Uyt-spanningen

[p. 198]

44
Jesus min, of ware kuysheyd.
Harders-sang, of Pastorel.⁺

Stem: Godt heeft u mensch geschapen.⁺

I.

On-nos'le reyne dieren/¹
Die om mijn lege tent
Vry onbecommert swieren/³
Mijn stillen traan gewent:⁴
Nu moogt gy weeldrig hupp'len⁵
En beytelen en trupp'len:⁶
Uw lieve Leydsters hert
Al sijn stricken is ontwert.⁸
Nu is mijn druck vergaan/⁹
Myn vrugtelosen traan¹⁰
En al mijn leedt gedaan;¹¹
'k Bespot mijn vorig sugten/
Mijn clagen/ mym'ren/ dugten/¹³
En so ick yets beween/
't Is mijn vorig dwaas gesteen.¹⁵

+ Titel Pastorel: herderszang

+ Melodie: De melodie God heeft den mensch geschapen is ontleend aan Stalpart van der Wielen, Extraction catholicum, Leuven 1631, 26.

1 On-nos'le: onschuldige

3 Vry: vrij van zorgen, vgl. WNT XXIII, 624; swieren: ronddartelen

4 Gewend aan mijn stil verdriet

5 weeldrig: uitbundig

6 beytelen en trupp'len: spellingvarianten van buitelen en trippelen

8 ontwert: ontbonden

9 druck vergaan: moeite voorbij

10 vrugtelosen traan: tevergeefs schreien

11 gedaan: voorbij

13 mym'ren: piekeren, vgl. WNT IX, 708; dugten: vrezen

15 gesteen: geklaag

II.

Nu heb ick Hem gevonden
Die is/ en oyt sal sijn¹⁷
Mijn smerten/ en mijn wonden¹⁸
Een trouwe Medicijn;¹⁹
't Vol-op van mijn begeren:²⁰
Ey! wilt u oogjes keeren²¹
Mijn lam'ren/ want g'hem niet^22-23
Als mijnn' andre minnaars siet/^22-23
Nog hoort sijn vlay'ge be'e:²⁴
Voor dezen was ick me'e²⁵
So dom als gy mijn Vee;
Maar na mijn Hert mijnn' oogen^27-28
Is door 't geloof ontvlogen/^27-28
Nu agt ick dat men siet²⁹
By dat ick geloove; Niet.³⁰

17 oyt: altijd, steeds weer

18 Mijn (...): Voor mijn (...)

19 trouwe: betrouwbaar

20 't Vol-op: de vervulling

21 keeren: afwenden

22-23 Hij is namelijk alleen te zien door het geloof, vgl. r. 27-28.

22-23 Hij is namelijk alleen te zien door het geloof, vgl. r. 27-28.

24 Nog: noch; vlay'ge be'e: welmenend, hartelijk verzoek, vgl. WNT XXL, 1743

25 me'e: mede, ook

27-28 Maar nadat mijn hart door 't geloof boven het het zichtbare is uitgestegen,

27-28 Maar nadat mijn hart door 't geloof boven het het zichtbare is uitgestegen,

29 dat: wat

30 By (...) geloove: vergeleken met wat ik geloof; Niet: (als) iets van geen waarde

[p. 199]

III.

Daar waren vreemde togten³¹
Die in mijn jonge bloed
Mijn reyne siel bevogten/^33-34
En 't onbevleckt gemoed^33-34
De'en dutten in gepeynsen/³⁵
De'en sugten gaan en veynsen/³⁶
Tot dat mijn Jesus quam/
En! mijn herte voor hem nam:³⁸

31 vreemde togten: zondige hartstochten

33-34 De hartstochten van de liefde hadden haar namelijk nog niet eerder beïnvloed.

33-34 De hartstochten van de liefde hadden haar namelijk nog niet eerder beïnvloed.

35 De'en: deden; dutten: verzonken raken in

36 veynsen: de schijn ophouden

38 voor hem nam: beslag legde op

[p. 200]

 

Mijn Min met Hem gekruyst,³⁹

40

Mijn siel in Hem gehuyst/⁴⁰

 

Mijn Hert door Hem gekuyst⁴¹

 

Kent nu geen Minne-vlagen/

 

Agt nu geen Minne-clagen/

 

Voelt nu geen Minne-pijn:

45

Mijn jong hert moet vrolijck sijn.

39 Min: zinnelijke liefde

40 Vgl. o.a. Rom. 6:6

41 gekuyst: gereinigd

IV.

