Uyt-spanningen

[p. 41]

2
De algenoegsaamheyd

Of Aandagt op Ps. 73:25. en Luc. 10:42.⁺

I.

Hoe hijgt mijn ziel amegtig moed!¹
Van 't eind- en vrugt-loos soecken/
Door al des Hemels heerlijck goed/³
Door d' aard en al haar hoecken/
Na 't Goed dat mijn beswijckend hert⁵
Ten vasten suyl soud vouwen/⁶
Na 't Deel dat/ als het al genomen werd/⁷
Mijn ziel nog can genougen!⁸
O Deel! mijn deel/ O Deel! mijn Deel/ waar sijt gy dog?⁹
Had Asaph/ en Mary my niet geleert/ ick sogt het nog.

+ Melodie: In de editie 1681 wordt als melodie vermeld: Silvester in den Morgenstondt, een lied uit de derde druk van J.J. Starter, Friesche lusthof, Amsterdam 1624, 153, waar als melodie vermeld staat Sir Edward Nowels delight. Vgl. Marie Veldhuyzen, De melodieën bij Starters Friesche lust-hof. Zwolle 1967, 40.

1 amegtig. buiten adem (volgens een onjuiste etymologie van amechtig ‘machteloos’, vgl. WNT II, 390, 391; moed: vermoeid

3 heerlijck goed: heerlijkheid

5 Na: naar; 't Goed: het bezit; mijn beswijckend hert: vgl. Ps. 73:26, ‘Bezwijkt mijn vlees en mijn hart, zo is God de Rotssteen mijns harten en mijn Deel in eeuwigheid.’

6 vougen: passen, dienen

7 genomen werd: afgenomen wordt (of: zou worden)

8 nog: evenwel, toch

9 dog: toch

II.

De schepsels hadden diesgelijck¹¹
En quamen 't haar my aan bien/¹²
Dog 't was maar diesgelijck/ en slijck/
En stof/ hoe schoon in 't aansien.
Veel vrienden dagten my een rots/¹⁵
Tot s' inden nood begaven:¹⁶
Op Heerschappyen was ick moedig trots/¹⁷
Dog Heerschers sijn maar slaven/
En waarlijck niet/ dan breucklig riet de schepters al/¹⁹
Een brose gunst/ een bose cunst/ my hief/ en bragt ten val.²⁰

11 diesgelijck: iets dat erop leek, vgl. WNT III, 2590

12 't haar: het hunne

15 dagten: (verl. tijd van dunken) leken

16 begaven: weken, hun stevigheid verloren; vgl. WNT II, 1384-1385

17 Heerschappyen: hoge ambten; moedig: hartstochtelijk

19 niet: niets; breucklig: licht breekbaar, bros; riet: vgl. Jes. 36:6 en Ez. 29:6; de schepters al: alle scepters

20 Een broze (wankele) gunst (van een hooggeplaatste) verhief mij (tot de een of andere waardigheid), een boosaardige kunstgreep (list, streek) bracht mij ten val.

[p. 42]

[p. 43]

III.

Wat lachten my de Rijckdom toe!
My dagt/ daar soud' ick rusten;²²
Eerst maackte my het soucken moe/
En steuytde schier mijn lusten;²⁴
Al lang gesogt/ en creeg ick niet²⁵
Daar toe mijn ernst besteedt was;²⁶
En al gecregen/ was het doe wel yet²⁷
Daar in mijn siel te vreed was?
Aard was maar aard/ en niet meer waard/ en eer ick 't wist²⁹
Vloog d' aarden heen/ en liet m' alleen den na-roup waar! waar ist?³⁰

22 rusten: rust vinden

24 En [het zoeken] bracht mijn begeerten bijna tot staan.

25 Al lang gesogt: Ofschoon lang gezocht hebbende

26 Daar toe: datgene waarvoor; besteedt: te werk gesteld

27 al: ofschoon; doe: toen; yet: iets

29 Aard: aarde, stof

30 na-roup: echo

IV.

