Uyt-spanningen

[p. 210]

47
Genoegen in het cleyne.

Stem: O Romen vol onreedlijckheyt, &c.⁺
Of: Als volght.

I.

On-nosel diertje! sprack u taal/¹
U liefelijcke stemme-straal/²
Uw wijse treckjes altemaal:³
Wat wijsheyd soud gy ons/
Wat wijsheyd soud gy ons al leeren?
Wat wijsheyd leert gy ons dog niet?⁶
Nu 't Godlijck Woord-boeck van u lied⁷
Ons waarlijck wijs-maackt; en 't bedied⁸
Leert van uw lieflijck quinckeleren.

+ Melodie: De melodie is ontleend aan een toneellied van M.G. Tengnagel in De Spaensche heydin, 1643, 493.

1 On-nosel: onschuldig; sprack u taal: als u kon spreken

2 stemme-straal: Vermoedelijk beeldspraak voor ‘vogelgefluit en -getjilp’; niet in WNT

3 wijse treckjes: slimme kunstjes, handigheidjes, vgl. WNT XVII (1), 2422

6 dog: toch, eigenlijk

7 't Godlijck Woord-boeck: de Bijbel (waarin over het zingen tot Gods eer gesproken wordt); van: inzake

8 't bedied: de betekenis

II.

Cleyn segt gy (Menschjes) ben ick: cleyn¹⁰
Mijn nootdruft is/ en nesje reyn/¹¹
En koos daar voor geen Conings pleyn/¹²
Want groter can ick niet¹³
Want groter can ick niet besitten.
Mijn vol genoegen/ mijn genugt¹⁵
Heb ick als d' ongebonde vlugt¹⁶
Mag kiesen d'eyndelose lugt/
En 't sonne-ligt my schenckt sijn' hitten.¹⁸

10 Cleyn (...) ick: U zegt, mensjes, dat ik klein ben

11 nootdruft: behoefte, wat ik nodig heb

12 En (ik) koos (...); pleyn: open ruimte voor een gebouw

13 groter: iets groters

15 genugt: geneugte, vreugde

16 d' ongebonde vlugt: de vrije opvlucht

18 hitten: warmte

III.

Laat d' Oyevaar/ de grote Swaan
Veel rijsen slepen af end' aan/²⁰
Ick sal een vrolijck liedtje slaan²¹
Mijn Schepper onder dies²²
Mijn Schepper onder dies ter eeren:
Wat ben ick veler sorgen vry!
Wat singt en springt mijn hertje bly!
Ick werd benijd nog ick beny/²⁶
En niemant steurt mijn quinckeleren.²⁷

20 rijsen: takjes

21 slaan: doen horen, WNT XIV, 1435

22 onder dies: intussen, tegelijk

26 nog: noch

27 steurt: verstoort

[p. 211]

[p. 212]

IV.

De sotticheden van uw breyn^282828-30
De soeticheden van het Cleyn^28-30
Verwarelosen; om een pleyn^28-3030
Veel groter dan gy cunt
Veel groter dan gy cunt besitten:
Daar uw genoegen uw genugt³³
Vind ruymer ligt/ en ruymer lugt/
Daar 't hert om 't eyndelose sugt/³⁵
En branden can in Hemelsch' hitte.³⁶

28 uw: verwijst naar Menschjes, r. 10

28 Strofe IV is inhoudelijk én wat de rijmwoorden betreft een hervatting van strofe II.

28-30 De dwaasheden van uw brein veronachtzamen de aantrekkelijkheden van het kleine.

28-30 De dwaasheden van uw brein veronachtzamen de aantrekkelijkheden van het kleine.

28-30 De dwaasheden van uw brein veronachtzamen de aantrekkelijkheden van het kleine.

30 om: terwille van

33 Daar: plaatsbep.

35 Daar: waar; 't eyndelose: het eeuwige; sugt: hunkert

36 En in goddelijke (liefdes)gloed vol hevige gemoedsbeweging is; vgl. Luk. 24:32, WNTIII, 1068

V.

Siet (Mensch) met goeden oogen aan³⁷
Dat sotten grote gangen gaan/³⁸
Maar leert met my een liedtje slaan
Ons Schepper/ dien gy kent/⁴⁰
Ons Schepper/ dien gy kent/ ter eeren:
Wat waart gy veler sorgen-vry?^42-43
Wat song en sprong uw herte bly?^42-43
Doet dog soo/ of com (cont gy) my⁴⁴
(Ick sal het doen) uw lof-sang leeren.⁴⁵

37 Strofe V is in rijm en thematiek een hervatting van str. III; met goeden oogen: met heldere blik

38 sotten: dwaze mensen; grote gangen gaan: grootse (en vermetele) plannen nastreven

40 dien gy kent: Die gij (immers, als redelijk wezen) kent (er klinkt een ondertoon van vermaan en vriendelijk verwijt in door)

42-43 Er is hier tweemaal een vraagteken met de waarde van een uitroepteken.

