Uyt-spanningen

[p. 50]

4
Aandagt⁺
Op Hooglied 5:2, 3, 4, etc.

Te singen als: Dovene vay etc.⁺

I.

Ah! herte vol benauwtheyd!
Dat 's levend sterven!
Dat 's levend sterven!
Dat 's levend levend sterven!
Mijns herten Grond-slag/⁵
Die 't hert ten grond sag/⁶
Mijns levens Leven
Heeft my begeven:⁸
Dat heerlijck Aansigt/⁹
Een Son by 't Maanligt/
Dus heen! dus heen te gaan?¹¹
Dus heen! dus heen te gaan?
Dus heen! dus heen te gaan?
Dat 's levend sterven.

+ Titel Aandagt: meditatie

+ Melodie: De Italiaanse melodie Doue ne vai of Dovene vai crudelle (Waarheen gaat gij) uit de luitbundel Airs de cour (14) van Anthoine Boessét (1628) heeft volgens Trimp (3), 85, zeker ook model gestaan voor de versificatie. Vgl. M.H. Charbon, Catalogus van de muziekbibliotheek (van het Haags Gemeentemuseum) II. Vocale muziek van 1512 tot ca 1650, Amsterdam, 1973, 33-34.

5 Hij die het fundament van mijn hart is,

6 Die mijn hart tot op de bodem peilde,

8 Vgl. Hoogl. 5:6, ‘maar mijn Liefste was geweken, Hij was doorgegaan.’

9 heerlijck Aansigt: luisterrijk gelaat

11 Dus: zo

II.

Ick was wat aan het sluymren/¹⁵
O! diere slaap-sugt!¹⁶
O! diere slaap-sugt!
O! diere/ diere slaap-sugt!
Hy clopt'/ en riep nog:¹⁹
Ick hoord'/ en sliep nog:
Sijn woorden schenen²¹
Door dampen henen/
Door damp van lusten²³
En sorg-loos rusten.
Hy trock sijn hand te rug/²⁵
Hy trock sijn hand te rug/
Hy trock sijn hand te rug/
O! dierbre slaap-sugt!

15 Vgl. Hoogl. 5:2, ‘Ik sliep, maar mijn hart waakte.’

16 diere: dierbare (of: die mij duur te staan komt?)

19 Vgl. Hoogl. 5:2, ‘de stem mijns Liefsten, Die klopte, was: Doe Mij open, Mijn zuster, Mijn vriendin (...).’

21 schenen: zonden hun stralen (als de zon)

23 lusten: wereldse genoegens

25 Vgl. Hoogl. 5:4, ‘Mijn liefste trok, Zijn hand van het gat der deur.’

[p. 51]

III.

O! arger Rust dan onrust!²⁹
Gemack te dierbaar!³⁰
Gemack te dierbaar!
Gemack/ gemack te dierbaar!
In dons gesegen
Lag ick/ als regen³⁴

29 O rust, erger dan onrust!

30 Gerief (van het zachte bed), waaraan ik te zeer gerecht ben!

34 als: toen

[p. 52]

35

En dauw Hem deckten/³⁵

 

En Hy my weckte.

 

Een weynig reckens³⁷

 

(Dagt ick) en streckens.³⁸

 

En laas! Hy trock te rug/³⁹

40

Hy trock sijn hand te rug/

 

Hy trock sijn hand te rug/

 

Gemack te dierbaar!

35 Vgl. de Bruidegom tot de slapende bruid in Hoogl. 5:2 ‘want Mijn hoofd is vervuld met dauw, Mijn haarlokken met nachtdruppen.’

37 Mij (eerst nog) een beetje uitrekken (reckens met -s van de partitieve genitief, als in ‘een uur gaans’)

38 streckens: me uitstrekken

39 laas: helaas

IV.

Ah! 's vleeschs bedriegeryen/
Ah! toveryen!⁴⁴
Ah! toveryen!
Ah! 's werelds toveryen!
Gy hebt met logen
Mijn siel bedrogen:
Gy troont ons vreedlijck/^49-5049
Maar loont ons wreedlijck:^49-50
Voor wat gevoelens/^51-52
En ydel woelens^51-52
Is nu mijn Leven heen!⁵³
Is nu mijn Leven heen!
Is nu mijn Leven heen!
Ah! toveryen!

44 toveryen: betoverende verlokkingen

49-50 Vgl. voor deze wending en de navolging van Hooft daarin de aantekening bij tekst 2, r. 33-34

49 troont: lokt; vreedlijck: vriendelijk

49-50 Vgl. voor deze wending en de navolging van Hooft daarin de aantekening bij tekst 2, r. 33-34

51-52 Voor een beetje mij wel bevinden (gevoelen: wekw. met -s van de part. genitief) en nutteloos draaien (in bed),

51-52 Voor een beetje mij wel bevinden (gevoelen: wekw. met -s van de part. genitief) en nutteloos draaien (in bed),

53 mijn Leven: Hij die mijn leven is, vgl. r. 7

V.

