Uyt-spanningen

[p. 205]

45
Gibeon eenes christens.⁺

Dat gy/ Heer/ Salomons vergunning my^1-21
Vergunden/ en quaamt toetsen mijn begeren/^1-22
Ick soud van u eens Conings Heerschappy
Vereyschen/ en niet minder dan regeren:⁴
Een Coninck woud ick sijn/ niet van een land
Of Coningrijck: (ja of dit gansche pleyn was⁶
Van Oost tot West/ van d' een tot d' ander kant
In mijn gewoud) dat rijck my nog te cleyn was.⁸
Al 't Goud van Ophyr/ Indiën met al⁹
Sijn schatten; al de Persische juwelen/
En al dit duysentmaal verdubbelt/ sal
Nog can mijn hert met geen vernoeging strelen:¹²
Den wildsten Yr of Tartar/ dien het woudt^13-1513-14
Verwildert/ en den Mensch heeft doen vergeten/^13-1513-14
Den Barbaar/ en den Indiaan sijn stout^13-1515
Ontemlijck/ maar beneden mijn vermeten.¹⁶
Ick wenschte een rijck wiens uytgestreckt begrip¹⁷
Den cring van Aard en Hemel overschrijdet/¹⁸
En duysend Hemelen agt als een stip/¹⁹
En wat ontemmelijck is/ overstrijdet.²⁰

+ Titel Gibeon eenes Christens: Gibeon, waar de tent der samenkomst staat, vgl. 2 Kron. 1:3. Het is de plaats waar Salomo zijn droom had, waarin hij de wijsheid in de rechtspraak begeerde, vgl. 1 Kon. 3:1-15.

1-2 Voorw. bijzin

1 Dat: indien; Salomons vergunning. het aan Salomo vergunde, nl. een wens te doen, op Gods uitnodiging, vgl. 2 Kron. 1:7-12

1-2 Voorw. bijzin

2 Vergunden: (met -n in enkelv.) zou toestaan; toetsen: beproeven; begeren: wat er diep in mijn hart aan verlangen leeft

4 Vereyschen: opeisen; niet: niets; regeren: regeermacht

6 Of: (zelfs) als; dit gansche pleyn: deze hele wereld

8 gewoud: macht

9 't Goud van Ophyr: vgl. Ps. 45:10; Indiën: Oost- of West-Indië (in ieder geval als land rijk aan schatten)

12 Nog: noch; Nog (...) geen: niet als logische dubbele ontkenning bedoeld

13-15 Yr, Tartar, Barbaar en Indiaan (= Indiër?) worden genoemd als moeilijk te temmen wilden, maar wier onderwerping niettemin beneden de hoge conceptie van de dichter blijft.

13-14 dien (...) vergeten: die z'n woestheid aan het wonen in de wildernis te danken heeft, en daardoor het menselijke is kwijtgeraakt

13-15 Yr, Tartar, Barbaar en Indiaan (= Indiër?) worden genoemd als moeilijk te temmen wilden, maar wier onderwerping niettemin beneden de hoge conceptie van de dichter blijft.

13-14 dien (...) vergeten: die z'n woestheid aan het wonen in de wildernis te danken heeft, en daardoor het menselijke is kwijtgeraakt

13-15 Yr, Tartar, Barbaar en Indiaan (= Indiër?) worden genoemd als moeilijk te temmen wilden, maar wier onderwerping niettemin beneden de hoge conceptie van de dichter blijft.

15 stout: vermetel

16 Ontemlijck: ontembaar; vermeten: pretentie

17 begrip: omvang

18 Den cring van Aard en Hemel: aarde en hemel (als geschapen kosmos, ruimte)

19 Hemelen: hemelsferen (ptolemaeïsch gedacht); stip: vgl. de ‘stip’ (Een punt in duysenden van punten doorgesneden), waartoe in Huygens' Hofwijck, 's-Gravenhage 1653, 51 de aarde herleid wordt.

20 ontemmelijck: onoverwinnelijk; overstrijdet: overwint, vgl. WNT XI, 2089

[p. 206]

 

Ick noemde het/ dat ick het kende; maar²¹

 

D' oncunde van dit rijck maackt my het derven/²²

 

Nogtans niet is my nader: Het is/ waar^23-24

 

Ick ben: en leven sal 't met my/ en sterven.^23-24

25

D' Onwaardige Ick ben 't selve/ die mijn siel²⁵

 

Verr boven 's Hemels cring streck/ welckes waarde²⁶

 

My boven alle schatten waard is/ hiel^27-28

 

Mijn regter oog slegs 't regte spoor/ en staarde^27-2828-29

 

Dat altijt meest op 't meest; wiens felle drift^28-2929

30

Van ongetoomde lust/ en herten-togten/³⁰

 

(Mijn siel een dood en 't lichaam een vergift/)³¹

 

Geen rust houdt/ dan met Magt en list bevogten.³²

 

Een ding/ Heer/ eysch ick: laat ick slegs een Heer

 

Sijn van my selven, en laat andre menschen/

35

Als ick dit Een maar heb dat ick begeer/

 

('k Beny 't haar niet) vry crijgen/ dat sy wenschen.³⁶

11. Herfstmaant 1659.⁺

21 dat: zo, indien

22 D' oncunde: het niet kennen; maackt (...) derven: doet het mij missen

23-24 Het (rijk) is dus identiek met het eigen bestaan van de ik-figuur, al zegt hij dat nog wat verhuld. De passage van r. 21-24 herinnert aan het slotdeel van Huygens' Uytlandige Herder: ‘'t Is de mensch van alle menschen, Dien ick 't aller minste ken’. De passage roept ook het klassieke ‘ken uzelf’ in herinnering, als de hoogste wijsheid (en dus de moeilijkste).