42-43 Er is hier tweemaal een vraagteken met de waarde van een uitroepteken.

44 dog: toch; cont gy: als u kunt

45 uw lof-sang: nl. loflied ter ere van God

VI.

Dat soete beckje/ 't pluym-gediert/⁴⁶
Dat wuff van tackje op tackje swiert/⁴⁷
Spelt vast mijn vonnis; dog bestiert⁴⁸
Mijn gangen oock/ en ick
Mijn gangen oock/ en ick wil 't volgen.
Weg! ydel eer/ ondraaglijck pack!⁵¹
Gemack vol lastig ongemack!⁵²
Weg! wigtig Goud! ick kies den tack^5353-54
Van 't heyl dat my heeft opgeswolgen.^53-5454

11. Wintermaant 1659.⁺

46 De dichter spreekt nu weer; soete: lieve; 't pluym-gediert: het vogeltje

47 wuff: onbekommerd

48 Spelt: deelt mee; vast: duidelijk; vonnis: het vogeltje veroordeelt nl. de levenswijze van de ik-figuur, als die zijn ‘gangen’ niet richt naar die van het vogeltje; bestiert: richt

51 pack: last

52 Gemack: gerief, aards comfort (dat mij hindert om geheel te leven op een wijze als door het vogeltje aangeprezen)

53 wigtig Goud: zwaar wegende aardse rijkdom

53-54 den tack Van 't heyl: (conform de beeldspraak:) het heil van Gods genade als ‘woonplaats’

53-54 den tack Van 't heyl: (conform de beeldspraak:) het heil van Gods genade als ‘woonplaats’

54 opgeswolgen: mystieke formulering: de genade, die mij geheel in zich heeft opgenomen

+ Wintermaant: december

[p. 213]

Genoegen in het cleyne. Luchtig vormgegeven lied, waarin L. laat zien hoe een vogeltje, dat tevreden is met een klein nest, alle ruimte vindt tot het loven van de Schepper. De ooievaar en de zwaan zijn daarentegen altijd maar bezig met het aanslepen van zware takken voor hun omvangrijke nest. Het is opmerkelijk dat dit lente- of zomerachtige lied in december is geschreven. L. varieert een literair motief; er is geen directe beschrijvingskunst in het spel. L. tekent een vogeltje met de lijnen en tinten van de dichterlijke verbeelding. Slechts indirect is de realiteit van het vogeltje in het geding.

Het thema is verwant met de christelijke onbezorgdheid in de bergrede van Christus (Matth. 6:19-34). Daarin worden ook de vogels nadrukkelijk als voorbeeld gesteld. Zonder dat er direct sprake is van navolging, speelt op de achtergrond het Beatus ille-motief een rol. In de aanhef van Horatius' Epode II wordt gesteld dat diegene gelukkig is die ver van de corrupte stad op een eenvoudig boerderijtje zijn land mag bewerken.

Wat de vorm betreft, past het gedicht bij de manier waarop in de renaissanceliteratuur het ongecompliceerde landleven bezongen wordt (vgl. Vondels Wiltzangk en Hoofts Granida). Voorbeelden van deze veelal luchtige vormgeving zijn de door de dichter gehanteerde drievoudige rijmen, de liefelijk aandoende verkleinwoorden en de vertragende passages in de herhaling van dichtregels, die een contrast vormen met gedeelten waarin versnelling optreedt. De structuur van het gedicht is helder. In de eerste strofe wordt het vogeltje aangesproken. Deze aanspraak houdt tevens een uitnodiging tot het formuleren van een levensles in. Het volgende tekstgedeelte (str. II-V) is dan ook het antwoord, waarin het vogeltje onder woorden brengt, dat het een goede zaak is zijn vergenoeging in het kleine te vinden tot eer van God. In de laatste strofe, die een kernachtige afsluiting van het gedicht vormt, past de dichter deze les op zichzelf toe: hij wil het vogeltje daarin navolgen.

De kunstige opbouw van het gedicht is terug te lezen in de strofen II en IV en III en V, die inhoudelijk en met betrekking tot de keus van de rijmwoorden parallel lopen.

Lit.: Van Es, 355; Buijnsters, 64-66 (T); Onstenk (1), 208; Trimp (1), 107; Zwaan, 84-85; Asselbergs, Nijmeegse colleges, 198.