Uyt-spanningen

[p. 31]

J. van Lodensteyns
Uyt-spanningen
I. Deel.
Behelsende eenige
bybel-stoff,
of
Bedenckingen over, en Uyt-breydingen van eenige plaatsen der H. Schrifture of Psalmen.

[p. 33]

1
Morgen-ligt⁺
ofte Jesus onsen Morgen-son
dat is/Aandagt op 2 Sam. 23: vers. 4.

Can oock gesongen werden als Ps. 117. en 127.⁺

I.

Wat voert de lieve Morgen-stond^1-2
Hem leckernyen in den mond!^1-2
Die sonder lust tot leckerny/³
En sonder sugt na staat off eer/⁴
En sonder sorg voor altijd meer/
Altijd leeft aller sorgen vry.⁶

+ Titel Aandagt: meditatie

+ Melodie: Zoals aangegeven in de editie 1681 (derde druk) is de melodienotatie bij dit lied die van de populaire melodie Brande Musquettier of 1ste Muskettier du Roy. Deze is bijvoorbeeld ook aangetroffen bij Joan Blasius, Fidamants kusjes, Amsterdam 1663, 149.

1-2 Wat geeft de zoete morgenstond heerlijkheden te genieten aan hem. Het uitroepteken wordt in de 17de eeuw wel aan het eind van de uitroepende hoofdzin geplaatst ook als er nog bijzinnen (hier r. 3-6) volgen.

1-2 Wat geeft de zoete morgenstond heerlijkheden te genieten aan hem. Het uitroepteken wordt in de 17de eeuw wel aan het eind van de uitroepende hoofdzin geplaatst ook als er nog bijzinnen (hier r. 3-6) volgen.

3 leckerny: lekker eten en drinken

4 sugt na staat: begeerte naar aanzien, naar een hoge positie

6 aller sorgen vry: vrij van alle zorgen

II.

Te nagt bedeckten hem gewis
De vlercken van de duysternis/
En braken sijn vermoeytheyd aff:
Dewijl de Heylig' Eeuwigheyd¹⁰
De vleuglen van voorsienicheyd¹¹
(In 't schut der Englen) om hem gaff.¹²

10 Terwijl de heilige, eeuwige God

11 Vgl. bijv. Ps. 17:8, ‘verberg mij onder de schaduw Uwer vleugelen’ en Ps. 91:1 en 4, ‘(...) die zal vernachten in de schaduw des Almachtigen’ - ‘Hij zal u dekken met Zijn vlerken, en onder Zijn vleugelen zult gij betrouwen’; voorsienicheyd: vooruitziende vaderlijke zorg, vgl. HC Antw. 27

12 't schut: de beschutting; om hem: om hem heen

III.

Sijn leden door sijn arbeyd moed¹³
(Dien hy gewillig sorgloos doet)
De nagt/ de rust/ de slaap verquickt;¹⁵
Dewijl geen droom van Tessel-scha/¹⁶
Of vrees voor Groter-ongena¹⁷
Sijn dunne slaap steurt/ of verschrickt.¹⁸

13 leden: (ledematen) lichaam; moed: vermoeid

15 De nagt (...) slaap: onderwerp

16 Dewijl: terwijl (of: omdat); droom van Tessel-scha: angstdroom over schade bij Tessel, d.i. over verlies van schepen en goederen - toespeling op de naam van Maria Tesselschade, die L. in de poëzie van Hooft, Huygens en Vondel kon tegenkomen

17 Groter-ongena: toorn, ongunst, van hooggeplaatsten

18 dunne: lichte

IV.

Hy vreest niet dat hem 't ampt met smert¹⁹
Ontkuypt/ of ondercropen werdt/²⁰
Die 't ampt niet/ maar dien 't ampt behoeft.²¹
Hy vreest niet dat sijn naam of eer
Door clapperts wert ontrooft/ dien meer²³
Het smaad'lijck/ dan de smaad bedroeft.²⁴

19 't ampt: zijn ambt, overheidsfunctie of anderszins

20 Ontkuypt: door intriges ontnomen; ondercropen: listig ontfutseld (of: heimelijk ondermijnd)

21 (Hij) die zelf geen behoefte heeft aan het ambt, maar die er wel de geschikte man voor is (Die: onderw.; dien: lijd.vw.).

