Jelle, in koumelker. 1895-1955

[p. 171]

It earste jier

De Maeimoanne fan 1940 sil lang yn it ûnthâld fan millioenen bliuwe. Dat kin net oars. De slach wie hurd oankomd.

Mar dochs, as men efternei freget hoe as de minsken hjirre inkelde wiken letter ûnder alles stiene, dan moat nimmen him dat al to nearzich foarstelle.

Der wiene slimme dingen bard. Tûzenen jonge mannen wiene fallen. Der wie in bulte fornield. Us hiele leger wie finzen nomd. En... it slimste fan alles: wy sieten ûnder frjemdfolk!

Mar op skoalle hie elk leard fan 'e Frânske tiid. Fan de soldaten, dy't hjir as bidlers delsaeid wiene, om hjir opweide to wurden. Fan de earmoede, dy't hja hjir brocht hiene. En hoe't Napoleon ek ús jonges twongen hie om soldaet to wurden.

Fan skoalle hie Jelle as jonge in boek hawn to lêzen. ‘De loteling van 1812’, sa hiet it. As bern hie fansels it avontûrlike út dit boek him lutsen en doe't er yn 'e heechste klasse siet, hie er it foar de twadde kear frege. En hy hie alles mei ynmoed lêzen.

Sadwaende hie hy der in bulte út ûnthâlden.

Mei de jierren hie hy better foar 't forstân krige, hwat der allegearre oan fêst sitten hie.

Sokke tastannen, nou!

En dêrneffens? Us soldaten, dy't yn de earste helte fan Maeimoanne finzen nomd wiene, kamen al tige gau wer frij. Der waerd tige flyt op dien, om alle skea troch de oarloch sa hurd mûlk wer by to spikerjen. En de skea waerd alhiel forgoede.

[p. 172]

Molke, ierappels, weet, koarn en fleis, it die allegearre in goede priis. Dat wie gâns oars as yn de tritiger jierren, doe't men it spul net kwyt koe en der hast neat foar ynbarde.

En hwa't gjin wurk hie? Dy koe frijwillich nei Dútsklân gean en dêr in goed lean fortsjinje. Jonges fan 'e ambachtsskoalle, dy't noch nea fêst wurk hawn hiene, al sieten hja ek tsjin 'e tweintich jier oan, dy krigen nou harren kânsen.

Jonge ûnderwizers krigen mei help fan de Ynspekteurs jit hwat extra lessen yn it Dútsk. En dan koene hja yn Dútsklân oan 'e slach komme. F'râl as dy knapen út Grinslân, Drinte, Oerisel ensfh. kamen, gyngen se faek mei nocht oer de ‘gruppe’. Oan 'e oare kant fan 'e grins waerd in taeltsje sprutsen, omtrint allyk, as hja thús wend wiene.

Foar de Dútskers arbeidzje? Hast gjinien iggewearre der tsjin. Foar de oarloch moast dat. Immen dy't yn 1938 of 1939 wurk krije koe yn Dútsklân, en dat wegere, dy forspile hjir syn rjocht op útkearing. En... de oarloch wie foar ús nou dochs ôfroun?

Hwat dy greate lannen woene, dat moasten hja sels witte. Mar dêr hiene wy dochs neat mear mei to meitsjen?

Hwer wiene dy bleaun, doe't it tiid west hie om ús to helpen? En doe't yn dy fjouwer dagen fan swiere oarlochsneed de radio ús bliid makke mei alle help, dy't al ûnderweis hiet to wêzen út Frankryk en Ingelân wei? It wie nou saek om de ried fan Ginnerael Winkelman to folgjen.

Der wie gjin kar; wy moasten mei de Dútskers oer de wei. Hwa't nei Londen flechte wie, koe maklik prate.

[p. 173]

Ek de Dútske soldaten makken it net to bûnt. It earste jier alteast net. Dat wie stikken tafallen.