Tis niet dan enckle dullicheyd³¹
De lust sijn deel te noumen:³²
Die troont met schijn van soeticheyd³³
Maar loont met eeuwig doumen.³⁴
De Schoonheyd is een lieflijck glas/³⁵
S' ont-breeckt ons in 't genieten.³⁶
Gesonde sterckt' een weelderig gewas/³⁷
Wat can ons eer ontschieten!
Wat blinckt haast sinckt/ wat gaat haast hinckt/ wat smaackt haast stinckt:³⁹
En 't blijve vry; mijn lichaam sterft/ en siel het al ont-sinckt.⁴⁰

31 dullicheyd: dolheid, waanzin

32 lust: wellust, zinnelijk genot

33 troont: lokt mee

34 eeuwig doumen: het eeuwig oordeel

35 De Schoonheyd: lichamelijk schoon

36 Ze gaat door breken voor ons teloor terwijl we ervan genieten, vgl. WNTX, 1823

37 Na sterckt' het samengetrokken is uit r. 35 te lezen

39 sinckt: gaat te gronde

40 En 't blijve vry: en laat het gevrijwaard blijven (voor verval); siel: aan mijn ziel; het al: alles

V.

Kom Asaph! segt my wat uw siel
Kond' als uw Deel vernougen?
Maria! wat u so beviel/⁴³
Dat gy u steeds woud vougen⁴⁴
Aan Jesus voeten/ en geheel
Dat een' alleen woud leeren?⁴⁶
Dat is ons Deel ons segenrijcke Deel/
Dat niemand ons can weren.⁴⁸
'T oneyndig onbegrepen Goed/ dat enige Al/⁴⁹
Dat/ watter hinckt/ en sinckt/ en slinckt/ ons eeuwig troosten sal.

43 Maria!: (Kom), Maria, (zeg mij)

44 Dat: verklarend voegwoord (niet te verbinden met so, r. 43)

46 Dat een': dat ene nodige, vgl. Luk. 10:42

48 weren: ontnemen

49 onbegrepen: niet te omvatten (of in abstracter zin: niet te bevatten; of in de 17de-eeuwse betekenis ‘onberispelijk’)

[p. 44]

VI.

Ons God ons Goed is, die al 't goed
Van d' aarden in sijn magt heeft;
Die/ wat hy wil/ ons geeft/ en doet⁵³
Dat/ wat Hy geeft/ sijn cragt geeft;
Het weynig dat Hy geeft is veel
Die 't vergenoegen meed brengt;⁵⁶
Weet ymand rijcker deele dan het deel
Dat aller lusten vreed brengt?⁵⁸
Ja d' ongeschapen volheyd geeft sig self in 't soet⁵⁹
Van 't schepsel/ welker lieflijckheyd Hy eyndeloos rijsen doet.

53 doet: maakt

56 Voor wie de vergenoegdheid meebrengt (voor wie tevreden is), vgl. 1 Tim. 6:8

58 Dat alle begeerten bevredigt, tot rust brengt

59 volheyd: vgl. Kol. 1:19, ‘de volheid der Godheid’; 't soet: het liefelijke

VII.

Ons Godt ons Goed is: als de schijn⁶¹
Van alle Goedicheden⁶²
Op aarden ons ontgaan sal sijn/
Is Hy ons rust/ ons vrede:
Ons Vriend/ om aller vrienden schut^65-66
Gemacklijck te verlaten:^65-66
Ons Hoocheyd ons onwanckelbaar Stut/⁶⁷
Verr boven Croon en Staten:⁶⁸
Ons Rijcdom/ daar nog moordenaar/ nog dief nog mot^69-70
Door-breken/ nog bycomen can/ en roven ons 't genot.^69-70

61 schijn: glans

62 Goedicheden: goede dingen

65-66 Onze Vriend, dankzij Wie de bescherming van alle vrienden zonder moeite losgelaten kan worden.

65-66 Onze Vriend, dankzij Wie de bescherming van alle vrienden zonder moeite losgelaten kan worden.

67 Ons Hoocheyd: vgl. Ps. 68:35, ‘Zijn hoogheid is over Israël’; Stut: steun

68 Staten: hoge posities

69-70 Vgl. Matth. 6:20, ‘Maar vergadert u schatten in den hemel, waar ze noch mot noch roest verderft, en waar dieven niet doorgraven noch stelen.’

