Uyt-spanningen

[p. 344]

74
Gods soon in 't vleesch.

Trant: D' Engelsche Fortuyn.⁺
Of siet in W. Sluyter p. 64.

I.

Sie daar! sie daar! daar gaat den Hemel op!¹
Daar crijgen al de schaduwen de schop!²
Siet daar de Waarheyd! daar het gerig oog³
Der Vaderen van eeuw tot eeuw na vloog.⁴

+ Melodie: De melodie heeft een droevig karakter. Valerius gebruikte de Engelse wijs Fortune bijvoorbeeld bij zijn klaaglied naar aanleiding van de moord op Willem van Oranje, ‘Stort tranen uit’, Nederlandtsche gedenck-clanck, Haarlem 1626, 132. Vgl. A. Komter-Kuipers, ‘De muziekhistorische betekenis van Valerius' Gedenck-clanck’ (1941), bij facsimile-editie 1968, pag. 44. De vermelde melodie bij Sluiter is die van het lied ‘Uw mond, ô Heer, is enkel soetigheyt’, Psalmen, lofsangen, ende geestelike liedekens, 1661, 64-67, waar als contrafact o.a. Psalm 93 genoemd wordt.

1 op: open

2 de schaduwen: nl. de schaduwdienst van het Oude Testament; crijgen (...) de schop: worden afgedankt

3 de Waarheyd: nl. Christus, Die de vervulling is van de profetieën; daar: waar; gerig: verlangend

4 na vloog: naar verlangde

II.

Immanu-el, die al van Eeuwicheyd
(Eer d' aarden-grond in wat'ren was geleydt/⁶
Den Hemel blonck) sijn lust had in het steyl⁷
Van 't Eeuwig/ Eeuwig/ Eeuwig Godlijck Heyl/

6 Eer: voordat; geleydt: gelegd, vgl. Gen. 1:9-10

7 Hemel: uitspansel; sijn lust: vgl. Spr. 8:30, 31; het steyl: de aard, vgl. WNTXV, 1645

III.

Ligt daar in lompen armlijck opgerolt/⁹
Werd als een hulploos menschen-kind gesolt.¹⁰
Wilt gy/ O mensch!/ 't geheym verstaan! 'k beding¹¹
Sluyt d' oogen toe/ en siet dan wat ick sing.

9 in (...) opgerolt: in een armzalige hoop lompen gehuld, of: armoedig in een hoop lompen gehuld

10 Werd: wordt; gesolt: her en der gebracht (evt. gewiegd), vgl. WNT XIV, 2493, 2495

11 beding: verzoek

IV.

Daar is niet sigtbaars/ daar 't geloov verschijnt/¹³
Voor so een straal het arm gesigt verdwijnt:¹⁴
Hier ligt de Magt in magt- en hulp-loosheyd/¹⁵
Hier ligt in armoe d' Algnoegsaamheid,

13 niet sigtbaars: niets opzienbarends (nl. in de kribbe); daar: waar

14 een straal: nl. die van het geloof; arm gesigt: armzalig gezichtsvermogen

15 de Magt: de Machtige, nl. Christus

V.

Hier ligt des Hemels Heerlyckheyd veragt
Den lugtsten dag in aller nagten nagt;¹⁸
Wilt gy/ O mensch/ 't geheym verstaan! 'k beding
Sluyt d' oogen eerst en siet dan wat ick sing.

18 lugtsten: meest lichte, heldere

VI.

Wie sag d' onreyckbare Hemel met de aard²¹
So konstelijck/ so salig oyt gepaart!²²
Het onbegrepen/ eeuwig/ Eyndloos Yet²³
Vereenigt met een gras/ een bloem! een Niet!²⁴

21 onreyckbare: onmetelijke, onbereikbare

22 konstelijck: kunstig; gepaart: verenigd

23 onbegrepen: oneindige; Eyndloos Yet: nl. Chrisrus, de Eeuwige (Yet: Iets)

24 een Niet: een nietswaardig schepsel; vgl. voor deze r. Ps. 103:15, 16

[p. 345]

VII.

Seg ick/ den Schepper wierd ten Schepsel; off²⁵
Seg ick/ het schepsel wierd ten Schepper; 't stof
Wierd nu sijn eygen maker; d' eygenaar
En maker wierd sijn maacksel; beyde is waar.²⁸

25 Seg ick: Als ik zeg (...); ten: tot

28 maacksel: schepsel

VIII.

Seg ick den Geest die sonder eynden leeft
Wierd vleesch en sterfelijck; seg ick die beeft
Voor 't minst geruysch/ en 't slegtste doods-gevaar³¹
Wierd van de dood onraackbaar: beyde is waar.³²

31 geruysch: gerucht; slegtste: minste

32 van: door; onraackbaar: onaantastbaar

IX.

