Jelle, in koumelker. 1895-1955

[p. 212]

De Dutskers fuortreage. De buorkerij en noch hwat

It folk wie alhiel oerémus.

De fyftjinde fan Gersmoanne 1945 spile de poep fan ruten. Nou soe dan it slimste tominsten foarby wêze. De flaggen kamen út. Yn 'e lege winkelkasten waerden kaerten set: ‘Vrijheid’, ‘Welkom in de rij der vrije volken.’ En al soks mear.

Doe waerd der gnyske en oaren seagen hwat skealk. Hwant mannich bakker en winkelman hiene der tige koartlyn omraek op út west om hwat oan 'e Dútskers to fortsjinjen.

Krekt dy ploech skelde nou op in fûlsten op 'e poepen. En party jonge froulju, dy't gauris mei de Dútskers op stap west hiene, dy pearken nou oan mei in Kanadees.

Lokkich, it tal Fryske famkes, dat har sels weismiet, wie net great. Mar der wiene dochs tofolle fan.

Jehannes, Jitse en Jabik Dykstra waerden frege, om mei to dwaen mei de B.S. (‘Binnenlandse Strijdkrachten’).

Jehannes en Jabik hiene it lykwols to drok mei de buorkerij. Jitse hie neat to forstriken. Dy koe dus wol en sadwaende gyng dy dêr ek in dei hinne.

Dy moarns rekke Master Sytsma mei Dok yn petear. Dy wie der eins tsjin, sa't er sei.

‘Under de bisetting binne der al fierstofolle jonge minsken foar har libben bidoarn.

En it is nou sa'n soarte fan kommune. Oaren ophelje en der efteroan tyskje, dat is gjin wurk foar sokke

[p. 213]

jonges. Hja meitsje inoar alhiel oerstjûr. En by dat oanjaen fan de iene troch de oare giet it lang net allegearre om 'e suverens.

Oergunst, âld skeel en sok soarte fan dingen spylje tige mei.

Ik soe Jitse folle leaver hwat mei fédokter Terpstra de boer op gean litte, as ik jo wie. Dan leart dy jonge noch hwat en Terpstra kin der geriif fan ha. Jitse kin him yn in bulte dingen wol hwat hantlange, en hy kin ek in auto ride.

Terpstra hat krekt sa'n âld rottelwein as ik; dy wol better pûste en stinne as ride. En de bannen min, fansels. Jitse kin dan de âld wein ek hwat mei neisjen, en ris in bân mei plakke, en al sa.

Dat is net sok moai wurk, mar sadwaende docht er faeks mear nut as nou. En lykas ik sei, hy leart der ek fan.’

Sadwaende waerd Jitse feintsje by fédokter Terpstra. Alteast, to'n earsten.

Jehannes fortelde dat thús ûnder kofjedrinken.

‘Nou,’ sei Jelle, ‘dan ha ik harren fan 'e moarn togearre it lân útstekken sjoen by de buorlju.

In kou mei kopsykte tink. De bisten rinne dêr op bijarre lân, en dêr skynt it gers to geil to wêzen.

Ik tochte al, hwa't dat wêze mei? Terpstra is sa'n mânske keardel, en Jitse is net sa great en nochal bihindich.

‘Dus in fédokter mei in fédokterske’ sei Jehannes. ‘Ei jonge né,’ sei Jelle. ‘In man kin fédokter wurde en in faem fédokterske.

En dat kin dan noch op twa wizen. Hja kin nei Utert op stúdzje gean. En hja kin it ek wurde mei in akte fan it gemeentehûs.’

[p. 214]

‘Krekt,’ sei Jehannes. ‘En hokker wei soe dy de gaedlikste talykje, Wil?’

Diuwke glimke en Willemke krige hwat in kaem. Mar hja joech gjin andert.

De mânlju gyngen der út; it wurk dreau harren.

Om't der de lêste jierren hast gjin kunstdong oer it lân komd wie, moasten jarre en dong sa gau mûlk útriden wurde. En der wiene ek stikken, dy leine der to rûch by. Dêr hwat dong oer en dan tige eidzje, hiene Jelle en Jehannes tocht.

Ja, in goede boer hoecht nea om wurk to sykjen.

It lân wie hwat minder wurden en it tal kij ek; dat wie mei inoar opgien. Mar de lêste winters wiene hast alle kealtsjes oanhâlden. Tominsten, as it der in kromke op like.

Yn 'e bouhoeke en op it sân wie it tal kij hast helte lytser as yn 1940. Dy gatten moasten aenst ek wer tichte wurde. Boppedat, der soe wol gau fraech út it bûtenlân komme.

It Fryske fé is de hiele wrâld oer forneamd. Dat jowt goede prizen.

Yn 'e greidhoeke wie it lân net botte útrûpele. En yn 'e bouhoeke foel dat ek ta. Mar yn 'e Wâlden, en f'râl op it sân yn Drinte, Oerisel en sa wie de groun tige skrael wurden.

‘Forline jier hiene wy al rogge en hjouwer, dy't fiersto licht wie en hast neat opsmiet. En 'e ierappels? Men koe it lof wol ûnder 'e pet biflappe,’ hie Omke Jouke skreaun.