69-70 Vgl. Matth. 6:20, ‘Maar vergadert u schatten in den hemel, waar ze noch mot noch roest verderft, en waar dieven niet doorgraven noch stelen.’

VIII.

Ons Godt ons Goed is, en de rust
Die schepselen ons boden:⁷²
Ons Godt ons lust is/ en het lust⁷³
Ons d' aardsche lust te doden:⁷⁴
Ons Jesus is ons schoon genoug;⁷⁵
O! Schoonheyd! O! Volmaacktheyd!
By so een Schoon/ dat alles overwoug/⁷⁷
Is alle Schoon Mis-maacktheyd.
Hy selv/ Hy selv/ Hy selv/ Hy selv is al het goed
Wat oyt ons siel begeren can/ of ons vernoegen doet.⁸⁰

72 te weten: tevergeefs

73 ons lust: onze vreugde

74 d' aardsche lust: het wereldse genot

75 schoon genoug: voldoende schoon

77 overwoug: overtrof (verl. tijd van overwegen, ‘in gewicht overtreffen’, met wisselend accent)

80 ons vernoegen doet: ons voldoening verschaft

[p. 45]

IX.

Spot niet/ die dit Deel niet en siet⁸¹
Met domme lichaams sinnen;⁸²
Men siet/ men hoort/ men voelt het niet/
Men siet het maar van binnen:⁸⁴
Steeckt eens 't oog dat u ergert uyt/⁸⁵
Dit's sigtbaar voor de blinden;⁸⁶
Die d' aarde dooff sijn horen het geluyd;⁸⁷
Dit 't al verliesen/ vinden^88-89
Dit Heyl/ verr boven alle Heyl aansienelijck/^88-8989
Onsienelijck nogtans/ en door't geloov maar crijgelijk.⁹⁰

81 die: gij die

82 Met de - op dit punt onervaren - lichamelijke zintuigen.

84 Men ziet het slechts met een inwendig oog, in geloof.

85 Vgl. Matth. 18:9, ‘En indien uw oog u ergert, trek het uit en werp het van u’ (waarin ergeren betekent ‘tot zonde verleiden’).

86 Dit is alleen zichtbaar voor de blinden, d.w.z. degenen die hun ogen van de - zondige - wereld afgewend hebben.

87 d' aarde dooff. doof voor de lokstem van de wereld

88-89 Vgl. Matth. 16:25, ‘maar zo wie zijn leven verliezen zal om Mijnentwil, die zal hetzelve vinden.’

88-89 Vgl. Matth. 16:25, ‘maar zo wie zijn leven verliezen zal om Mijnentwil, die zal hetzelve vinden.’

89 aansienelijck: achtenswaardig (of: van waarde)

90 Onzichtbaar nochtans, en alleen door het geloof verkrijgbaar.

X.

O! costelijck geloov! dat in⁹¹
Dit pand ons geeft genoegen:⁹²
Laat vry de wereld lachen in⁹³
De Lust die na sal wroegen.⁹⁴
Wy singen onbekommerd heen⁹⁵
In 't wanckelloos vertrouwen/
En vresen voor geen na-slag van geween⁹⁷
Die op een Rots-steen bouwen.⁹⁸
O! Rots! O Rust! doet hert/ en lust/ en hand/ en mond⁹⁹
Dien gy versadigt/ u ten dienst staan eewig in 't verbond.¹⁰⁰

20. Herfst-maand 1663.

91 costelijck: kostbaar

92 Dit pand: dit bezit, dit deel

93 vry: gerust; lachen: vrolijk zijn

94 Het genot dat later wroeging teweegbrengt; na: vervolgens

95 heen: voort

97 na-slag van geween: slag (rampspoed) achteraf die geween veroorzaakt (woordspel met de muzikale term naslag?)