23 clapperts: kwaadsprekers; dien: sluit aan bij Hy in r. 22

24 Het smaad'lijck: hetgeen smaad verdient, het schandelijke

[p. 34]

V.

Hy vreest nog schrickt voor Roverij/
Voor listen nog bedriegerij/
Nog voor een dubbel-diepen treck²⁷
Van Gierigaarts/ en Woeckeraars;
Nog voor sijn handel vol gevaars:²⁹
Dien Schatt en Gout niet is dan dreck.³⁰

27 dubbel-diepen: zeer heimelijke (mogelijk met bijgedachte aan dubbel in de betekenis vals, onbetrouwbaar); treck: streek, list

29 vol gevaars: vol risico

30 (Hy, r. 25), voor wie (etc.); niet: niets anders

VI.

Ontwakend eer de sonne rijst
(Want hem nog spoock nog duyster yst)³²
Reyck-halst hy na des werelds Oog;³³
Dat hem in 't onbedwelmt gesigt
Niet is dan door-en-weer-door Ligt/³⁵
En rijsend ligtt sijn hert om hoog.³⁶

I. RUST.

32 Want noch de gedachte aan spoken noch de duisternis jaagt hem schrik aan.

33 des werelds Oog: de zon

35 Niet: niets anders; door-en-weerdoor: door en door, puur

36 En dat, boven de kim verrijzend, zijn hart opwaarts heft.

[p. 35]

VII.

So breeckt door al mijn duysternis/
(Daar in ick 's Hemels gunste mis/
En af-dwaal van des Levens Bron)
Door al mijn hersenlose rêen/⁴⁰
So breeckt door al mijn dwaasheyd heen
Mijn Jesus, denckt hy/ als die Son.

40 hersenlose rêen: onzinnige redeneringen

VIII.

Mijn Jesus als de Son ontdeckt⁴³
Het vuyle dat mijn hert bevleckt;
En doet my sien des Hemels gunst:
En dat mijn wijsheyd/ dwaasheyd wis/⁴⁶
En 't geen my dwaas scheen wijsheyd is:⁴⁷
Ja toont my al mijns vyands kunst.⁴⁸

43 ontdeckt: brengt aan het licht

46 dwaasheyd wis: ware dwaasheid; vgl. 1 Kor. 3:19

47 Vgl. 1 Kor. 1:21 en 23

48 al mijns vyands kunst: alle list en bedrog van de duivel

IX.

Die Mergen-Son te schoner schijnt/⁴⁹
Om dat op sijne comst verdwijnt
De logge slaap/ de lossen droom:⁵¹
Mijn Jesus met sijn opgang breeckt
Den sluymer daar de siel in steeckt/
En weckt haar leden laff en loom.⁵⁴

49 Die Mergen-Son: de ‘gewone’ zon

51 De logge slaap: de slaap van het logge, gevoelloze lichaam; lossen: onsamenhangende

54 leden laff. de krachteloze ‘ledematen’, de betekenis dus: En geeft de ziel nieuwe krachten.

X.

De slapend' ongevoelijckheyd/^55-56
Het reedloos dromend onbescheyd^55-56
Weert Jesus met sijn Sonne schijn⁵⁷
En toont ons dat al swerelds schoon
Van lust/ magt/ pragt/ ja Conings croon⁵⁹
Schouwspelen slegs van dromen sijn.⁶⁰

55-56 De (geestelijke) gevoelloosheid als van de slaap en de redeloze dwaasheid als van de droom (vgl. r. 51)

55-56 De (geestelijke) gevoelloosheid als van de slaap en de redeloze dwaasheid als van de droom (vgl. r. 51)

57 Jesus: onderwerp

59 lust: genot

60 Schouwspelen: nabootsingen, schaduwen

XI.

Hy siet in 't ligt ten morgenstond
Het Heerlijk dat hy nergens vond/⁶²
Het Oog des werelds open gaan:⁶³
En vat in Jesu vol gena⁶⁴
Een schoonheyd sonder wederga/
Daar lust/ en rust/ gerust op staan:⁶⁶

62 Een vorstelijke luister die hij op aarde nergens aantrof,

63 open gaan: te voorschijn komen

64 vat: begrijpt, herkent

66 Die de betrouwbare grond is voor vreugde en gemoedsrust:

[p. 36]

XII.