Die 't alles weet crijgt een bepaald begrip;³³
Den mensch verstaat 't oneyndig in een stip:³⁴
Ick seg/ die over al is is nu daar;
Den Mensch is overal: En beyde ist waar.

33 De Alwetende (nl. Christus) krijgt (als mens) een beperkte omvang.

34 verstaat (...) stip: begrijpt de oneindige God als bepaalbaar schepsel (t.w. op een aanwijsbare en bij dezen aangewezen plaats)

X.

Van alle sonden was Hy Hemel-schoon
Die om de schuld verlaat sijn Hemel-throon;
Wilt gy/ O Mensch! 't geheym verstaan! 'k beding
Sluyt d' oogen eerst/ en siet dan wat ick sing.

[p. 346]

XI.

Hier is het eynd van alle Sigtbaarheen;
Hier is 't begin van 't Christen-ongemeen.⁴²
En salig hy/ die blind is/ arm/ en doov!
Hier is 't begin van 't wonderbaar geloov.

42 't Christen-ongemeen: het buitengewone dat christenen belijden

XII.

Hier is der sielen vreugd in treuricheyd;
Haar lust in 't tomen van begeerlijckheyd;⁴⁶
Haar wil vernoegd in 't loochnen van haar wil;⁴⁷
En sy op 't sterckst/ als 't hert sig neer set stil.⁺⁴⁸

46 't tomen: het beteugelen, intomen

47 vernoegd: vergenoegd, voldaan

+ Jes. 30:7.

48 Vgl. Jes. 30:7 (slot), ‘Stilzitten zal hun sterkte zijn.’

XIII.

Nu steeck ick willig beyd mijn oogen uyt⁴⁹
En sie maar, door 't geloov: En volg 't geluyd⁵⁰
Van 't wigt/ dat in de cribb my wijser wijst⁵¹
De deugd in 't doen, dan diese in woorden prijst.⁵²

49 willig: gewillig, vgl. Matth. 18:9

50 maar: slechts

51 't wigt: het kleine kind; wijser wijst: op een wijzere manier aanwijst

52 De (...) doen: L. bedoelt de heiliging van het leven (in het bijzonder de verloochening, zie r. 53)

XIV.

O deugd! o Hemel-deugd! Verloochening!⁵³
Wat rees uw glansch ter steylte sonderling!⁵⁴
Als Godes Soon, om Adams doembaar saat⁵⁵
Verloochent 's Hemels Heerlijckheyd en staat.

53 Verloochening: zelfverloochening; vgl. voor deze gehele strofe Fil. 2:6

54 uw: nl. van de deugd der verloochening (r. 53); ter steylte: tot grote hoogte; sonderling: bijzonder

55 om: ter wille van; doembaar saat: verdoemelijk nageslacht

XV.

Dat levend voorbeeld sal ons al het schoon/
Des werelds Rijckdom; Heerlijckheyd/ en throon;⁵⁸
Des Vleesches lusten; eygen wille; en all⁵⁹
Verloochnen doen/ dien Leeraar ten geval.⁶⁰

Wintermaand 1661.⁺

58 throon: macht

59 all: alles

60 dien (...) geval: terwille van die Leraar (nl. Christus, Die ons de verloochening geleerd heeft)

+ Wintermaand: december

[p. 347]

Gods Soon in 't vleesch. Kerstlied uit december 1661. In tegenstelling tot de twee vorige teksten (72 en 73) is dit kerstgedicht in verschillende bloemlezingen opgenomen. Het is dus L.'s meest verspreide lied aangaande Christus' geboorte.

De oorzaak daarvan zou kunnen zijn, dat deze tekst het meest aansluit bij het beeld van L. als mysticus of piëtist. De kerngedachte is immers, dat men de natuurlijke ogen moet sluiten om met geestelijke ogen de ware betekenis van het kerstwonder te kunnen zien (zie r. 13, 41, 43, 49). Vgl. bijv. de beschrijving van L. als mysticus bij A. de Reuver, ‘Een mystieke ader in de Nadere Reformatie’, 23-28.

Dit derde kerstlied mag van de drie kerstgedichten het meest diepzinnig en literair genoemd worden. Met name str. IV-IX bevatten een aaneenschakeling van paradoxen, die in barokke stijl de hoofdgedachte onderstrepen dat de betekenis van Jezus' geboorte slechts door het geloof te verstaan is. Buijnsters wijst ook op de barokke aanhef van het lied: de opening van een weids perspectief en het dramatiseren van Christus' geboorte tot een actueel gebeuren.

Lit.: Buijnsters, 16-17, 86-89 (T); Heeroma II, 92-94 (T); Onstenk (1), 218; Trimp (1), 19-20; Trimp (3), 94-95; Zwaan, 90-91; Gorter, 158; De Vrijer (2), 135-136 (T, 8 str.); Beversluis, 7 (T, 8 str); Schortinghuis-De Vrijer (1), II 90; Ros (3), 31-33 (T); De Reuver, 23-28.