¹²
Sig (in die Zee van salicheden
Verdroncken) droncken in die wijn.¹¹⁴

111 schatt: acht

112 de reden-lose Reden: het onkundige verstand

114 Vgl. Hoogl. 5:1, ‘Ik heb Mijn wijn mitsgaders Mijn melk gedronken (...) Eet, vrienden, drinkt en wordt dronken, o liefsten’; vgl. Ef. 5:18

XX.

Versaackt de nietig' Idelheden¹¹⁵
Van goud/ van spijs/ van pragt in kleden/
En wat het schepsel u can bien:
Den Schepper sal 't u alles in den
Maalstroom van 't ALGENOEG doen vinden/
En in het ONSIGTBAAR doen sien.¹²⁰

115 Versaackt: negeer

120 ONSIGTBAAR: nl. God, vgl. Hebr. 11:27

[p. 380]

XXI.

Uw wil, uw sinlijckheyd/ uw lusten¹²¹
Doet stille sijn/ en salig rusten
In d' Oceaan van d' eeuw'ge WIL.
Soo duycktmen in de Salicheden/
Soo sterven al ons' rampen mede/¹²⁵
Soo sijn w' als Anna eeuwig stil.

121 sinlijckheyd: zinnelijke genoegens

125 rampen: tegenspoeden

XXII.

Oneyndig Heylig Ligt! ons' oogen/
Die dus lang d' Eed'le ziel bedroogen/¹²⁸
Verlost eens van die Tovery!
Doet ons met Anna sien de waarheyd/
End' overtuygt ons met die claarheyd/¹³¹
Soo werden wy van slaven/ vry.¹³²

Eynde.

Stichtelijcke bedenckingen (...). Elegie naar aanleiding van het overlijden van een van de bekenden van de dichter.

De beide voornamen van de overledene over wie dit gedicht handelt, betekenen respectievelijk de begenadigde en de zuivere. De zinspeling op deze namen bepaalt voor het belangrijkste gedeelte de inhoud van het gedicht. In de strofen III-VIII wordt de bekering, dus het ontvangen van de goddelijke genade, van de gestorven vriendin verhaald en de vreugde hierover in de kring der vromen. De zondige boosheid van de wereld die haar omringt, vormt voor God de aanleiding deze zuivere christin tot Zich op te nemen (r. 49-60). De strofen XI-XIV beschrijven haar in de hemelse gelukzaligheid. Daar is zij geheel zuiver, omdat zij is ondergedompeld in de kolk van de intense genieting van God. De dichter gebruikt hier traditionele termen uit de mystiek om het hemelse leven uit te drukken. Hoewel de dichter door deze beschrijving komt tot de wens ook in de hemel te mogen zijn (str. XVII), wijst hij zichzelf terecht (r. 85 e.v.) en eindigt hij zijn gedicht met het door hem zo geliefde thema van de levensheiliging. Door af te zien van het eigen verstand wordt men ondergedompeld in de waarheid (str. XIX), door verzaking van de wil rust men in de oceaan van Gods wil (str. XXI), door de ogen te sluiten leert men op geestelijke wijze te zien (str. XXII). Met andere woorden: Men kan hier op aarde reeds de voorsmaken van de heerlijkheid genieten, wanneer men zich richt op hemelse zaken.

De gekozen wijs kenmerkt zich door lange melodische lijnen die zich over meerdere regels uitstrekken. Dit sluit goed aan bij de vloeiende en gedragen versificatie waarbij de vele enjambementen opvallen.

Lit.: Proost, 145-146; Van Renssen, 30-32 (T); Onstenk (1), 208; Trimp (1), 26, 27, 43, 47-48, 96, 103, 117, 121; Trimp (2), 514; Trimp (3), 117, 119, 197; Trimp (4), 194; Gorter (1), 143, 144; De Vrijer (2), 156-159 (T 16 str.); De Boer 147.

128 dus: zo

131 claarheyd: zuiverheid

132 slaven: slavernij