O! schaduwige Boomtjes!
Dien ick mijn clagten de'e;⁴⁷
O! soete silvre stroomtjes!
Dien ick mijn sugten me'e
Deed voeren na de dalen/⁵⁰
Als ick in't sinloos dwalen⁵¹
U van mijn dwase pijn⁵²
Deed mijn' Oor-getuygen sijn:
Ey! laat u stil gerugt⁵⁴
Sagt-suysend door de lugt
Mijn nieuwe Minne-sugt⁵⁶
En ongewone clagen⁵⁷
Van mond ten Hemel dragen;⁵⁸
En segt de Trouwste Mijn/⁵⁹
Dat mijn Hert voor Hem sal sijn.

47 Dien: aan wie; de'e: uitte

50 na: naar

51 sinloos: doelloos

52 dwase pijn: nl. de aardse minnepijn, vgl. r. 44

54 u: uw, nl. de Boomtjes, r. 46, en de stroomtjes, r. 48, waarvan het geruis de nieuwe Minne-sugt, r. 56, naar de hemel moet dragen

56 nieuwe Minne-sugt: nl. de liefde tot Christus

57 ongewone clagen: tot nu toe niet bekende klachten

58 Van mond: van mijn mond

59 de Trouwste Mijn: nl. Christus

V.

Seg hem; dat Eeuw nog Eeuwen/⁶¹
So lang 't gesternte gluyrt/⁶²
So lang de wolcken sneeuwen/
So lang u ruyschen duyrt
Mijn liefde sal verkouwen/
Mijn sugten sal doen flouwen⁶⁶
Door voor- of tegenheyt:⁶⁷
Want sy sijn mijn Vrolijckheyd:⁶⁸
Sijn gunst my toebereyd.
Voor 's wereldts grond geleydt/⁷⁰
Sijn Min van eeuwicheyt⁷¹
Heeft sulcke Herten-stralen
In 't mijne laten dalen:⁷³
Dus segt de Trouwste Mijn⁷⁴
Dat mijn Hert voor Hem sal sijn.

61 nog: noch

62 't gesternte gluyrt: de sterren schijnen

66 flouwen: verflauwen

67 voor- of tegenheyt: voor- of tegenspoed

68 sy: nl. Mijn liefde, r. 65, en Mijn sugten, r. 66

70 Voordat de aarde ontstond,

71 Vgl. Jer. 31:3; deze regel vormt het ond.

73 in 't mijne: nl. in mijn hart

74 Dus segt: Zeg daarom (tegen)

[p. 201]

VI.

Hoor! suyvre teere spruytjes!⁷⁶
Snee-wit gewolde vee!
Hoor! dier'bre reyne cruydjes!⁷⁸
Die 'k met mijn voeten tree;
Getuygen van 't geleden/⁸⁰
Geclaagde onsuyverheden/⁸¹
Gedagten ongenaamt/⁸²
Dier sig nu mijn siele schaamt:
Gaat/ seg dien Heyl'gen daar/⁸⁴
Reyn/ boven d'Hemelen claar
Daar ick mijn siel aan paar;⁸⁶
Ick wil mijn suyvre leden⁸⁷
Te sijnen dienst besteden/
Ja segt dien Trouwste Mijn/
Dat mijn hert voor Hem sal sijn.

76 suyvre teere spruytjes: ongerepte, broze uitspruitsels, twijgjes

78 cruydjes: plantjes, bloemetjes

80 't geleden: het verleden

81 Uitgeklaagde minneklachten; vgl. r. 13, 43

82 ongenaamt: ongerijmde

84 dien Heyl'gen: nl. Christus

86 Daar: Met Wie (nl. Christus); aan paar: verenig

87 suyvre leden: rein, kuis lichaam; vgl. r. 33, 34

VII.

Stil-duystre linde-paatjens!⁹¹
Die 't onbekende spoor⁹²
Con decken met u blaatjens
En mijn schaamt heelden; Hoor!⁹⁴
Staack nu uw veynsend helen/⁹⁵
Ick staack mijn heymlijck stelen/⁹⁶
Want die mijn siel nu mint
Een onsigtb're toegang vindt.⁹⁸
De wind/ die 't al verspiedt⁹⁹
Deyl vry u telg/ nog siet¹⁰⁰
Men dees' mijn Sonne niet.
Voer slegs door 't sugtend ruyschen
Mijn sugten tot dien kuyschen/¹⁰³
En segt die Trouwste Mijn
Dat mijnn' Hert voor Hem sal sijn.