23-24 Het (rijk) is dus identiek met het eigen bestaan van de ik-figuur, al zegt hij dat nog wat verhuld. De passage van r. 21-24 herinnert aan het slotdeel van Huygens' Uytlandige Herder: ‘'t Is de mensch van alle menschen, Dien ick 't aller minste ken’. De passage roept ook het klassieke ‘ken uzelf’ in herinnering, als de hoogste wijsheid (en dus de moeilijkste).

25 D' Onwaardige (...) 't selve. Mijn zondige, verdorven ‘ik’ zelf is het

26 's Hemels cring: de hemelsfeer; streck: uitstrek; welckes: verwijst naar siel, r. 25

27-28 hiel (...) spoor: als mijn rechteroog (het goede oog, dat ziet volgens Gods normen) maar 't rechte spoor hield

27-28 hiel (...) spoor: als mijn rechteroog (het goede oog, dat ziet volgens Gods normen) maar 't rechte spoor hield

28-29 en staarde (...) meest: en zich altijd het meest op het voornaamste richtte

28-29 en staarde (...) meest: en zich altijd het meest op het voornaamste richtte

29 Dat: latere drukken hebben Daar; wiens: verwijst naar Ick, r. 25

30 lust: begeerte; herten-togten: hartstochten

31 Die mijn ziel doden en mijn lichaam vergiftigen

32 Geen rust houdt: nooit tot rust komt (onderw.: wiens felle drift (...)' r. 29-30); dan (...) bevogten: behalve wanneer die met geweld en list bestreden wordt; Magt en list vormen de bekende tweedeling van middelen tot machtsuitoefening: de ‘leeuw’ en de ‘vos’ enz.; list moet in positieve zin worden opgevat: ‘vernuft’ contra hartstochten. Al met al speelt op de achtergrond ook mee de tekst ‘die heerst over zijn geest, [is beter] dan die een stad inneemt’, Spr. 16:32.

36 haar: hun; vry: gerust, wat mij betreft; dat: wat

+ Herfstmaant: september

[p. 207]

Gibeon eenes christens. Gedicht geschreven tegen de achtergrond van 1 Kon. 3, waar verteld wordt dat Salomo van God wijsheid begeerde in plaats van rijkdom, een lang leven of de heerschappij over zijn vijanden. Anders dan Salomo, vraagt de ik-figuur een koninkrijk om over te regeren. Een echt ‘raadsel’ dus: een christen, in een situatie als die van Salomo gebracht, zou om een koninkrijk vragen! Dat is veel gevraagd, en ogenschijnlijk tegenovergesteld aan de wens waarom Salomo door God geprezen wordt.

Het raadsel wordt opgelost, als de dichter de ik-figuur als diepste wens laat uitspreken heerschappij te mogen hebben over het eigen ‘ik’ vol zondige begeerten. Daardoor maakt deze tekst duidelijk hoezeer L. streefde naar heiligmaking. Het gaat de dichter om ‘Heer Sijn van my selven’ (r. 33-34). Dit doet wat stoïsch aan, maar men moet bedenken dat L. streeft naar het koning-zijn in het voetspoor van Christus, hetgeen juist soberheid en nederigheid inhoudt. Door het afstand nemen van anderen die macht, eer en rijkdom van deze wereld zoeken, lijkt er in de slotregels iets elitairs te zitten. Het gaat L. hierbij om de eliminatie van ijdele begeerten; het wil niet zeggen dat het lot van zijn medemensen hem onverschillig laat. Wel heeft ervaring hem geleerd dat het zo gaat: jagen naar geld, schatten. Met zijn slotregels distantieert L. zich definitief van die zondige levenshouding.

In dit gedicht weet L. een oprecht verlangen naar levensheiliging in puriteinse zin te gieten in de vorm van een gedicht, waarin een literair spel met de mogelijkheden van woorden niet ontbreekt.

Qua vorm is dit gedicht een echt leesvers met vele gekunstelde elementen. Zo past het binnen de maniëristische traditie van dichters als John Donne en Constantijn Huygens, waarbij de lezer een raadselachtige gedachte voorgelegd wordt, die pas in de loop van het gedicht wordt onthuld.

Ook de vele enjambementen, waardoor de gedachtenstroom zich herhaaldelijk over de grenzen van de versregels uitstrekt, maken deze tekst tot een minder toegankelijk gedicht.

Lit.: Trimp (1), 31.