Uyt-spanningen

[p. 74]

10
Aandagten
Op 1 Joh. 2:16.⁺

1. Begeerlijckheyd des vleesch.⁺

I.

Hert-cnagend onversetlijck Nagt-gepeyns/¹
Wat cunt gy met een duyster/ diep geveyns²
My vangen! daar gy nogthans in my voed/³

Dien gloed⁴

+ Melodie: De mogelijk speciaal voor de Uyt-spanningen gecomponeerde melodie wordt nog acht maal in de bundel gebruikt. Vgl. verder de teksten 12, 42, 77, 90, 99, 100, 112, 124.

+ Titel 1: Begeerlijckheyd des vleesch: vgl. de kantt. in de Statenvertaling, ‘Dat is, de wellustigheid. Zie Rom. 13:14.’

1 onversetlijck: hardnekkig; Nagt-gepeyns: gedachten in de nacht (bij het wakker liggen)

2 duyster/ diep: ondoorgrondelijk; geveyns: mooi voordoen

3 daar: terwijl; nogthans: ondanks de schijn van onschuld

4 Dien gloed: dat vuur (van de seksuele hartstocht)

II.

Die/ so ick hem niet tijdlijck uyt en blusch/⁵
My sal verraden met een vley'ge kusch/⁶
Als eens dien ereloos' in 't hof wel eer⁷

Mijn Heer:

5 tijdlijck: tijdig

6 vley'ge: vleierige, valse

7 dien ereloos': die gewetenloze, nl. Judas; 't hof: Gethsemane

III.

Dit's voor mijn siel gevaarlijck; daarom vlugt/⁹
Vlugt seg ick/ eer ick u te laat besugt/¹⁰
Weet dat ick 't hert niet leen tot sulck gepeyns/

Nog veyns'.¹²

9 vlugt: verdwijn (gezegd tot het Nagt-gepeyns, r. 1)

10 besugt: met wroeging betreur

12 Nog veyns': en (dat ik) evenmin veins (bondige taal voor: ‘en dat ik het veinzen verafschuw’)

2. Begeerlijckheyd der Oogen.⁺

I.

Mijn ziel al wist ick niet waar uyt uw romp^1313-14
En Karcker is gemaackt; ick soud dien clomp^13-1414
Haast vinden; want hy treckt u doorgaans aard=^1515-16

de-waart.^15-16

+ Titel 2: vgl. de kantt. in de Statenvertaling, ‘Dat is, de gierigheid (= hebzucht) en begeerte van rijkdommen (...).’

13 wist ick niet: zou ik niet weten

13-14 uw romp // En Karcker: uw lichaam, dat uw kerker is

13-14 uw romp // En Karcker: uw lichaam, dat uw kerker is

14 dien clomp: die vormloze massa

15 Haast: weldra; doorgaans: voortdurend

15-16 aard = de-waart: naar de aarde toe

15-16 aard = de-waart: naar de aarde toe

II.

Gedenckt mijn ziele dat de vlugge tijd
Den aarden-romp/ en d' aarde self verslijt/¹⁸
En gy sult sien/ dat wat daar blonck maar was¹⁹

Een blas.²⁰

18 Den aarden-romp: het uit de aarde gemaakte lichaam; vgl. voor r. 17-18 1 Joh. 2:17, ‘En de wereld gaat voorbij (...)’

19 wat daar blonck: wat daar schitterde (aan begerenswaardigs)

20 Een blas: een zuchtje van de wind

[p. 75]

III.

En waar sult gy mijn naackte sieltje dan/²¹
U siende ontbloott/ uw hert versaad'gen van?²²
Wat sal 't u doen/ so 't Jesus dierbaar bloed²³

Niet doet?

21 dan: bij de ontdekking van de ‘ijdelheid’ der aardse dingen

22 ontbloott: beroofd (van de droom van aardse rijkdom); uw hert versaad'gen van: (de honger van) uw hart mee stillen

23 't u doen: u verzadigen; so: als; dierbaar: kostbaar

3. Grootsheyd des Levens.⁺

I.

Waar heen mijn hert? gy steygert niet/ maar stijgt²⁵
En hijgt oock sonder trappen opwaarts: sijgt²⁶
Gemetlijck raad ick u/ want so gy op²⁷

Den top

+ Titel 3: vgl. de kantt. in de Statenvertaling, ‘Of, trotsheid; dat is, de eergierigheid of hovaardigheid, die de wereldse mensen in hun staat en leven alleszins betonen in grote kostelijkheid, pracht en verheffing boven hun naaste.’