91 Vgl. deze strofe met Huygens' Batave Tempe, r. 537-560

92 't onbekende spoor: de verborgen levenswijze

94 heelden: bedekten

95 veynsend: bedriegelijk

96 heymlijck stelen: steelsgewijs genieten

98 onsigtb're: geestelijke

99 verspiedt: in het oog heeft, bespiedt

100 Deyl vry u telg: scheid gerust uw takken vaneen

103 dien kuyschen: nl. Christus

[p. 202]

VIII.

Hy is/ en sal my wesen
Mijn troost in treurigheyt/
Mijn vasten burgt in vresen/
Vermaack in d'eenicheyt/¹⁰⁹
Des nagts een tente soele/¹¹⁰
Des daags een wolcke koele/^111-112
Een glans in Duysterheyt^111-112
Die m' in 's levens paden leyd:
Mijn Man/ mijn toeverlaat/^114-120
Verheffer van mijn smaad/^114-120
Tot Heerlijckheyt en staat;^114-120116
Die met sijn willig dulden^114-120117
Voldaan heeft al mijn schulden/^114-120
En my met goed'ren rijck^114-120119
Maackt een Coningin gelijck.^114-120120

109 Vermaack: vreugde; d'eenicheyt: de eenzaamheid

110 soele: warme

111-112 Verwijzing naar de wolk- en vuurkolom, vgl. Ex. 13:22

111-112 Verwijzing naar de wolk- en vuurkolom, vgl. Ex. 13:22

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

116 staat: aanzien

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

117 willig dulden: gewillig lijden

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

119 Vgl. Luk. 1:53

114-120 Vgl. Luk. 1:48 en 52

120 Coningin: vgl. Ps. 45:10

IX.

Ey! doet my hem niet loven!¹²¹
Ick weet begin nog end/
Hy sweeft en swayt verr' boven^123-124
Tien duysent die gy kent;^123-124
Sijn Hoofd dat mijn behoud is/
Van digt geslagen goudt is;^126-128
Hy selve rood en witt/^126-128
En sijn hayr gecrult als gitt;^126-128
Sijnn' oogen in den Wijn^129-131
En melck gewasschen/ sijn^129-131
Als Dyamanten fijn:^129-131
Sijn wangen/ als de ry'en^132-135
Van diere speceryen:^132-135
Sijn lippen leelyen soet^132-135
Druppend' van een Myrrhen-vloed:^132-135

121 doet: laat

123-124 Vgl. Hoogl. 5:10, ‘Hij [Christus] draagt de banier boven tien duizend’; swayt: wappert

123-124 Vgl. Hoogl. 5:10, ‘Hij [Christus] draagt de banier boven tien duizend’; swayt: wappert

126-128 Vgl. Hoogl. 5:11, ‘Zijn hoofd is van het fijnste goud, van het dichtste goud; Zijn haarlokken zijn gekruld, zwart als een raaf.’

126-128 Vgl. Hoogl. 5:11, ‘Zijn hoofd is van het fijnste goud, van het dichtste goud; Zijn haarlokken zijn gekruld, zwart als een raaf.’

126-128 Vgl. Hoogl. 5:11, ‘Zijn hoofd is van het fijnste goud, van het dichtste goud; Zijn haarlokken zijn gekruld, zwart als een raaf.’

129-131 Vgl. Hoogl. 5:12, ‘Zijn ogen zijn als der duiven bij de waterstromen, met melk gewassen, staande als in kasjes der ringen.’

129-131 Vgl. Hoogl. 5:12, ‘Zijn ogen zijn als der duiven bij de waterstromen, met melk gewassen, staande als in kasjes der ringen.’

129-131 Vgl. Hoogl. 5:12, ‘Zijn ogen zijn als der duiven bij de waterstromen, met melk gewassen, staande als in kasjes der ringen.’

132-135 Vgl. Hoogl. 5:13, ‘Zijn wangen zijn als een beddeken van specerij, als welriekende torentjes; Zijn lippen zijn als leliën, druppende van vloeiende mirre.’

132-135 Vgl. Hoogl. 5:13, ‘Zijn wangen zijn als een beddeken van specerij, als welriekende torentjes; Zijn lippen zijn als leliën, druppende van vloeiende mirre.’

132-135 Vgl. Hoogl. 5:13, ‘Zijn wangen zijn als een beddeken van specerij, als welriekende torentjes; Zijn lippen zijn als leliën, druppende van vloeiende mirre.’

