Uyt-spanningen

[p. 158]

36
't Verheven herte van een christen die Gode leeft.⁺
Op 2 Par. 17:6.

Te singen als Rupicavan, siet pag. 12.⁺

I.

Grootmoedig Hert! Dat alles over-schrijdt/¹
Dat vander aarden in den Hemel stapt/
Dat vander aarden in den Hemel stapt.
En trapt op bergen en spitsen als vlackten:
Regt-schape Reusen/ sonder Hemel-twist.⁵
Regt-schape Reusen/ sonder Hemel-twist.

+ Titel Gode: voor God (vgl. Rom. 14:8); PAR: Paralipomenon, het boek Kronieken

+ Melodie: Rupicavan, vgl. de melodie bij tekst 3, ‘repicavan’

1 alles over-schrijdt: over alles heen stapt, boven alles uitstijgt

5 Toespeling op de mythe van de Giganten, die de hemel bestormden, vgl. tekst 28, r. 1-2; Regt-schape: ware

II.

Des Hemels Ligt Leert u des Hemels glansch
En wat daar is van binnen door te sien:⁸
En wat daar is van binnen door te sien:
Te sien 't geen wijsen verstandigen als blind'^10-1110
In al haar letter diep verborgen blijft.^10-1111
In al haar letter diep verborgen blijft.

8 daar: in de hemel; van binnen door te sien: in zijn wezen te doorzien

10-11 Vgl. Matth. 11:25, ‘(...) dat Gij deze dingen voor de wijzen en verstandigen verborgen hebt’

10 blind': blinden

10-11 Vgl. Matth. 11:25, ‘(...) dat Gij deze dingen voor de wijzen en verstandigen verborgen hebt’

11 In al haar letter: bij al hun boekenwijsheid

III.

De Wijsheyd self Dat grondelose diep/
De Goedheyd sonder paal beminnelijck/¹⁴
De Goedheyd sonder paal beminnelijck/
Dien Ocean van 't eyndloos Genoegsaam¹⁶
Sig aan U toonen sonder Masker voor.¹⁷
Sig aan U toonen sonder Masker voor.

14 sonder paal: zonder grens, oneindig (bijv. bep. bij Goedheyd of bijw. bep. bij beminnelijck)

16 't eyndloos Genoegsaam: de oneindige Algenoegzaamheid

17 Openbaren zich aan u zonder verhulling. (ond.: r. 13-16)

IV.

Een aardsch Monarch Te dienen is te cleyn:¹⁹
Des Hemels Heer/ en Schepper lust u maar²⁰
Des Hemels Heer/ en Schepper lust u maar
Met 's Hemels salige Geesten te dienen:²²
Dat is uw Glory; Glorieuse Ziel!
Dat is uw Glory; Glorieuse Ziel!

19 te cleyn: te gering (voor u)

20 maar: slechts

22 Samen met de zalige engelen in de hemel te dienen (vgl. HC Zondag 49).

[p. 159]

V.

Een Aardsch Monarch Te sijn van gansch de werld;
Het costelijckste dat de Ganges schenckt;²⁶
Het costelijckste dat de Ganges schenckt;
Lusten/ die lage sielen verleyden²⁸
Sijn wel wat schijnsel/ maar voor u te cleyn.²⁹
Sijn wel wat schijnsel/ maar voor u te cleyn.

26 costelijckste: kostbaarste (L. denkt waarschijnlijk vooral aan edelgesteente, vgl. tekst 49, r. 26, tekst 91 r. 49); Ganges: de bekende rivier in India, hier voor: Indië (in ruime zin: het Verre Oosten)

28 Lusten: begeerten (of: genietingen); lage: platvloerse

29 Hebben wel een zekere glans, maar zijn voor u te gering.

VI.

Het Wesentlijck, Ja self de Wesenaar³¹
Daar al dat Heerlijck maar een beeck van is/³²
Daar al dat Heerlijck maar een beeck van is/
(Een beeck? liever/ een schijnsel/ een schaduw)³⁴
Dat Wesentlijke daar/ is selv uw Deel.³⁵
Dat Wesentlijke daar/ is selv uw Deel.

31 Wesentlijck: wezenlijke; self de Wesenaar: de Schepper van het wezenlijke (of: het hoogste Goed) Zelf

32 dat Heerlijck: die (aardse) luister en schoonheid

34 schijnsel: afschijnsel

35 daar: in de hemel; uw Deel: vgl. tekst 2

[p. 160]

VII.

Gy kent geen dienst Nog lage slaverny:
Geen lust u ringelt in haar vuyl gebied;³⁸
Geen lust u ringelt in haar vuyl gebied;
Geen mensche gunste/ geen eere/ geen smaatheyd/⁴⁰
Geen werldsche wijse: want gy staat te hoog.⁴¹
Geen werldsche wijse: want gy staat te hoog.