Hoort nog een woord mijn Leven!
Mijn Heyl! en vlugt niet!⁵⁸
Mijn Heyl! en vlugt niet!
En vlugt/ mijn Heyl! en vlugt niet!
Dat gy my radet⁶¹
Heb ick versmadet
'Tis waar; maar draag het⁶³
Nu/ en beclaag het:
Ey! siet mijn oogen
Die 't hert u toogen:⁶⁶
En keer! ey! keer weerom!
Ey keer! ey keer weerom!
Ey keer! ey keer weerom!
Mijn Heyl! en vlugt niet.

58 en: deel van de ontkenning (bij niet)

61 wat gij mij aanraadt

63 draag het: ‘betaal’ het, bezuur het

66 Die u tonen wat er in mijn hart leeft (door tranen van berouw).

[p. 53]

VI.

Wat geev ick u mijn Heyland
Tot ons bevreed'ging?⁷²
Tot ons bevreed'ging?
Tot ons/ tot ons bevreed'ging?
Is uw vergrammen⁷⁵
Met duysend rammen/^76-77
Met oly-stromen^76-77
Wel in te tomen?
Ja met mijn leven?
Ick woud 't u geven.⁸⁰
Uw eygen dierbaar bloed⁸¹
Uw eygen dierbaar bloed
Uw eygen dierbaar bloed
Is mijn versoening.

72 bevreed'ging: verzoening

75 vergrammen: toorn

76-77 Vgl. Micha 6:7, ‘Zou de HEERE een welgevallen hebben aan duizenden van rammen, aan tienduizenden van oliebeken?’

76-77 Vgl. Micha 6:7, ‘Zou de HEERE een welgevallen hebben aan duizenden van rammen, aan tienduizenden van oliebeken?’

80 (Indien ja,) ik zou het u willen geven.

81 dierbaar: kostbaar; vgl. 1 Petr. 1:19

VII.

'k Beswijk van lange wagten!⁸⁵
En kan niet langer/
En kan niet langer/
En kan/ en kan niet langer!
Mijn oogen wijcken/⁸⁹
Mijn le'en beswijcken/⁹⁰
Mijn voeten moe-gaan/⁹¹
Mijn keel wil toe-gaan;
En 't werd nog banger!⁹³
'k En can niet langer!
Ay my! daar sijg ick heen!⁹⁵
Ay my! daar sijg ick heen!
Ay my! daar sijg ick heen!
'k En can niet langer.

85 lange: lang (oude vorm van het bijwoord)

89 wijcken: staan scheef

90 le'en: ledematen

91 moe-gaan: worden moe

93 En het wordt me nog benauwder.

95 sijg ick heen: bezwijm ik

VIII.

Ick hoor u wel mijn Leven/
Maar sie u niet: waar?
Maar sie u niet: waar?
Maar sie u niet: waar sijt gy?
De duysterheden
Van lust/ en reden/¹⁰⁴
Die heerlijck schijnen/
Doen u verdwijnen/

104 lust: (wereldse) begeerte; reden: het (natuurlijke, door de zonde verduisterde) verstand

[p. 54]

 

En my alleen staan!

 

Wat moet ick heen-gaan?¹⁰⁸

 

Ey! vat myn hand eens aan/

110

Ey! vat myn hand eens aan/

 

Ey! vat myn hand eens aan/

 

Mijn Heyl! waar sijt gy?

108 wat (...) heen: waarheen

IX.

Hoort/ Zyons diere kind'ren/^113-126113
'k Betuyg en sweer u/^113-126114
'k Betuyg en sweer u/^113-126
'k Betuyg/ 'k betuyg en sweer u^113-126
Laat mijn beminde^{113-126117-118}
Sig van u vinden?^{113-126117-118}
Ey! seg/ ey! seg dan^113-126
Dat ick hier leg van^113-126120
Sijn min in pijne/^113-126
En vast verdwijne;^113-126122
'k Ben cranck/ 'k ben cranck van liefd'!^113-126
'k Ben cranck/ 'k ben cranck van liefd'!^113-126
'k Ben cranck/ 'k ben cranck van liefd'!^113-126
Betuygt en sweert dat.^113-126126

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113 diere: lieve

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

114 Betuyg: verzeker

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

117-118 Als mijn liefste zich door u laat vinden

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

117-118 Als mijn liefste zich door u laat vinden

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

120 leg: lig (hollandisme)

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

122 En aan het wegkwijnen ben

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

113-126 Vgl. Hoogl. 5:8, ‘Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem, indien gij mijn Liefste vindt, wat zult gij Hem aanzeggen? Dat ik krank ben van liefde.’

126 Nl. ten overstaan van mijn beminde

X.