Een Schepper van al 't Herelijck/^67-7267
Een Coning van der Englen rijck/^67-72
Uyt liefd en nedricheyd/ een mensch;^67-7269
Het lichaam van all 't hoge schoon/^67-7270
Van Priesters-Ephod/ Conings-croon;^67-7271
Des werelds enig Heyl/ en wensch.^67-72

67-72 Reeks lijdende voorwerpen bij vat in r. 64

67 al 't Herelijck: alle schoonheid

67-72 Reeks lijdende voorwerpen bij vat in r. 64

67-72 Reeks lijdende voorwerpen bij vat in r. 64

69 (Die) uit liefde en nederigheid een mens (geworden is); vgl. voor r. 68-69 Fil. 2:6-8

67-72 Reeks lijdende voorwerpen bij vat in r. 64

70 Het lichaam: de belichaming; hoge: verheven (vgl. r. 71)

67-72 Reeks lijdende voorwerpen bij vat in r. 64

71 Priesters-Ephod: kledingstuk van de oudtestamentische priester; de efod van de hogepriester, hier wel bedoeld, was met edelstenen versierd, vgl. Ex. 28:12. Zie ook tekst 15.

67-72 Reeks lijdende voorwerpen bij vat in r. 64

XIII.

Sijt welcom lieflijck Morgen-ligt
(Seyt hy) in 't nieuw-ontwaackt gesigt:⁷⁴
So sie ick (als de schaad'wen vlien)⁷⁵
Mijn Heer met nieuwe cragten van
't Herschapen oog/ dat altijd can⁷⁷
In Jesu nieuwe schoonheyd sien.

II. RUST.

74 Seyt: zegt

75 So: op vergelijkbare wijze; als de schaad'wen vlien: als de ‘schaduwachtige dingen’ van het Oude Testament (vgl. r. 71) verdwijnen, doordat Christus Zelf verschijnt

77 Herschapen: wedergeboren (vgl. nieuw-ontwaackt, r. 74)

XIV.

Daar steeckt dien Held, den Bruydegom,⁷⁹
Sijn hooft ten bedd uyt! wellecom!⁸⁰
Roupt al wat sig op d'aarden houdt;⁸¹
Den nugtren mensch hem danckbaar groet/
Het telgje reckt hem in 't gemoet/⁸³
't Gevogelt schettert door het woud.

79 dien Held, den Bruydegom: de zon, vgl. Ps. 19:6, ‘En die (= de zon) is als een bruidegom, uitgaande uit zijn slaapkamer; zij is vrolijk als een held om het pad te lopen.’

80 ten bedd uyt: vgl. het citaat uit Ps. 19 bij r. 79

81 sig (...) houdt: verblijft

83 Het takje strekt zich naar hem uit,

XV.

So juygten 't al doe 't Hemelsch Lam⁸⁵
Van 't Heyl'ge vat ter wereld quam/⁸⁶
Dien opgang uyt der Hoogte seeg;⁸⁷
Den Hemel scheurde/ en 't Heylig Hoff⁸⁸
Song 's Hemels Wijs-en Goed-heyd loff/
En d' aard in vreugd ten Hemel steeg.

85 't al: alles; doe: toen; 't Hemelsch Lam: het Lam Gods, Jezus Christus, vgl. Joh. 1:29 en 36 en Openb., passim

86 't Heyl'ge vat: Maria (vgl. Timmers, 504, nr. 1122); zie voor L.'s Mariaverering Graafland (2), 111

87 (Toen) die ‘Opgang uit de hoogte’ (Gods Zoon) neerdaalde; vgl. Luk. 1:78

88 Den Hemel: onderwerp (NB. Er begint misschien een nieuwe hoofdzin, - of anders is de hele rest van de strofe afhankelijk van doe in r. 85); scheurde: ging open (nl. toen de engelen in de Kerstnacht het ‘Ere zij God’ zongen, Luk. 2:13-15); 't Heylig Hoff: het hemelse paleis (de engelen)

XVI.

't Gesigt van gistren avond laat^91-9391
Stond truyrig; daar de dageraad^91-9392
Aan alles blijder aansien toont:^91-93
Den dauw-drop glinstert aan het gras/
Het groen staat groener als het was/
Het morgen-schoon het alles schoont.⁹⁶

91-93 Vgl. Ps. 30:6, ‘Des avonds vernacht het geween, maar des morgens is er gejuich.’

