Uyt-spanningen

[p. 214]

48
Lusten-rust⁺
Ydelijck gesogt, en vrugtbaarlijck gevonden.

Stemme: O Kersnacht, siet pag. 48⁺

I.

Vermoeyde siel/ al dat uw rusten¹
Verstoren comt/ sijn maar uw lusten
Die in u nieuwe lusten voe'en;
U als een Hind velt-vlugtig jagen/^4-6
En drijvend in den drift vertsagen/^4-65
Dus 't Hert amegtig hijgen doen.^4-66

+ Titel Lusten-rust: het in rust zijn van de begeerten Ydelijck: tevergeefs vrugtbaarlijck: met vrucht

+ Melodie: vgl. tekst 30; pag. 48: moet zijn: 68

1 al: alles

4-6 Vgl. Psalm 42:1; ook hier wordt de ziel met een hert vergeleken. Zie over een vergelijkbare woordspeling bij Huygens: Strengholt (2), 133.

4-6 Vgl. Psalm 42:1; ook hier wordt de ziel met een hert vergeleken. Zie over een vergelijkbare woordspeling bij Huygens: Strengholt (2), 133.

5 En die u, terwijl ze u opjagen, beangstigen; drift: het terrein van de drijfjacht

4-6 Vgl. Psalm 42:1; ook hier wordt de ziel met een hert vergeleken. Zie over een vergelijkbare woordspeling bij Huygens: Strengholt (2), 133.

6 Dus: zo; Hert: kan hier zowel de betekenis ‘hart’ als ‘hert’ aannemen, vgl. Hind, r. 4); amegtig: buiten adem

II.

Ick sag den pragt van 's wereltsch luyster/
En doorgesien riep; Niet dan duyster⁸
Is dese stal-kaars in mijn oog:⁹
Want siet/ een bloem (hoe ligt vertreden)¹⁰
Seyd/ siet O! mensch uw ydelheden^11-12
In beter glans dien ick u toog?^11-12

8 doorgesien riep: toen ik die doorzien had, riep ik

9 stal-kaars: nl. de pragt van 's wereltsch luyster (r. 7)

10 Vgl. Psalm 103:15; ligt: gemakkelijk

11-12 Vgl. Jak. 1:10, 11

11-12 Vgl. Jak. 1:10, 11

III.

Thans jaagde my de lust na lieden^13-14
My onderdanig te gebieden;^13-14
En laas! het was maar slaverny:
Want woud ick mijn gewiss bewaren/¹⁶
Het mijne moest ick laten varen/¹⁷
Op dat het volck behouden sy.¹⁸

13-14 lieden (...) gebieden: macht over aan mij ondergeschikte mensen uit te oefenen

13-14 lieden (...) gebieden: macht over aan mij ondergeschikte mensen uit te oefenen

16 woud: conj. van willen; gewiss: geweten; bewaren: zuiver houden

17 Het mijne: mijn belang

18 sy: zou zijn

IV.

Doe seyd' ick Grote schatten sullen
Mijn holle lusten vrugtbaar vullen:²⁰
Maar vond/ dat 't Goed als Ebb en Vloed/^21-23
Als holle/ ronde/ losse bollen/^21-23
Nau comt of gaat weer henen rollen/^21-23
En 't herte ledig hygen doet.²⁴

20 holle: lege; vrugtbaar: met goed resultaat

21-23 De onzekerheid van het aardse bezit wordt aangeduid met de beelden van de elkaar afwisselende eb en vloed en van heen en weer rollende bollen, mogelijk symbolisch voor het aardse bezit, vgl. De Jongh (3), 72-73.

21-23 De onzekerheid van het aardse bezit wordt aangeduid met de beelden van de elkaar afwisselende eb en vloed en van heen en weer rollende bollen, mogelijk symbolisch voor het aardse bezit, vgl. De Jongh (3), 72-73.

21-23 De onzekerheid van het aardse bezit wordt aangeduid met de beelden van de elkaar afwisselende eb en vloed en van heen en weer rollende bollen, mogelijk symbolisch voor het aardse bezit, vgl. De Jongh (3), 72-73.

24 hygen: hijgen van verlangen

[p. 215]

[p. 216]

V.