38 Geen begeerte ringeloort u onder haar onreine heerschappij.

40 gunste: Ed. 1676 heeft zetfout gunste.

41 werldsche wijse: wereldse manier van doen, gewoonte

VIII.

Der Reusen daad Was rotsen van 't gebergt^43-48
Te scheuren/ en te tjorsen op een hoop;^43-4844
Te scheuren/ en te tjorsen op een hoop;^43-48
Althoos den Hemel (hoe hoog) te bestormen^43-4846
Van Babels hoogte. Nutteloos gewoel!^{43-48 47}
Van Babels hoogte. Nutteloos gewoel!^43-48

43-48 L. denkt opnieuw aan de mythe van de Giganten, die in opstand kwamen tegen de goden (vgl. r. 5); de mythe werd als residu van de geschiedenis van de toren van Babel beschouwd.

43-48 L. denkt opnieuw aan de mythe van de Giganten, die in opstand kwamen tegen de goden (vgl. r. 5); de mythe werd als residu van de geschiedenis van de toren van Babel beschouwd.

44 tjorsen: (nevenvorm van) torsen

43-48 L. denkt opnieuw aan de mythe van de Giganten, die in opstand kwamen tegen de goden (vgl. r. 5); de mythe werd als residu van de geschiedenis van de toren van Babel beschouwd.

43-48 L. denkt opnieuw aan de mythe van de Giganten, die in opstand kwamen tegen de goden (vgl. r. 5); de mythe werd als residu van de geschiedenis van de toren van Babel beschouwd.

46 Althoos: althans, in elk geval

43-48 L. denkt opnieuw aan de mythe van de Giganten, die in opstand kwamen tegen de goden (vgl. r. 5); de mythe werd als residu van de geschiedenis van de toren van Babel beschouwd.

47 Van Babels hoogte: vanaf de toren van Babel

43-48 L. denkt opnieuw aan de mythe van de Giganten, die in opstand kwamen tegen de goden (vgl. r. 5); de mythe werd als residu van de geschiedenis van de toren van Babel beschouwd.

IX.

Maar gy gebiedt Wis Bergen u ter hulp/^49-5149
Die op 't gelovig woord u staan ten dienst/^49-51
Die op 't gelovig woord u staan ten dienst/^49-51
Om den Magtigsten vyand U selven
U t'onderwerpen tot uw eeuwig Heyl.
U t'onderwerpen tot uw eeuwig Heyl.

49-51 Toespeling op (bijv.) Matth. 17:20, (...), ‘zo gij een geloof hadt als een mosterdzaad, gij zoudt tot dezen berg zeggen: Ga heen van hier derwaarts, en hij zal heengaan;’

49 Wis: gewis, stellig

49-51 Toespeling op (bijv.) Matth. 17:20, (...), ‘zo gij een geloof hadt als een mosterdzaad, gij zoudt tot dezen berg zeggen: Ga heen van hier derwaarts, en hij zal heengaan;’

49-51 Toespeling op (bijv.) Matth. 17:20, (...), ‘zo gij een geloof hadt als een mosterdzaad, gij zoudt tot dezen berg zeggen: Ga heen van hier derwaarts, en hij zal heengaan;’

X.

Thans sal uw Wil U noyd ontrusten meer/⁵⁵
Gevyseld tot de hoogte/ van haar woel^56-58
Gevyseld tot de hoogte/ van haar woel^56-58
In 't onverwricklijck besluyt te verliesen.^56-58
O salig sterven/ daar sy eeuwig leeft!⁵⁹
O salig sterven/ daar sy eeuwig leeft!

55 Thans: weldra; uw Wil: uw eigenzinnige wil

56-58 Opgeheven tot het hoge punt waar zij begeert haar eigen ‘drukte’ in Gods onwrikbaar raadsbesluit onder te laten gaan.

56-58 Opgeheven tot het hoge punt waar zij begeert haar eigen ‘drukte’ in Gods onwrikbaar raadsbesluit onder te laten gaan.

56-58 Opgeheven tot het hoge punt waar zij begeert haar eigen ‘drukte’ in Gods onwrikbaar raadsbesluit onder te laten gaan.

59 daar: waarin; sy: uw (met Gods raad eenswillende) wil

XI.

Wat is'er voor Uw hoog gemoed te steyl!
Die niet door u/ maar door den Hemel werckt.⁶²
Die niet door u/ maar door den Hemel werckt.
Gy laat lage gemoederen kreunen/
En grijpt het steylste sonder kommer aan.
En grijpt het steylste sonder kommer aan.

62 Die (knoopt aan bij Uw, r. 61): u die; door u: dankzij uzelf, door uw eigen kracht

[p. 161]

XII.