91 't Gesigt: het uiterlijk der dingen

91-93 Vgl. Ps. 30:6, ‘Des avonds vernacht het geween, maar des morgens is er gejuich.’

92 daar: terwijl

91-93 Vgl. Ps. 30:6, ‘Des avonds vernacht het geween, maar des morgens is er gejuich.’

96 De schoonheid van de nieuwe morgen maakt alles mooier.

[p. 37]

XVII.

Mijn schonen Jesus geeft het al⁹⁷
Wat schoon en on-schoon is een val:⁹⁸
Ons voor-spoed maackt hy tot een blijck
Van 's Hemels gunst/ ons enig goed;¹⁰⁰
Ons on-spoed maackt hy enckel spoed;¹⁰¹
Self schoon/ de Schoonheyd wesentlijck.¹⁰²

97 het al: alles

98 een val: bevalligheid

100 ons enig goed: die ons enige ware goed is

101 on-spoed: tegenspoed; spoed: voorspoed

102 Zelfs (maakt Hij) de ware schoonheid schoon (grammaticaal moeilijk interpreteerbare wending; mogelijk is de woordgroep bep. bij hy in r. 101: ‘Zelf schoon, ja de ware schoonheid zijnde’; ik kies voor de eerstgegeven opvatting om de inhoudelijke aansluiting bij r. 67, 70 en 98).

XVIII.

Des werelds ligt en ligt sijn ligt¹⁰³
Nauw boven onsen kim/ of 't swigt¹⁰⁴
In holen wat verslindend was:¹⁰⁵
Dus wat mijn siel vervaarlijck schijnt¹⁰⁶
Op Jesus heldre comst verdwijnt/
En blijckt maar tandeloos gebas.¹⁰⁸

103 De zon heft zijn licht; woordspel in de trant van Hooft (annominatio)

104 Nauw: nauwelijks; swigt: trekt zich terug

105 Vgl. Ps. 104:21-22, ‘De jonge leeuwen, briesende om een roof (...). De zon opgaande, maken zij zich weg en liggen neder in hun holen.’

106 Dus: op dezelfde wijze

108 gebas: geblaf

XIX.

Het dreygen scheen my schrickelijck/^109-110109
De wereld/ en 't vleesch aan-lockelijck/^109-110
Dewijl ick in het duyster lag:¹¹¹
Maar by dit ligt is al dat deert/¹¹²
Of soet is/ niet een bone weerd/¹¹³
By dat ick in mijn Jesu sag.¹¹⁴

109-110 Vgl. HC Antw. 127: ‘Dewijl (...) de duivel, de wereld en ons eigen vlees (= zondige begeerten) niet ophouden ons aan te vechten (...)’

109 schrickelijck: angstaanjagend

109-110 Vgl. HC Antw. 127: ‘Dewijl (...) de duivel, de wereld en ons eigen vlees (= zondige begeerten) niet ophouden ons aan te vechten (...)’

111 Dewijl: terwijl, toen

112 by: in

113 soet: aantrekkelijk (vgl. r. 110); niet een bone: geen zier

114 By dat: vergeleken bij wat

XX.

Dat Rijsend Ligt is enckel soet;¹¹⁵
Met fellen straal/ nog heten gloed
En deert het/ als de Middag-Son;
Waar is dat enckel vreugde geeft¹¹⁸
Dat niet een pijnlijck' angel heeft
Van al dat oyd het herte won?

115 Dat Rijsend Ligt: de ochtendzon; enckel soet: alleen maar aangenaam

118 Waar is dat: waar is iets te vinden dat

XXI.

Maar Jesus maackt het Heerelijck¹²¹
Ons door en door genouchelijck/¹²²
Als d'eeuwige Regtveerdicheyd¹²³
(Hoewel door sonden opgereuyt)¹²⁴
Door Hem versoend/ haar weder-steuyt¹²⁵
Van wraack niet over ons en spreydt.

121 het Heerelijck: het schone, het genietenswaardige

122 genouchelijck: aangenaam

123 Als: wanneer

124 opgereuyt: opgeruid, aangezet

125 weder-steuyt: weerstuit, reactie

[p. 38]

XXII.