25 steygert: klimt

26 hijgt: zwoegt; oock: zelfs; trappen: treden; sijgt: daal (dit woord krijgt zwaar contrastaccent)

27 Gemetlijck: voorzichtig, trede voor trede; so: indien

II.

In vollen runn comt/ en daar meent te staan:²⁹
't Sal wislijck tegen uwe mening gaan/³⁰
Want uwen drift drijft u op 't hoogste weer³¹

Ter neer.

29 meent te staan: bedoelt tot stilstand te komen

30 wislijck: zeker; mening: bedoeling

31 uwen drift: uw haast; op 't hoogste: op de top

III.

En als gy dan aan 't rollen sijt: Oh! oh!³³
Uw vaart vergroot uw val: dies seg ick nog³⁴
Sta stil/ en schouwt u self; ick wedd' gy siet³⁵

Een Niet.³⁶

33 rollen: naar beneden tuimelen; Oh: uit te spreken als ‘och’

34 dies: daarom; seg ick nog: herhaal ik (mogelijk een toespeling op sijgt in r. 26: aan het neerdalen gaat een stilhouden vooraf)

35 schouwt: bezie

36 Een Niet: een niets, iets nietswaardigs

[p. 76]

Aandagten op 1 Joh. 2:16. Drie meditaties op 1 Joh. 2:16: ‘Want al wat in de wereld is, namelijk de begeerlijkheid des vleses en de begeerlijkheid der ogen en de grootsheid des levens, is niet uit den Vader, maar is uit de wereld.’ Misschien te dateren rond april 1659 (Trimp (3), 96, noot 32), op grond van een plaats uit de Dagelijksche Meditatien d.d. 1 april 1659: ‘(...) ick houde my gewaerschuwt voor den strick des duyvels etc., 2 Tim. 2:26. Bespeculere ick den verraderschen kus van Judas, ick waerschuwe my voor de vleyende en bedrigelycke kus des werelts en der vleeschelycke lusten’ (Overdenkingen, 81).

Overigens is de Judaskus hier geen vergelijkingspunt, zoals in het gedicht, r. 6-8, maar uitgangspunt voor een waarschuwing aan eigen adres.

De dichter schept een drieluik met delen van gelijke omvang, hetgeen op bewuste vormgeving duidt. Elk der drie verleidingen wordt geschetst als de concrete ervaring van een ‘ik’-een voorstellingswijze die zowel door didactische als door artistieke motieven wordt ingegeven. Dat wil niet zeggen, dat L.'s persoonlijke aanvechtingen geen rol spelen. Zeker kent hij de realiteit van de behandelde verzoekingen en meer dan wie ook is juist hij zich van de bittere ernst ervan bewust. Toch mogen we de gedichten niet opvatten als onmiddellijk verslag van zijn innerlijke leven; daarvoor is de literair-didactische transformatie, die objectivering inhoudt, te ingrijpend (anders: Trimp (1), 113-114 en Trimp (3), 95-96).

De levendige voorstelling getuigt echter van ervaringskennis. Die individuele bevinding en de bewogen pastorale didactiek van de prediker-dichter gaan samen en zorgen voor een overtuigend beeld. We zien hier tevens, dat de predikers van de Nadere Reformatie kenners waren van het menselijk hart.

Van Es, 350, spreekt van een barokke vorm. Men lette overigens ook op de maniëristische beeldtaal: in II de notie van de zwaartekracht, in III de pakkende voorstelling van een zo ijlende jacht naar de top, dat men, daar aangekomen, in dezelfde vliegende vaart naar beneden tuimelt. Voor beide gevallen zijn er parallellen in het werk van Huygens aanwijsbaar: voor het spel met de idee van de zwaartekracht i.v.m. het menselijk lichaam zie Huygens III, 167, over de verdrinkingsdood van Anna Killigrew (vgl. ook Strengholt (4), 18-22), terwijl L. uit Hofwijck, r. 849-876, het beeld van de riskante klimpartij kon kennen (Huygens IV, 288-289).

De strofevorm komt bij L. veelvuldig voor, ‘voor de meest verscheiden onderwerpen’ (Trimp (1), 90), en met betrekking tot de melodie steeds onder verwijzing naar de beginwoorden van dit drievoudige lied.

De afgedrukte melodie is mogelijk van L.'s eigen hand. Vgl. verder de teksten 12, 42, 77a, 90, 99, 100, 112 en 124.

Lit.: Buijnsters, 41; Van Es, 349-350; Trimp (1), 90, 113-114; Trimp (3), 95-96; Zwaan, 77-78; 18-22; Beversluis, 19 (T).