98 Die: wij, die

99 Rots: vgl. Ps. 73:26 (zie aant. bij r. 5); lust: begeerte

100 't verbond: het genadeverbond, waarin God Zich met de uitverkoren zondaar verbindt

[p. 46]

De algenoegsaemheyd. Meditatie in liedvorm over twee bijbelplaatsen: uit de psalm van Asaf, 73:25, ‘Wien heb ik nevens U in den hemel? Nevens U lust mij ook niets op de aarde (en vgl. het directe vervolg in de aant. bij r. 5; is misschien veeleer die tekst bedoeld?) en Lukas 10:41-42, de bekende passage over Martha en Maria. De eerste, druk doende, wordt door Jezus terechtgewezen (r. 41): ‘Martha, Martha, gij bekommert en ontrust u over vele dingen; maar één ding is nodig; doch Maria heeft het goede deel uitgekozen, (r. 42) hetwelk van haar niet zal weggenomen worden.’

Het thema: de ware rust en geluk zoekende mens vindt alleen in de Algenoegzame, d.i. volkomen in Zichzelf rustende, soevereine God de vervulling van zijn noden en begeerten. De Almachtige is immers in Zijn algenoegzaamheid de enige bron van alle heil. L. kiest een concretiserende inkleding: de ‘ik’ in een ogenblik van uitputting na een eindeloze speurtocht naar het volkomen ‘goed’ (str. I).

Na deze emotievolle aanloop volgt in de strofen II-IV een eveneens als verslag opgezette opsomming van de vele zaken waarin de hongerende ziel het tevergeefs gezocht heeft. Des te klemmender is in str. V de kernvraag aan Asaf en Maria. In die strofe begint ook het antwoord (r. 47), dat in de strofen VI-VIII uitgewerkt wordt tot een gedetailleerde pendant van de strofen II-IV. Met de kern van het antwoord in de strofe-aanhef: ‘Onze God is ons - hoogste, enige - goed’, bouwt L. een complete reeks correspondenties op, teken van zijn streven naar een doorwrochte structuur. Vgl. r. 11-14 > r. 51-64; r. 15-16 > r. 65-66; r. 17-20 > r. 67-68; r. 21-30 > r. 69-70; r. 31-34 > r. 73-74; r. 35-38 > r. 75-80.

In de laatste twee strofen klinkt vermaan aan de buitenstaanders, de zintuigen niet als maatstaf te nemen (str. IX), dankbaar vertrouwen in de onaantastbaarheid van het eeuwige heil, de Algenoegzame Zelf, en tenslotte bereidwilligheid tot de dienst aan zo'n liefdevolle God. In het lied, geschreven op zondag 20 september 1663, is zonder moeite de gang van een preek te herkennen. De literaire intentie blijkt o.m. uit hooftiaanse elementen. De r. 33-34 zijn een reprise van Hoofts Granida, r. 253-254: ‘Dewijl geveinsde Min, en lichte wispeltuirigheit// Ons troonen met het soet, en loonen met de suirigheit.’ Vgl. ook tekst 4, r. 49-50). Het tweede voorbeeld is r. 73-74 met een woordspel dat in de pas loopt met Granida, r. 293-294: ‘Danckbaer behoortmen voor een aerdtschen Godt te eeren// Dien 'tlust, om anders lust, sijn eygen lust t'ontbeeren.’ De bondig geformuleerde gedachte van r. 36 is een huygensiaans motief: de vluchtigheid van het genieten, vgl. Strengholt (2), 74-79. Een stilistisch hoogstandje is r. 20, met een formulering in de trant van de zgn. versus rapportati; vgl. Strengholt (2), 107-111.

De strofe is omvangrijk, maar eenvoudig van opbouw: tweemaal vier regels met gekruist rijm, afgesloten door twee langere regels, die dikwijls door binnenrijm gecoupeerd worden en doorgaans concluderend van strekking zijn. De zinsbouw volgt de versificatie: telkens twee regels vormen meestal een syntactische eenheid en maar zelden is er een enjambement van een even naar een oneven regel (driemaal: r. 44-45, 62-63, 88-89).

Het is opmerkelijk, dat dit doorwrochte lied in de literatuur over L. nauwelijks wordt genoemd; Van Es, 351, geeft een vluchtige karakteristiek.

Lit.: Van Es, 351; Beversluis, 16 (T 2 str.).