Gaat voedt u dan met draf en stanck¹²⁷
(Die wil) op aard uw leven lanck/¹²⁸
En spot met mijn hoop (segt hy) vry.¹²⁹
Val ick/ dees doet my weder staan;¹³⁰
En moet ick in het duyster gaan;
Mijn Jesus is een ligt om my.

III. RUST.

127 draf en stanck: stinkend varkensvoer (hendiadys); vgl. Luk. 15:16

128 Die wil: ieder die wil

129 vry. gerust

130 dees: deze hoop (tenzij dees naar Jezus verwijst)

XXIII.

Mijn Siel/ waackt op/ dit Ligt en siet
Den mensch met slapend' ogen niet.¹³⁴
De werelsch-wijse mensche ronckt¹³⁵
In soete dromen! dies ontwaackt!¹³⁶
Waackt op! dees morgenstond genaackt/¹³⁷
En siet hoe s' in Smaragden pronckt.¹³⁸

134 Den mensch: onderwerp

135 werelsch-wijse: naar wereldse maatstaven wijze

136 dies: daarom

137 dees morgenstond genaackt: treed toe tot deze morgenstond (= het licht van Christus)

138 Smaragden: roept het beeld op van dauwdruppels, waarin het zonlicht weerkaatst wordt

XXIV.

Die Son is in 't gemack van Rust/¹³⁹
In 't nutten van des Vleesches lust/¹⁴⁰
In 't sagte bedde niet te sien.
Wil op die nog in weelde weydt!¹⁴²
Want siet! des Heren Heerlijckheyd
In groter lust sig aan comt bien.¹⁴⁴

139 Die Son: Christus

140 nutten: genieten

142 Kom aan, gij die u nog in wereldse genietingen verlustigt!

144 In groter lust: met groter genot

XXV.

Werpt af dat warme dexsel/ daar
Gy meed omringt laagt in 't gevaar
Van wat u naar het herte mickt:¹⁴⁷
Doet cleedren/ en doet waapnen aan/¹⁴⁸
Gy sult na 't Rijsend-ligt toe gaan/
En vlieden al wat 's nagts verschrickt.¹⁵⁰

147 Van wat het op uw hart voorzien heeft.

148 cleedren: vgl. bijv. Ef. 4:24; waapnen: vgl. Ef. 6:13-17

150 vlieden: ontvluchten, vgl. HC Antw. 89 over de mortificatio, de afsterving van de oude mens): ‘(...) dat wij (...) onze zonden (..) hoe langer hoe meer haten en vlieden’; 's nagts: in het duister van het oude zondige leven; verschrickt: angst inboezemt, vgl. r. 109

XXVI.

Best sietmen buyten Stads-gerugt¹⁵¹
Het Morgen-rood in d' open lugt.
Ons Heer leed buyten meest sijn pijn:¹⁵³⁺
Beleeftheyd stapt en eer verby/¹⁵⁴
Want/ buyten Stad/ in spotterny^155-156+
Moet Jesus smaad gedragen sijn.^155-156

151 Best: het best; Stads-gerugt: stadsrumoer

153 buyten: vgl. L.'s eigen verwijzing naar Hebr. 13:12, ‘Daarom heeft ook Jezus, opdat Hij door Zijn eigen bloed het volk zou heiligen, buiten de poort geleden.’

+ Hebr. 13.12.

154 Laat de burgerlijke omgang en de eer der mensen achter u

155-156 Vgl. L.'s eigen verwijzing naar Hebr. 13:13, ‘Zo laat ons dan tot Hem uitgaan buiten de legerplaats, Zijn smaadheid dragende’; de verwijzing naar vs. 13 is in de editie 1676 foutief als 23 vermeld.

+ v:13.

155-156 Vgl. L.'s eigen verwijzing naar Hebr. 13:13, ‘Zo laat ons dan tot Hem uitgaan buiten de legerplaats, Zijn smaadheid dragende’; de verwijzing naar vs. 13 is in de editie 1676 foutief als 23 vermeld.

[p. 39]

XXVII.

Daar buyten wandelt niet onwis/¹⁵⁷
Maar lett op wat in Jesus is
Met aandagt/ en op yder saack:¹⁵⁹
't Bedrog is in het los gemeen/¹⁶⁰
Het wesen steeckt in een voor een/¹⁶¹
In d' aandagt leven en vermaack.¹⁶²

157 Loop daar buiten niet in het wilde weg rond,

159 op yder saack: op ieder ding (aspect) apart

160 De vrijblijvende algemeenheid bedriegt (vgl. de inleiding).

161 Het wezen van de dingen schuilt in ieder concreet ding afzonderlijk (en kan slechts uit de concrete dingen gekend worden, vgl. de inleiding).