In lust verdrong het vleesch de Reden²⁵
Tot overdaad, en leckerheden/
En tot; mijn siel! en noemtse niet:²⁷
Al lusten/ die my niet verschenen^28-30
Of als een blixsem-straal verdwenen/^28-30
Of als een spoel door 't webbe schiet.^28-3030

25 (Verzonken) in lust schoof het lichamelijke verlangen de verstandelijke overwegingen opzij

27 En tot: en aan ...; de dichter spreekt zich niet verder uit. Trimp verbindt deze regel met het onderdrukken van L.'s persoonlijke seksuele begeerten, die hij als ‘hypergevoelig’ persoon niet durft te noemen, Trimp (1), 113. In Jesus Min, of ware Kuysheyd ziet men in strofe IV een zelfde verzwijgen van onsuyverheden; L. noemt ze daar Gedagten ongenaamt, Uyt-sp., 112.

28-30 Al die lusten die even snel kwamen als gingen, zoals een bliksemflits of zoals een weversspoel door 't weefsel schiet.

28-30 Al die lusten die even snel kwamen als gingen, zoals een bliksemflits of zoals een weversspoel door 't weefsel schiet.

28-30 Al die lusten die even snel kwamen als gingen, zoals een bliksemflits of zoals een weversspoel door 't weefsel schiet.

30 spoel: weversspoel, vgl. Job 7:7; webbe: weefsel, het gewevene. Trimp (1), 108 citeert deze versregel als illustratie van de bijbelse gedachte dat de jaren van een mens vluchtig zijn als een weversspoel; L. past dat beeld hier echter toe op de kortstondigheid van de zinnelijke lusten.

VI.

Dus sag den Hemel 't herte slaven/³¹
En togtig na sijn lusten draven³²
Al hygend naar een ydel Niet:³³
En yvrend in Barmherticheden
Riep/ laat o! Mensch uw ydelheden/
En siet wat u mijn goetheyd biedt!

31 Dus: zo

32 En hartstochtelijk streven naar het bevredigen van zijn lusten;

33 Niet: nietig ding (met ydel als pleonastisch adj.), iets van geen of geringe waarde, vgl. Trimp (3), 124-125; vgl. o.a. tekst 51, Schepselen Niet en Jesus Al uit 1661

VII.

Mijn Soon mijn dierbaar pand u geven³⁷
Sal ick/ en in hem 't salig leven/³⁸
Uw Vol-op/ uw Genoegsaamheyd!³⁹
Ick weet uw lusten sullen rusten/
En blijven nog uw lusten lusten/⁴¹
't Sal sijn in dese Salicheyd.

37 Vgl. Trimp (1), 102

38 salig: eeuwig heil deelachtig, vol van heil

39 Vol-op: nl. Christus; in Hem worden alle verlangens vervuld. Vgl. tekst 44, r. 20 ('t Vol-op van mijn begeren)

41 En als toch uw begeerten nog branden,

VIII.

Mijn toorn die in u op can drogen/
Wat Schepselen tot rust vermogen/⁴⁴
Hoe brandend heet/ Hy sincken doet:⁴⁵
Hy bied u schatten/ Heerschappyen/
En Wijn/ en Merg/ en leckernyen/⁴⁷
En sett uw siel in Minne-gloed.

44 Wat ook schepselen aan rust kunnen bieden,

45 Hoe brandend heet: heeft betrekking op Mijn toorn (r. 43); Hy: nl. Christus; sincken doet: blust, nl. Mijn toorn

47 Wijn/ en Merg: vgl. Jes. 25:6, symbolisch voor de eeuwige vreugde en zaligheid (kanttek.)

IX.

Want die sal in u wonen/ leven/
En in uw siel een straale geven
Van mijn Ligt en Al-weerdicheyd:
En gy sult/ wat gy hier verkiesen^52-53
Cont/ en u selven oock verliesen^52-53
Om mijnn' te sijn in Eeuwicheyd.⁵⁴

52-53 gy sult (...) verliesen: ge zult dat (...) en uzelf verliezen

52-53 gy sult (...) verliesen: ge zult dat (...) en uzelf verliezen

54 mijnn': van mij

[p. 217]

X.

Mijn siel! waarom dan dus amegtig^55-56
Gejaagt/ dat u ontworstelt plegtig/^55-5656
En als gy 't crijgt u niet versaadt?⁵⁷
En waarom niet in ernst getreden
Ten Bron van Algenoegsaamheden,⁵⁹
Daar uw vernoeging eewig staat?⁶⁰

55-56 Vgl. Trimp (1), 102-103

55-56 Vgl. Trimp(1), 102-103

56 Datgene nagejaagd wat zich steeds weer aan uw greep onttrekt

57 versaadt: verzadigt, vgl. Jes. 55:2

59 Bron: nl. Christus, vgl. r. 39

60 staat: vast ligt

XI.