132-135 Vgl. Hoogl. 5:13, ‘Zijn wangen zijn als een beddeken van specerij, als welriekende torentjes; Zijn lippen zijn als leliën, druppende van vloeiende mirre.’

[p. 203]

X.

Sijnn' handen sijn als ringen^136-139
Met Turkoys schoon geciert:^136-139137
Sijn borst en buyck my bringen^136-139
Het yvoyr gesaphiert;^136-139
Sijn schenckelen en beenen^140-145140
Als diere Marmer-steenen/^140-145
Die na de cloeckste vond^140-145142
Sijn op 't digtste Goud gegrond:^140-145
Sijn stel van Hooft tot voet^140-145
Is als den Liban/ goed:^140-145
Sijn spraack als Honig/ soet.^146-150146
Ja wat Hem om/ of aan is/^146-150
Mijn lust daar in geva'an is.^146-150
Sulck een in daad/ en schijn/^146-150149
Sulck een is de Liefste Mijn.^146-150

136-139 Vgl. Hoogl. 5:14, ‘Zijn handen zijn als gouden ringen, gevuld met turkoois; Zijn buik is als blinkend elpenbeen, overtogen met saffieren.’

136-139 Vgl. Hoogl. 5:14, ‘Zijn handen zijn als gouden ringen, gevuld met turkoois; Zijn buik is als blinkend elpenbeen, overtogen met saffieren.’

137 ‘Turkoys: een ondoorzichtige blauwgroene of hemelsblauwe steen

136-139 Vgl. Hoogl. 5:14, ‘Zijn handen zijn als gouden ringen, gevuld met turkoois; Zijn buik is als blinkend elpenbeen, overtogen met saffieren.’

136-139 Vgl. Hoogl. 5:14, ‘Zijn handen zijn als gouden ringen, gevuld met turkoois; Zijn buik is als blinkend elpenbeen, overtogen met saffieren.’

140-145 Vgl. Hoogl. 5:15, ‘Zijn schenkelen zijn als marmeren pilaren, gegrond op voeten van het dichtste goud; Zijn gestalte is als de Libanon, uitverkoren als de cederen.’

140 schenckelen: enkels

140-145 Vgl. Hoogl. 5:15, ‘Zijn schenkelen zijn als marmeren pilaren, gegrond op voeten van het dichtste goud; Zijn gestalte is als de Libanon, uitverkoren als de cederen.’

140-145 Vgl. Hoogl. 5:15, ‘Zijn schenkelen zijn als marmeren pilaren, gegrond op voeten van het dichtste goud; Zijn gestalte is als de Libanon, uitverkoren als de cederen.’

142 na de cloeckste vond: volgens de knapste vondst, uitvinding

140-145 Vgl. Hoogl. 5:15, ‘Zijn schenkelen zijn als marmeren pilaren, gegrond op voeten van het dichtste goud; Zijn gestalte is als de Libanon, uitverkoren als de cederen.’

140-145 Vgl. Hoogl. 5:15, ‘Zijn schenkelen zijn als marmeren pilaren, gegrond op voeten van het dichtste goud; Zijn gestalte is als de Libanon, uitverkoren als de cederen.’

140-145 Vgl. Hoogl. 5:15, ‘Zijn schenkelen zijn als marmeren pilaren, gegrond op voeten van het dichtste goud; Zijn gestalte is als de Libanon, uitverkoren als de cederen.’

146-150 Vgl. Hoogl. 5:16, ‘Zijn gehemelte is enkel zoetigheid, en al wat aan Hem is, is gans begeerlijk. Zulk een is mijn Liefste, ja zulk een is mijn Vriend, gij dochters van Jeruzalem.’

146 spraack: spreken

146-150 Vgl. Hoogl. 5:16, ‘Zijn gehemelte is enkel zoetigheid, en al wat aan Hem is, is gans begeerlijk. Zulk een is mijn Liefste, ja zulk een is mijn Vriend, gij dochters van Jeruzalem.’

146-150 Vgl. Hoogl. 5:16, ‘Zijn gehemelte is enkel zoetigheid, en al wat aan Hem is, is gans begeerlijk. Zulk een is mijn Liefste, ja zulk een is mijn Vriend, gij dochters van Jeruzalem.’

146-150 Vgl. Hoogl. 5:16, ‘Zijn gehemelte is enkel zoetigheid, en al wat aan Hem is, is gans begeerlijk. Zulk een is mijn Liefste, ja zulk een is mijn Vriend, gij dochters van Jeruzalem.’