Ja, op it sân is it altiten nuodliker buorkjen. En dêr kin men de kunstdong net misse. It duorret dêr noch wol in pear jier, ear't der wer goede fruchten waekse, tinkt Jelle. Hwant de kunstdong, it féfoer en alles bliuwt op 'e bon. En dat sil noch wol efkes oanhâlde.

[p. 215]

Sadwaende kin f'râl sok lân noch lang syn gerak net krije.

De boer sit folle tiden yn it minste hoekje. Rounom! Mar as der praet wurdt oer de boeren op it sân, dan komt Jelle altiten it wurd yn it sin, oer de dûbelde slaggen dêr't mei slein wurde kin. Dy dûbelde slaggen skine in bulte tiden foar de wâldboer ornearre to wêzen. Alteast yn ús lân.

Mar miskien wurdt nou de organisaesje better? Der sil nou wer in soarte fan ‘Nederlandse Landstand’ komme, wurdt der sein. Mar dan folle better fansels. En Jan Biuwes wurdt aenst de man fan it Lânbouhûs to Ljouwert. Dat moat in knaep wêze. Men hopet sadwaende, dat der yn 'e takomst hwat mear mei de boer rekkene wurde sil.

It is wol sa, dat de boer optheden gâns better bitelle wurdt as yn 'e tritiger jierren. Mar dêr mei men ek net neffens rekkenje. Yn dy tiden hie it boekhâldburo foar Oerisel, dat troch yngenieur Louwes stifte wie, alle jierren útrekkene, hokker deihier de boeren yn Oerisel doedestiids fortsjinnen.

Oer seis jier troch inoar, fan 1930 oant 1936 ta, wie dat birekkene op tolve stûren. Doe wie it jild folle mear wurdich as nou. Mar tolve stûren deis... Né, dy kant moat it net wer út.

Mar as der gjin need is, dan wurdt der ornaris net bot mei de boer rekkene. Dy is yn tel, as er in oar by krapte gerive kin mei in pear mingels molke en sa; mar as der wer fan alles de romte is?

It is nou jit sa, dat boeren en boerearbeiders noch gâns minder tapart krije as de oaren...

De stêdlju sjogge altiten nei de rykste boeren. Mar dat binne ien of twa op 'e tsien. En nammers yn Fryslân is it sa, dat de woltier foar doarp en stêd

[p. 216]

meast komme moat fan molke, fé en boufruchten, mimert Jelle.

Dat bigrypt men yn 'e greate plakken, lyk as Ljouwert, Drachten, It Fean en sa noch nea. De stêdlju binne neat minder as de oaren, en dy wolle de boeren ek wol in ridlik lean ta hawwe.

Mar hja witte net, hoe't it der by stiet. En nimmen seit dat harren. Yn dat stik fan saken koene de Fryske kranten ek folle mear dwaen. As dy in man mei boerebloed fregen, eltse wike in pear kear oer sokke dingen to skriuwen, dan koene hja in eksimpel wêze foar de greate blêdden út Hollân. Hwerom wolle ús krantelju dat dochs net? It giet ommers net allinne om 'e boeren en de boerearbeiders, mar om hiel Fryslân?

Folle greater tal lytse spultsjes foar koumelkers en gernierkers soe ek in ticht bifolke plattelân jaen en in fleuriger doarpslibben.

Hie Fryslân mar selsbisjûr. Dan waerden der wol prikken yn it wurk set, om better meiïnoar op to arbeidzjen. Nou giet it jild, dat út it Fryske lân makke wurdt, foar in great part nei Hollân, om dêr nije febriken to bouwen. En dan kinne ús minsken dêr aenst hinne to arbeidzjen, yn pleats fan yn har eigen lân...

Jan Biuwes hat al sein: ‘It plattelân is fyfte stân.’ Sa is it ek fakentiids.

En krekt dat hâldt Fryslân jimmeroan sa earm. Dit koe sa folle oars. En as wy dan sels baes wiene oer it Fryske lân, en ek oer it lege midden, en aenst oer Lauwerssé en Waed...

Oars giet it der mei, lykas mei it Suderleech. mei Beatrix-oard, mei de Fryske Hegeskoalle, en sa folle mear. De Grinzers en Hollanners klauwe it yn.

[p. 217]

En der skynt altiten wol in espeltsje Friezen to wêzen, dat eigen sin en oansjen heger stelt, as it bilang fan it Heitelân. Sokken fortsjinje winliken de namme fan ‘Fries’ net.

‘De boer, dêr moat alles fan komme,’ sa waerd der foarhinne al folle sein. Dat is wol hwat foroare.

Mar Fryslân libbet dochs nearne sa, as yn syn buorkerij. En nammers yn syn lytse buorkerij.

As it lege midden en aenst de grounen fan Lauwerssé en Waed net oan Fryslân komme, dan giet it lykas yn it Suderleech. Dan wreidet it net-Fryske diel fan Nederlân him wol út, mar Fryslân net...

Sa prakkesearret Jelle ûnder it wurk wei.

Mar hark, de klok liedt al; earst mar nei hûs to iten.