Gelijck een Maagt gering in duyster/^61-72
Door trouw gesogt ten hoogen luyster/^61-72
Sig buygt/ en blijft in 't weygren niet:^61-72
Maar laat haar Staat en Goed en Vrinden/^61-7264
Om dat sy beter hoopt te vinden^61-72
In hem die haar Sijn trouwe bied;^61-7266

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

64 laat: verlaat

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

66 hem: nl. Christus (vgl. Hem, r. 68)

XII.

So wil/ en sal ick oock mijn siele^61-72
Voor Hem/ my buygend/ neer doen knielen;^61-72
En seggen/ Sie my daar, mijn Heer!^61-72
Om u wil ick het alles derven/^61-7270
Want in u vind ick duysent werven^61-7271
Vriend/ gunst/ lust/ schatten/ rust/ en eer.^61-72

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

70 derven: missen

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

71 duysent werven: duizendmaal

61-72 Homerische vergelijking (met de strofen XI en XII als beeld en object)

XIII.

Als 't Mergen-ligt/ met gulde stralen⁷³
De bergen over ligt de dalen/⁷⁴
So schijnt sijn gunst in 't duyster hert:⁷⁵
Ick sal dat Huwlijck sonderlingen⁷⁶
Een Bruylofs-lied ter eeren singen/
Als 't aan my meer bevestigt werd.⁷⁸

19. Sprockelmaant 1660.⁺

73 Als: zoals; Mergen-ligt: vgl. Openb. 22:16 en L.'s openingslied van Uyt-spanningen, tekst 1

74 Over de bergen heen in de dalen schijnt

75 Vgl. 2 Petr. 1:19

76 Huwlijck sonderlingen: nl. het geestelijk huwelijk tussen Christus en de ziel van de gelovige; zie voor L.'s bruidsmystiek o.a. Trimp (1), 82-86

78 Als: terwijl; meer: steeds meer; werd: wordt

+ Sprockelmaant: februari

[p. 218]

Lusten-rust ydelijck gesogt, en vrugtbaarlijck gevonden. Een van de liederen waarin L. de ascese en de verhouding tussen lichamelijke en geestelijke begeerte aan de orde stelt. De in de eerste strofe geponeerde stelling dat het najagen van allerlei begeerten niet bevredigt, wordt in de strofen II-IV geadstrueerd aan de hand van achtereenvolgens wereldse glorie, macht, bezit en lichamelijke bevrediging. Alleen in Christus is bevrediging te vinden (str. VII-X). De gelovige moet dan ook, evenals een meisje dat boven haar stand ten huwelijk gevraagd wordt, zijn afkomst (aardsgezindheid) verlaten om tot hoger heerlijkheid te komen (str. XI-XII). Het gedicht eindigt met een doxologie op het huwelijk tussen Christus en de gelovige.

Lusten-rust vertoont verwantschap met andere teksten van L. waarin ascese in combinatie met kuise, geestelijke liefde het motief vormt. Vooral is er parallellie naar inhoud en vorm met tekst 44, Jesus Min, of ware Kuysheyd. Volgens Trimp is er ook overeenkomst met de teksten 10, 50 en 53, waarin ook sprake is van ‘sublimering van onderdrukte erotiek tot Jezus-minne’ (Trimp (1), 114). Trimp past dit type gedichten toe op L.'s persoonlijke leven, de problematiek van het vrijwillig ongetrouwd zijn, tot hij omstreeks 1659 - getuige de gedichten over het Hooglied uit die tijd - rust vond in Christus' liefde. Bij tekst 10, Begeerlijckheyd des vleesch is erop gewezen dat deze interpretatie gevaarlijk is: zij miskent de mogelijkheid dat de dichter op objectieve wijze over deze zaken kan schrijven. De ondertitel van Lusten-rust zou echter kunnen duiden op een doorleefde problematiek van L. zelf. Het is aannemelijk dat Ydelijck gesogt, en vrugtbaarlijck gevonden slaat op een ervaring van de dichter en niet op de opbouw van het gedicht als zodanig, waarop deze ondertitel overigens ook van toepassing is. De datering februari 1660 versterkt deze gedachte. Het gedicht is een goede illustratie van de uitspraak van Trimp: ‘Bij mijn weten heeft geen ander Nederlands dichter zo sterk het verband gelegd tussen de reine, geestelijke liefde tot de Hemelse Bruidegom en de ware kuisheid’ (Trimp (3), 96).

Lit.: Trimp (1), 96, 101-103, 108, 113, 114; Trimp (3), 25, 93 e.v.; Stronks (2), 111.