149 schijn: verschijning

146-150 Vgl. Hoogl. 5:16, ‘Zijn gehemelte is enkel zoetigheid, en al wat aan Hem is, is gans begeerlijk. Zulk een is mijn Liefste, ja zulk een is mijn Vriend, gij dochters van Jeruzalem.’

XI.

Mijn sieltje wilt u voegen¹⁵¹
Te rust/ van lusten mat;¹⁵²
Dit can u 't hert vernoegen/¹⁵³
Hier vind de lust sijn sat:¹⁵⁴
Uw Hert geleerd in veynsen/¹⁵⁵
Verstrickt door lust en peynsen/
Hier in so lang het leeft¹⁵⁷
Ruym genoeg te peynsen heeft.¹⁵⁸
Help Hemel! aarden help!
Help Son/ Maan/ sterren/ help!
(Eer 't myn hert overstelp)
Help! Geesten van hier boven¹⁶²
Hem in verwond'ring loven/
En segt de Liefste Mijn
Dat ick Sijn' Hy Mijnn' sal sijn.

26. Somermaant 1659.⁺

151 voegen: zich schikken, begeven

152 van lusten mat: uitgeput van de (aardse) lusten

153 vernoegen: bevredigen, verblijden

154 sat: verzadiging

155 geleerd: geoefend

157 Hier in: nl. in het liefhebben van God

158 peynsen: vgl. r. 156; peynsen kan dus zowel aards als hemels gericht ingevuld worden

162 Geesten van hierboven: de engelen en gezaligden in de hemel

+ Somermaant: juni

[p. 204]

Jesus min, of ware kuysheyd. Liefdeslied op de hemelse Bruidegom Christus. Allerlei elementen uit de arcadische poëzie en het Hooglied zijn in deze ‘Harders-sang’ verwerkt.

In deze tekst is de beeldspraak die de relatie tussen de ik-figuur en de geliefde uitdrukt, echter minder nadrukkelijk ontleend aan het Hooglied dan in de vorige. Alleen de strofen IX en X zijn een vrijwel letterlijke berijming van de beschrijving van de Bruidegom uit Hooglied 5:10-16.

De motieven die ontleend zijn aan de literaire traditie van de arcadische poëzie met de daarin optredende herders en herderinnen, zijn daarentegen talrijk. Het landschap met ‘schaduwige Boomtjes’, ‘silvre stroomtjes’, ‘teere spruytjes’, ‘reyne cruydjes’ en het ‘Snee-wit gewolde vee’ is liefelijk geschilderd. Het gebruik van de vele verkleinwoorden versterkt dit liefelijke karakter in belangrijke mate. Ook de opdracht aan de bladeren, het water en de wind om met hun geluid een boodschap aan de geliefde over te brengen, is een gegeven uit de arcadische literatuur.

Het herhaaldelijk gebruik van de tijdsbepaling ‘nu’ lijkt erop te duiden dat de ‘ik-figuur’ zich bevindt op de drempel van een nieuw begin. Zij spreekt de natuur en de dieren om haar heen aan met de mededeling dat alle zinnelijke begeerten en zondige gedachten hun glans verloren hebben, nu zij met geloofsogen de beminnelijkheid van Christus heeft leren zien. De natuur wordt in de steeds terugkerende regel opgedragen, aan Christus te vermelden dat voortaan alle begeerten van het hart op Hem gericht zullen zijn. De belijdenis van de herderin mondt uit in een doxologie waarbij ze met woorden van Hooglied 5:10-16 haar geliefde prijst. In barokke bewoordingen roept ze in de laatste regels de hele kosmos te hulp om haar liefde tot Christus te bezingen.

Met betrekking tot de vormgeving valt dit gedicht op door de zuivere woordkeus en de soepel verlopende versbouw. Trimp heeft o.a. op grond van het thema van het verlangen naar de afwezige geliefde gesuggereerd, dat L. hier de stijl van de petrarcistische minnepoëzie van P.C. Hooft heeft nagevolgd.

Hoe dit ook zij, L. heeft met dit gedicht in ieder geval aangetoond, dat hij met gebruikmaking van motieven uit de wereldlijke literatuur in staat was een diep-religieus gedicht te schrijven.

Lit.: Bronsveld, 52-58(T); Van Es, 353; Komrij, 392-397(T); Gorter (1), 161-162; Trimp (1), 22-23, 109-110; Trimp (3), 82-83; De Reuver, 164.