Jelle, in koumelker. 1895-1955

[p. 189]

Gersmoanne 1944

Jehannes hie nei Omke Jouke west yn it Noarden fan Drinte. It wie yn Gersmoanne fan 1944.

De kij wiene krekt yn it lân en Willemke soe wol ynfalle mei it melken. Dan koe er dêr de iene dei hinne fytse, en de oare dei werom.

Jehannes hie der wol sin oan hawn. Dy hie ek in bulte mei Omke en Muoike op. En mei neef Sibe koe er ek altiten tige skoan oer de wei.

Dat sadwaende!

Der wie hinne en wer skreaun.

En yn 'e iere moarntiid wie Jehannes al ôfset. Dan koe er tsjin kofjedrinken noch sa'n bytsje to plak, as it net tofolle tsjinwjirre.

Nou, it waer hie er alteast mei. It wie hwat skrok de lêste dagen, mar de wyn wie nei it Noardwesten draeid. Dat wie in fortúntsje. In lang ein by de wyn op, dat falt nea ta. En f'râl net yn 'e iere Maitiid. Dan is de wyn noch sa ticht en de beammen jowe jit to min smoutte. Mei in sêft wyntsje, hwat skean efter de rêch, skeat it moai op.

It wie forbeane tiid. Aeisykje koe dus al net mear. Oars soe it in poepetoer west hawwe, om op 'e fyts to bliuwen. Hwant hy seach mannich âld-hy kopketommeljen yn de loft. Mar dêr hie er syn geniet dochs like goed fan.

En ek fan de leaflike sang fan de ljurkjes, it sjongsum roppen fan 'e skriezen, en it tjuk, tjuk, tjuk fan de tsjirkjes.

Mei opsetsin hâldde hy salang mûglik de stille

[p. 190]

binnendiken. Hwant de fûgelwrâld sei him mear, as it jeijen en fleanen op 'e greate strjitwei.

It wie dochs noch goed âlve ûre, ear't er by Omke-en-dy wie. Dy sieten noch to kofjedrinken.

‘Kom, wiest dêr al?’ sei Omke. ‘Nou, en thús alles goed? En in goede reis hawn? Kom, mar gau in sit.’ En Muoike skrepte al mei kofje en koeke foar him. Sibe sette syn doaske mei sigretsjes op 'e tafel.

Ja, as men sa sêft set wurdt, dan is men fan 'e earste amerij ôf dalik alhiel wer thús.

En sa gyng it Jehannes ek.

Foar iten fansels noch efkes yn it bûthús sjen.

Mar och hearken, hwat wie it tal kij bilune.

‘Ja,’ sei Omke. ‘Wy binne al fan fyftjin op acht. Wy moasten in protte greide ombrekke.

Ierappels bouwe en koalsied, en biten. En in hoekje hjouwer en weet. Sa is de greide gâns ynkoart. En om't der ek hast gjin kunstdong is, waekst der fansels ek folle minder gers.

Doe moasten der kij fuort. It muoide my al, mar hwat sil men. It is moatten. En it lân wurdt sa alhiel útrûpele. Hwant der wurdt in bulte úthelle, en fan dongjen komt net folle mear. Us poarsje kouwedong is nou fansels ek helte lytser.

Jimme binne fan dat winliken lokkiger as wy. Jimme lân leit to leech om to brekken. Mar jimme hawwe ek al kij leverje moatten fansels?’

‘Ja,’ sei Jehannes, ‘mar wy binne noch net sa fier ûnder ús tal fan 1940. En wv hawwe fansels de gaedliksten oanhâlden. As it net al to lang mear duorret mei dy smoarge oarloch, dan kin it mei ús fé noch hinnebruije...

It soe my ek muoid hawwe, as wy sa ynkoarte moatten hiene as jim. Mar jim hawwe wer foar, dat

[p. 191]

jimme sels fan alles hawwe. Molke, bûter, brea, oalje, neam mar op.’

‘Ei jonge ja, dat is ek sa. En ik wol ek perfoarst net krimmenearje. Mar dou witst ek wol, dat ik eins mear mei greide en fé op ha, as mei bou. It is mar goed, dat Sibe wol nocht oan 'e bou hat. Oars soe dy der wolris hwat rûch hinne lizze.’

Sibe gnyske in bytsje.

It wie wier, syn Heit hie net folle mei de bou op. Mar in tûk greidboerke wie er wol. Sibe wist ek wol, dat syn Heit folle better sjen koe hwat der yn in kou sit, of in kealtsje, as hy...

Dy joune by de tafel.

‘Hoe is it, wurdt hjir ek bot slûkt en swarthannele?’ frege Jehannes.

‘Nou né, bot net. Der binne fansels wol guon, dy't der op út binne. Mar ik tocht fan net mear as ien op 'e tsien. Hjir by ús yn it doarp binne mar twa sokken. Elk wit dat wol fansels. Mar der is gjin ien, dy't harren oanjowt. Dêr moat de poep mar mei rêdde, sizze hja.’

‘Doarre se hjir net slûkje, of wolle se net?’ frege Jehannes.

‘Ja, hwat sii men der folle fan sizze. Party wolle perfoarst net. Louwes hat forline wike wer in oprop dien, om dochs alles yn to leverjen. Oars wurdt it noch krapper yn 'e stêd, sei er.