Mar ja, men koe fornimme, dat de kranten har net sa botte frij mear fielden. De toan fan party blêdden wie gâns sefter wurden. En op de gearkomsten kamen nochal ris Dútske foarmannen to sprekken. Dêr makken hja it net better mei.

In great biswier wie, dat der net folle fan dy foarmannen wiene, dy't Hollânsk of Frysk prate koene. Faek net iens forstean. Dus... hja sprieken yn it Dútsk.

Sels op ûnderwizersgearkomsten en sa wiene in hiele bulte, dy't dat net folgje koene.

En dan... der siet sa'n oantrún yn. Sa'n soarte fan twingerichheit.

Dútsklân hie it goed mei ús foar. It muoide harren, dat hja hjir komme moatten hiene. Mar it koe net oars. Yn Noarwein hiene hja Ingelân mar krekt yn 't foar west. It stie fêst, dat Ingelân Noarwein biset hawwe soe as de Dútskers mar ien of twa dagen letter west hiene.

En hjir soe it net oars gien wêze. Eksimpels waerden oanhelle. En Seis Ynquart die de tasizzing, ús folk soe him sels bliuwe meije.

Nimmen soe bihindere wurde yn syn rjocht fan frij leauwen en tinken. Mar... der soe it iene of oare orgaen út it folk nei foaren komme moatte, om oer yngeande fraechstikken mei de Dútske bisetting oerlizze to kinnen.

De ‘âlde’ polletike partijen fortsjintwurdigen neffens de Dútskers elkmis mar in stikje fan it folk; dêrfoar yn 't plak moast eat komme, dat út namme fan it hiele folk sprekke koe.

De NSB en it ‘Zwart Front’ fan Arnold Meijer

[p. 174]

mochten bistean bliuwe. Nou kaem dêr ‘De Nederlandse Unie’ by. Dy stie ûnder in trijemanskip. Mr J. Linthorst Homan kaem fan dy trije it meast nei foaren. En dy biweging hie al gau fierwei de greatste oanhing.

Alle trije biwegings lieten har der op foarstean, dat hja mei de Dútskers oparbeidzje woene. En dat de ‘demokraty’ ôfdien hie. Mar fierders wiene hja it lang net meiïnoar iens.

Men sei, dat it ‘Zwart Front’ mear útskaeide nei Mussolini syn faksisme. En de ‘Nederlandse Unie’ wie foar in ‘Nederlands socialisme’.

Alle trije holpen de Dútskers foar ‘Winterhelp’ en sa. En hwat der yn de krantsjes fan dy trije biwegings skneaun waerd, ûntroun elkoar faek net sa'n great ein. Mar dochs...

Ek yn Fryslân kaem in Trijemanskip. Mar likemin as it Nederlânske Trijemanskip wie dit in lang libben biskern...

Fansels, elk hearde en lies der wol it ien en oar fan. Mar it gyng oer de greate heap hinne. Dy hie syn deistich wurk mei al syn noeden en soargen.

En dy sloech faek mear acht op de protte fleanmasines yn 'e loft, as op in bulte dingen, dy't har foarhâlden waerden.

It féfoer, de kunstdong, hoe soe it dêr mei komme? Dêr makken de boeren harren ringen de measte soarch oer. Al gau waerd der praet oer de needsaek om greide to brekken. Sokke stikken lân soene dan jierren op de sead tarre kinne.

Under lieding fan âld-minister Posthuma waerden de boeren oproppen ta in ‘produksjeslach’. De honger moast bûten de grinzen hâlden wurde. En dat koe allinne troch it wurkjen fan de Nederlânske boer.

[p. 175]

Ald-minister Dr Colijn stalde in skrift gear om ús folk der yndachtich op to meitsjen, hwer as it nou stie. Ingenieur Louwes spriek de boeren foar de radio oan. Kommissarissen fan 'e Keninginne, Boargemasters en foaroansteande mannen fan 'e krante waerden opnomd yn eare-komité's, dy't de ‘Winterhelp’ harren stipe joegen.