Moet ick Hem dan nog derven?¹²⁷
Ah! pijnlijck derven!¹²⁸
Ah! pijnlijck derven!
Ah! ah! ah! pijnlijck derven/
Soo vindt mijn herte/¹³¹
Vermaack in smerte/^132-133
In traan genugten:^132-133
En sal met sugten
So lang ick leve/
Hegt aan Hem cleven:
En sterv ick/ sterv ick dan/
En sterv ick/ sterv ick dan/
So sterv ick sterv ick van¹³⁹
Een Hemelsch liefde-vuyr.¹⁴⁰

127 derven: missen

128 Ah: (spreek uit:) ach

131 Soo: nl. zo zuchtend en klagend

132-133 vermaak in smaart en genoegen in tranen (chiasme)

132-133 vermaak in smaart en genoegen in tranen (chiasme)

139 So: dan

140 Vgl. Hoogl. 8:6, (over de liefde:) ‘haar kolen zijn vurige kolen, vlammen des HEEREN.’

[p. 55]

XI.

Noch weet ick raad ten leven:¹⁴¹
Ick sal in 't peynsen/¹⁴²
Ick sal in 't peynsen/
(O cragtig cragtig peynsen!
Vol Hemel-vreugden)
Om al sijn deugden¹⁴⁶
En schonicheden
Mijn ziel besteden;¹⁴⁸
En/ wil 't my lucken/
Die in my drucken:¹⁵⁰
Sulck peynsen is mijn Heyl/
Sulck peynsen is mijn Heyl/
Sulck peynsen is mijn Heyl!
O cragtig peynsen!

141 Noch: toch

142 peynsen: mediteren

146 Om: over

148 besteden: te werk stellen

150 drucken: prenten

XII.

Maar magteloose siele/
Wagt op den Hemel/¹⁵⁶
Wagt op den Hemel/
Wagt op wagt op den Hemel/
Tot die sijn stralen
In u doet dalen/
En door sijn luyster/
Uw hert ont-duyster;¹⁶²
En door uw' dencke'/¹⁶³
Sijn beeld u schencke.¹⁶⁴
Dat beeld/ dat Hemels beeld/
Daar God ons Hert meed steelt/
En Sig u mede-deelt.¹⁶⁷
Sal u genoeg sijn.¹⁶⁸

4. Herfst-maand 1664.⁺

156 den Hemel: (hier:) God; vgl. bijv. Ps. 130:6, ‘Mijn ziel wacht op den Heere’.

162 ont-duyster: verlichten moge

163 uw' dencke: uw overdenken (nl. van Christus' deugden en schoonheden)

164 Sijn beeld: Christus als het beeld Gods (vgl. bijv. 2 Kor. 4:4); schencke: schenken moge

167 En (waarmee Hij) Zich aan u wegschenkt,

168 Zal u geheel voldoen, uw ziel verzadigen; vgl. Ps. 17:15, ‘ik zal verzadigd worden met Uw beeld, als ik zal opwaken.’

+ Herfst-maand: september

[p. 56]

Aandagt op Hooglied 5:2, 3, 4 etc.. Een bewogen lied op het thema van de geestelijke verlating in de termen van Hooglied 5. In de bijbelpericoop laat de slapende bruid de kloppende bruidegom buiten staan. Als hij verdwenen is, raakt zij in wanhoop, en ze bezweert de ‘dochters van Jeruzalem’ hem te zeggen, dat ze krank is van liefde. De passage wordt in de gereformeerde exegese van die tijd ecclesiologisch verstaan, zoals bijv. Revius' samenvattende bewoordingen laten zien: ‘Sorgheloosheyt der kercke door vleeschlijck gemack, met cleynachtinghe van Christi woort. daer op volgende benautheyt der concientie’ (Revius, 68; vgl. ook de kantt. van de Statenvertaling en zie Boot, 128-143). L.'s allegorese vat de bruid op als de gelovige ziel (Boot, 177-184; Trimp (3), 186-189). De schuld van de godverlatenheid ligt geheel bij de bruid; vandaar haar radeloosheid (str. I) en zelfverwijt (str. II-IV); waarop smeekbeden vol zelfovergave volgen (str. V-X). Het lied eindigt met het voornemen tot ernstige meditatie ( str. XI) en tot gelovig wachten op Gods zelfmededeling (str. XII). Zie voor de betekenis van dit laatste Graafland (2), 95-96, en vgl. ook p. 109 over het verwachten, dat L. de bekommerden aanbeveelt. Hooglied 5 was L. dierbaar: zijn preken uit het Hooglied betreffen vooral dit hoofdstuk (Boot, 182). Zie ook de teksten 43, 44 en 93.

In de vorm vallen de expressieve herhalingen en uitroepen op, die met name in het begin en het slot der strofen domineren. Alleen in het doorgaans iets meer beschrijvende of betogende middendeel der strofen vinden we eindrijm. Trimp (2), 510, wijst met nadruk op de eenheid van tekst en melodie, ‘zo ongeveer als de aria in het oratorium’. De tekst ook bij Bronsveld, 1-9, Heeroma II, 80-84, en De Vrijer (2), 140-146.

Lit.: Boot, 181; Van Es, 351; Gorter I, 165-168; Trimp (1), 23-24, 87-88, 95; Trimp (2), 510; Trimp (3), 85, 186; Graafland (2), 95, 109; Bronsveld, 1-9 (T); Heeroma II, 80-84 (T); De Vrijer (2), 140-146 (T); Van Duinkerken (1), 185-186.