Fierders binne noch al hwat boerejonges út de omkriten by de ‘Landwacht’. En yn Assen sit ien fan 'e foarmannen fan de boeren, dy't soargje moat, dat alles earlik opjown en ynlevere wurdt.

Dêr geane hwat nuvere praetsjes fan. Dy man docht him foar as in wakker bêstenien. Mar de Dútskers

[p. 192]

binne mei him better klear, as mei ien fan harren freonen. Hy sit der tige efter. Der wurdt sein, dat dy man net bûten in sûpke foar iten kin.

En... de Dútskers soargje, dat sokken der in soarte fan bon foar krije. It is harren wol hwat wurdich as hja goed bitsjinne wurde.’

‘Nou, sa soe 'k dochs nea wolle,’ sei Jehannes.

‘Né jonge, mar immen, dy't slij nei drank is, tinkt der oars oer. Leau mar, dat er optheden in poarsje binne, dy't de Dútskers tsjinje, om der op de iene of oare manear better fan to wurden.

Mar giet de wyn om, dan stjûre hja fuortynienen yn 'e oare wei.

Mar witst, hwat my troch alles hinne giet? It fuortbringen fan 'e Joaden.

Lêsten wie ik in kear nei Assen, en wylst ik foar de oerreed oer it spoar stie to wachtsjen, ried der in trein foarby. Stiif fol Joaden. Hja wiuwden ek noch mei de bûsdoeken foar de rútsjes. Ik tink dat der guon út Assen by wiene.

Miskien seagen hja kunde. De minsken, dy't foar de spoarbaen stiene dy wiuwden werom. Yn de efterste wein siet sa'n echte Prús, mei in grouwe reade kop fan 'e drank. Dy gniisde, en wiuwde ek. Ik makke my pûr. Mar ja, hwat kin men.

As men der allegearre op biret west hie, dan hiene de Dútskers de Joaden nea yn it boek hawwe moatten. Nou binne der noch hwat, dy't hjir en dêr wei krûpt binne. Mar harren kostbazen sitte dêrtroch tige yn gefaer. En boppedat hawwe hja faek lestige kostgongers oanhelle.

Der is ek ien by in frou op ús doarp. ‘Wie ik der mar nea mei bigoun,’ seit dy. ‘Ja, it is wol hwat, as men immen oanhellet en men moat der dan winliken

[p. 193]

eangst foar hawwe. En sa is it mei har.’

‘En hwat tinkt Omke, soe de ynfaesje hast komme?’ ‘Ik wit net jonge. Mar de poep kriget it dochs al binaud. Ut it Easten, en út it Súden wurdt er tobek dreaun. As der noch al in ynfaesje by komt, dan is it gau ôfroun. It is to hoopjen. Mar ik bin bang, dat wy hjir noch wol rare tiden bilibje kinne. It bigjint nou al hast op in boargerkriich to lykjen. It is soms fjochtsjen en moardzjen fan beide kanten.

En de measte oanstokers passe wol op har sels, leau dat mar.’

De oare deis fuort nei iten sette Jehannes wer ôf. ‘Ik bin bliid datst hjir west haste,’ sei Omke. ‘Tige de groetenis thús. En jim hâlde jim dêr mar goed meiïnoar, en pas op, dat jimme bûten de reboelje bliuwe, Jehannes.’

Ja, Jehannes sei alles ta. Muoike Wytske lei der ek nochris tige de klam op dat Jehannes him net yn dy fjochterij bihelje litte soe.

‘It hellet neat út; in protte lêst en lijen yn dizze tiid, en jitteris, as de poep hjir weireage is; dêr giet it mei party minsken op ta. Brûk dyn forstân, jonge.’

Sibe brocht Jehannes in moai ein op retour.

‘Ja,’ sei dy, ‘dû krigest it leksum mar tige mei fan myn âldelju, hin? Dat komt ek al mei, om't it hjir hwat langer hwat mear op in fjochtsjen fan de iene tsjin de oare giet.

Wy wiene folle mei ús fiven by elkoarren, hjirre op ús buorren. Der binne nou twa fan by de ‘Illegalen’ en twa by de ‘Landwacht’.

En hja miene it allegearre like goed.

De illegalen sizze: De poep jowt nearne mear om. Sadwaende moatte wy yn opstân komme, lyk as de âlde geuzen dien hawwe.

[p. 194]

En harren heiten binne it der ek wol sahwat mei iens, leau ik.

Mar de oaren sizze, dat der oarder bliuwe moat. Stellen, ynbrekken en fjochtsjen, dat moat bidimme wurde. Oars is hjir mei koarten gjin minske mear feilich.

En as Amearika en Ruslân winne, dan krije wy hjir in fiks stik fan it bolsjewisme,’ sa prate dy.

‘It is wierliken gjin wûnder, dat it in poarsje heal oan it mealen bringt. Us folk spjalt sa hieltyd fierder yn twaën. En oan beide kanten stean pûrbêste minsken. Mar fansels, der rint oan wearskanten ek in protte skoarum ûnder.

Wy steane elk fetsoenlik to wurd. Mar wy hâlde ús bûten alle tsierderij en kreauwerij.

Nou jong, ik gean werom hear! Dou hast de wyn yn 'e rêch, mar ikke net...

Hâld faesje!’