162 In de aandacht (voor elk concreet ding apart) schuilt (steeckt, r. 161) het ware genoegen. (Trimp (3), 20, leest eveneens een hendiadys: ‘een levendig vermaak’).

XXVIII.

Ons' eygen hert ons lusten doet;^163-168163
Ons' eygen mond en maag ons voedt;^163-168
Ons' eygen bloed in d' aders woelt;^163-168
Ons' eygen voeten staan en gaan;^163-168
Ons' eygen hersenen verstaan;^163-168
Ons' eygen long ons herte coelt:^163-168168

163-168 Argumentatie ten behoeve van de bewering in r. 160-161 en ter voorbereiding van r. 169-172

163 ons lusten doet: doet ons (ergens naar verlangen

163-168 Argumentatie ten behoeve van de bewering in r. 160-161 en ter voorbereiding van r. 169-172

163-168 Argumentatie ten behoeve van de bewering in r. 160-161 en ter voorbereiding van r. 169-172

163-168 Argumentatie ten behoeve van de bewering in r. 160-161 en ter voorbereiding van r. 169-172

163-168 Argumentatie ten behoeve van de bewering in r. 160-161 en ter voorbereiding van r. 169-172

163-168 Argumentatie ten behoeve van de bewering in r. 160-161 en ter voorbereiding van r. 169-172

168 L. volgt de idee van Galenus als zou de ademhaling de hitte van het hart koelen, ofschoon Harvey intussen de bloedsomloop had ontdekt, vgl. Trimp (3), 21.

XXIX.

Mijn siel, 't gelovige gesigt
Alleen uyt eygen hert dit ligt
Regt sien/ en eygen-maken kan:¹⁷¹
Elck leeft van sijn geloov: Het ligt^172172-174
Dat ons in and'rer voorbeeld stigt/^172-174
Daar leertmen/ maar en leeftmen van.^172-174

171 Regt: op de juiste wijze; eygen-maken: zich toe-eigenen

172 Elck (...) geloov. Ieder leeft uit zijn persoonlijk geloof (en niet dankzij algemene inzichten inzake zonde en genade enz.).

172-174 Het ligt (etc.): Het licht (van Christus), dat we tot onze stichting in het voorbeeld van anderen herkennen, slechts daaruit leert men en leeft men (als gelovige).

172-174 Het ligt (etc.): Het licht (van Christus), dat we tot onze stichting in het voorbeeld van anderen herkennen, slechts daaruit leert men en leeft men (als gelovige).

172-174 Het ligt (etc.): Het licht (van Christus), dat we tot onze stichting in het voorbeeld van anderen herkennen, slechts daaruit leert men en leeft men (als gelovige).

XXX.

Nu die Son opgaat Juygh ick bly¹⁷⁵
En segg nog; werld verblijd u vry¹⁷⁶
In uw Heyl/ en bespott het mijn':¹⁷⁷
Dit Heyl my op-helpt/ als ick vall/
En/ sit ick in het duyster/ sal
Dit ligt mijn ligt voor eeuwig sijn.

Sprokkel-maand 1665.⁺

175 die Son: nl. Christus

176 segg nog: herhaal (wat volgt is een reprise van str. XXII)

177 uw Heyl: met contrastaccent bij voorbaat op uw, t.o. mijn

+ Sprokkelmaand: februari; 1665: in de editie 1676 staat als zetfout 1565.

[p. 40]

Morgen-ligt ofte Jesus onsen Morgen-son. Breed uitgewerkte meditatie in liedvorm n.a.v. 2 Sam. 23:4, ‘En Hij zal zijn gelijk het licht des morgens, wanneer de zon opgaat; des morgens zonder wolken, wanneer van den glans na den regen de grasscheutjes uit de aarde voortkomen.’