David den Reus/ En Simson sloeg den Leeuw:⁶⁷
Beyd beelden van uw ongekreuckt gemoed.⁶⁸
Beyd beelden van uw ongekreuckt gemoed.
Daar sijn geen deugden soo hooge/ soo swaare/⁷⁰
Die 't cloeck Gelove niet ter hand en grijpt.
Die 't cloeck Gelove niet ter hand en grijpt.

67 David: Vul aan: sloeg (= versloeg)

68 beelden: ‘typen’; ongekreuckt: ongeknakt

70 Daar: er

XIII.

O! salig Niet! O! Edel-moedig Niet!⁷³
Die in uw oogen, niet met al en sijt/⁷⁴
Gelijck gy waarlijck niet met al en sijt.
Wis die waarheyd/ die waarheyd/ die waarheyd
Maackt u veel Hooger/ dan die hooge staan.⁷⁷
Maackt u veel Hooger/ dan die hooge staan.

73 Niet: niets, d.i. zich ‘niets’ weten ten overstaan van God

74 niet met al: volstrekt niets

77 die hooge staan: wie ‘in hoogheid gezeten’ zijn

XIV.

Groot-hertig Niet! Dat sig veragten can.⁷⁹
Ick bidd' den Hemel om geen hooger gaav:
Ick bidd' den Hemel om geen hooger gaav:
Want dat ick Niet, en Hy Alles alleen is/
Dat's mijn Genoegen/ en ick wensch niet meer.
Dat's mijn Genoegen/ en ick wensch niet meer.

In 't Fort Nieuw Rees

II. in Loumaand 1664.⁺

79 Dat sig veragten can: (bondig voor:) waardoor de mens zichzelf tegenover God als niets kan beschouwen.

+ Loumaand: januari; 1664, moet zijn: 1674

[p. 162]

't Verheven herte van een christen die Gode leeft. Lied in triomfantelijke toonzetting naar aanleiding van 2 Kron. 17:6, ‘En zijn (= Josafats) hart verhief zich in de wegen des HEEREN; en hij nam verder de hoogten en de bossen uit Juda weg.’ De dichter richt zich tot het ‘grootmoedige’ hart van de christen die geheel voor God leeft. Men kan van het ‘zelfbewustzijn’ van de grote zelfverloochenaar spreken. Het hart van de gelovige is gericht op het hoge doel, de algehele onderwerping van de eigen wil aan die van God. Alle andere dingen zijn hem te gering: een bewijs van de ware magnanimitas, de grootmoedigheid of edelmoedigheid, met verwerping van al het lage en zelfzuchtige van de op de materie beluste mens. Die houding werd in de Renaissance als een der voornaamste deugden van de vorst beschouwd. Het gedicht geeft uiting aan een aristocratisch-geestelijk besef als we ook elders wel bij L. tegenkomen.

Er zijn paradoxale bewoordingen nodig om dit besef aan te duiden, vgl. o.a. r. 42, en vooral de slotstrofen XIII en XIV, die als uitdrukking van het kernthema van L.'s geloofsdenken (de mens niets, God alles) meer dan eens worden geciteerd (Trimp (1), 25, 118; De Boer, 141, en Trimp (3), 124).

Het lied begint met een voorstelling ontleend aan de mythe der Giganten (vgl. tekst 28, r. 1-2). Ook verderop, in strofe VIII, keert dat beeld terug. Uit die passage blijkt ook dat het verhaal van de hemelbestorming der Giganten uit Ovidius oudtijds verbonden werd met de geschiedenis van de torenbouw van Babel in Genesis 11. Op maniëristisch-vernuftige wijze knoopt de dichter hier de woorden uit Matth. 17:20 aan vast (r. 35-36). De overige beelden in het lied getuigen van eenzelfde grootse conceptie. Tevens constateren we hoe centraal voor L. de plaats van de heiligmaking is in het leven van een christen, en wel de heiligmaking als begin van de verheerlijking. Niets ‘vorstelijker’ dan de totale zelfovergave aan God in actieve beoefening van de deugden van het christelijk geloof. Dat het volmaakte overigens nog te komen staat, blijkt uit strofe X, waarvan het beginwoord begrepen moet worden in de zin van ‘weldra’.

De stijl wordt gekenmerkt door aansprekingen, uitroepen en herhalingen, alle uitdrukkingsvormen van de uitbundigheid. De strofebouw is gelijk aan die van tekst 3: rijmloze jambische verzen met in de derde (in strofe 1 en 15 de vierde) regel dankzij de melodie een wisselend metrisch patroon. In de eerste regel der strofen is er met de vierde syllabe feitelijk een versregel voltooid, vgl. tekst 3. Het lied is van zondag 11 januari 1674, midden in de moeitevolle ballingschap te Rees.

Lit.: Proost, 42-43, 57-58; Ros (2), 60-63 (T); De Boer, 141-144; Trimp (1), 25, 100, 118; Trimp (2), 515; Trimp (3), 124-125.