Yn Febrewaerje fan 1941 briek in staking út yn Amsterdam. De Joaden waerden troch de Dútskers min bihannele; dêr gong it f'râl tsjin. Mar lang duorre it net. En bûten Amsterdam fornaem nimmen der folle fan.

De kommunisten krigen de skuld. En dy stiene ek by de boeren en boargers net sa botte heech to boek. Sadwaende gyng dat barren ús folk foarby, mar it wie dochs de earste utering fan itjinge dat yn Nederlân de namme krige fan ‘forset’ en yn België fan ‘weerstand’.

De Dútskers neamden it ‘terrorisme’. Neffens harren hie Nederlân kapituleard; en as boargers dochs bigongen mei forset en sabotaezje, dan moasten dy witte, dat de bisetting in hurde hân hie. Oarder moast der wêze...

Dy hjerstmis rekke Jehannes nei de lânbouskoalle to Ljouwert. It tal learlingen, dat yn 'e tritiger jierren aloan lytser wurden wie, woeks hurd oan.

Doe wiene boer en buorkerij suver gjin acht slein. En soks moast in tobekslach hawwe op 'e boeren sels. Nou wie de boer wer de earste. Ut syn hân moast it hiele folk ite. Ingenieur Louwes boude syn apperaet aloan út. ‘Tusken it folk en de honger stiet och sa'n tin skutsje,’ sei hy. En mei dat skutsje bidoelde hy syn apperaet.

[p. 176]

Dat koe en moast soargje, dat elk syn part krige. Nimmen mear, nimmen minder. Stadichoan kaem alles op de bon.

Oars soe de iene dûbeld en dwers krije. En de oare koe dan hongerlapje. De ‘Produksjeslach’ moast soargje, dat der genôch iten boud waerd, syn apperaet soe elk syn part jaen.

De Dútskers soene net mear nimme as sa'n tsien persint. En it oare lieten dy ús hâlde. It wie wol yn it bilang fan 'e Dútskers, dat der in protte iten boud waerd, mar it bilang fan it eigen folk wie folle en folle greater. Sa hâldde Louwes de boeren mei klam foar.

En dy tochten der yn meartal allyk oer. Hja hellen út it lân safolle as mûglik wie. Yn 1940 forboude Nederlân ryklik 90.000 bunder ytierappels, yn 1942 omtrint 160.000 bunder!

En der wie tige forlet fan, hwant fet en fleis, molke, margarine ensfh. waerden al gau krapper. En weet kaem der net mear út it bûtenlân. In liif fol ierappels dat waerd it foarlân fan de measten. De boeren krigen der noch wol hwat by. De boargers njonkelytsen net sa'n bulte mear. Allinne winkellju en sa, dy't hwat to roaljen hiene.

Ja, yn dy tiden koe men winliken mar it bêste boer wêze. Yn de earste fjirtiger jierren wie it krekt oarsom as yn de earste tritiger jierren.

Lykwols fierwei de measte boeren hâlden harren bêst. Mar der wiene ek oaren. Hoe folle? Fiif op 'e hûndert? Of tsien? It wie min to sizzen. Mar dy inkelde persinten brochten de boeren yn dy jierren op in minne namme. De ‘Swarthannel’ die it mei. Dy easke hege prizen. En as de minsken der raer fan bearden, dan krigen ‘dy boeren’ de skuld.

[p. 177]

Mar alle swierichheden, dy't hjir neamd binne, kamen och sa stadich. Oant Simmermoanne fan 1941 ta murk men der noch net folle fan. Mar doe...

Op 'e tweintichste fan dy moanne foel Hitler syn ‘Wehrmacht’ Ruslân oan.

En dat wie it bigjin fan mear twang, fan mear lijen en fan mear earmoede, ek foar it âlde Heitelân.