Er zijn drie gedeelten te onderscheiden. In zes inleidende strofen schetst L. in het voetspoor van Horatius de wijze, onbekommerde mens, die geen ambities of buitensporige begeerten kent en wiens nachtrust dan ook niet verstoord wordt door zorgen of angstdromen. Met de evocatie van het moment van ontwaken - voor dag en dauw, alsof het om L. zelf gaat - wordt dit deel afgesloten. De knap gecomponeerde zevende strofe is het begin van een reeks analogieën tussen de zon en Christus. Dit ‘pendelen’ tussen beeld en toepassing eindigt in strofe XXII met een woord aan het adres van wereldsgezinde mensen. Het slot omvat acht strofen en is een opwekking aan de eigen ziel, te ontwaken en de ware Zon te zoeken, ook als dat spot en smaad uitlokt. Een excurs binnen dit slotdeel behandelt de tegenstelling algemeen-bijzonder, die voor L. van principieel belang is in zijn visie op het geloof. In de slotstrofe hervat de dichter de conclusie waarmee het middendeel eindigt.

De prominente plaats van het lied in L.'s bundel moet betekenen, dat L. hier de essentie van zijn denken in uitgewerkte vorm aanbiedt. De lengte dient dan ook als een element van de kwaliteit te worden erkend. Met de voorname boodschap correspondeert zorgvuldige aandacht voor de literaire vorm. De gedachtenrijkdom weerspiegelt zich in een overvloed van vormaspecten: beelden en vergelijkingen, pakkende zinswendingen, stijl- en klankfiguren, toespelingen en ontleningen. De veelheid aan analogieën is geen gezocht vernuftspel (vgl. Trimp (1), 17-18), maar dichterlijke vindingrijkheid en zeggingskracht. In het genre van de dageraadspoëzie is Morgen-ligt stellig een uniek gedicht (vgl. King).

Het lied is geen impressionistisch gedicht, ontstaan onder de verse indruk van een mooie zomerochtend (vgl. de datering: februari 1665), maar gedachtenlyriek waarin allerlei traditionele voorstellingen op hun plaats zijn, bijv. van wilde dieren die naar hun holen terugkeren (r. 15, naar Psalm 104). Dit sluit beeldende voorstellingen overigens niet uit (vgl. bijvoorbeeld r. 84 en r. 94-96).

Bij de strofen XXVII tot XXIX blijkt hoe belangrijk kennis van de theologische en filosofische ideeën van L. is voor de interpretatie. Trimp vond een treffende parallel van de uitspraken in r. 160-161 in L.'s Weeg-schale der onvolmaacktheden (1664). Met Aristoteles zoekt L. het wezen van de realiteit in het concrete ding. De algemeenheid kan als een list van de duivel werken. Bij de algemene erkenning van de menselijke onvolmaaktheid kan de mens blind blijven voor de bijzondere aard van zijn eigen gebreken, en zo verstoken blijven van het noodzakelijke inzicht in de gruwelijkheid daarvan. Zo kan men dan door het bedrog van de satan ongestoord in zijn onvolmaaktheid verder leven. In dit verband citeert L. een Latijnse spreuk: ‘Dolosus versatur in universalibus’, door hem vertaald als ‘die bedriegen wil houd sig in gemeene (algemene) woorden en saken’. Het algemene bestaat evenwel niet (behalve in onze gedachten) buiten het ‘bijzondere’, d.w.z. de concrete afzonderlijke dingen. Vgl. het citaat bij Trimp (3), 20.

Aansluiting bij de eigentijdse letteren blijkt uit de derde strofe; L. verwerkt daar in een volzin een toespeling op de naam van Maria Tesselschade en een ontlening aan Hoofts Granida (r. 388: ‘(...) Haer dunne slaep komt steuren’). Elders volgt de dichter Hoofts stijl in de toepassing van een woordspel, de zgn. annominatio (r. 66 en in het bijzonder r. 103); vgl. daarvoor Strengholt (3), 46-47. Van Es spreekt van ‘de eenvoudige structuur der strophen’. De rijmschikking wijkt af van die in de psalm die als melodieaanduiding wordt opgegeven: Psalm 117 heeft het rijmpatroon aabbcc, Morgen-ligt aabccb. Dit houdt in dat de strofe meestal ook syntactisch uit twee helften is opgebouwd.

Lit.: Van Es, 351-352; Onstenk, 215; Proost, 15; Trimp (1), 13, 17-18, 71, 108-109; Trimp (3), 20-21, 61, 96, 116, 204; De Vrijer (2), 169 (met de tekst van drie strofen); Beversluis, 14 (T 5 str.); Timmers, 504.