Jelle, in koumelker. 1895-1955

[p. 167]

De tsiende fan maeimoanne

Nimmen sil dy dei maklik forjitte. Yn 'e nacht wiene de fleanmesines al rounom yn 'e loft. Mar dat barde oare nachten ek wol. En pas, doe't it op in bulte plakken brêgen opblaesd waerden, koe elk it fan tinken wol ha, dat wy ek yn de oarloch fan de greate lannen bitrutsen wiene.

Hwat in soarch en noed joech dat fuort.

Ut hast alle húshâldings wei stie wol ien man oan 'e grins of oan 'e Grebbeliny. Of earne oars. En hoefolle wiene der net op sé?

Lokkich dyjingen, dy't tominsten byinoar bliuwe kind hiene. Dêr wist de iene fan de oare en hoegde nimmen om 'e nocht yn noeden en soargen to sitten. Jelle en Jehannes woene nou mar sa gau mûlk nei hûs. Dêr koe winliken noch neat bard wêze, fansels. Mar dochs...

Muoike makke gau hwat iten klear en bakte foar elk in pear pankoeken. Dy waerden ynpakt mei de romte fan pompier der om. En sa yn 'e fytstassen. Dêr koene se lang waerm yn bliuwe.

Doe waerd der ôfskie nommen mei in bulte goede winsken fan wjerskanten. En gau ris skriuwe, hear! Dat waerd ôfpraet. En doe it Westen yn. Earst op Noarch oan en Haulerwyk, wie it doel. En dan mar ris fierder sjen.

It duorre net sa mâlle lang, doe hearden hja fleanmesines boppe harren.

‘Kom,’ sei Jelle, ‘efkes fan 'e fyts ôf, en yn 'e sleats-

[p. 168]

wâl lizzen gean. Hja sille hjir wol gjin bommen falle litte, mar wy nimme it wisse foar it ûnwisse.’

Ja, dat wie it bêste ek mar. It joech hwat opûnthâld, mar in Maeijedei is lang en it wie moai waer.

‘Wy moatte de poepen foar bliuwe,’ sei Jelle. ‘Mar dy sille yn elk gefal wol in pear dagen by de grinzen keard wurde, tocht ik.’

Hja bleauwen foar...

En doe't hja tsjin melkerstiid thús kamen, wiene hja allegearre bliid. Der wie in bulte to praten.

Oer de proklamaesjes, dy't oanplakt wiene. Oer hwat der sein waerd. En it measte oer de noeden, dêr't tûzenen en tûzenen nou yn sieten.

It melken waerd letter as oars. Mar de molkwein soe ek wol net sa ier komme, waerd der tocht. En sa kaem it ek út; dy wie let op dizze Freedtojoun, de lêste Freed foar âlde Maeije fan 1940.

Sadwaende stie de molke dochs noch op tiid oan 'e dyk.

Nei skiepmelken en kealleboarnen stiene de minsken yn lytse boskjes by elkoarren.

Der waerd sein, dat de poepen wiene oer Meppel en de Kúnder al yn Fryslân. Oaren woene dat net leauwe. Sa gau, dat koe dochs net? Yn elts gefal Fryslân soe wol gau biset wêze. Dêr wie men it oer iens. Mar de festing Hollân? De Grebbeliny en de ôfslútdyk? Dêr soene hja net maklik troch brekke kinne.

Wetter en stikeltried, en dêr efter kanonnen! Ja, dêr moasten se op fêstrinne. En as de Ingelsken en de Frânsken dan mei mannemacht opsetten kamen, wol, dan wie men dy ynbrekkers mei in dei-mannich miskien wer kwyt, sa waerd der sein.

Rienk Sienema lei út, hoe't it der krekt foar lei om

[p. 169]

Utert hinne. Hy hie serzjant west yn 'e Oast, en hie sadwaende hwat mear bigryp oer sokke dingen. It waerd dy jouns letter as oars, ear't de minsken op bêd kamen. En, doe't hja ûnder de tekkens kroepen, wie it hert harren swier...

Op Sneon, de alfte, waerd Fryslân biset. In lyts hoekje by de ôfslútdyk foel der bûten. Dêr waerd fûl fochten, mar it slagge de Dútskers net, om der troch to brekken.

Pinkstersnein en Pinkstermoandei 1940. Gjin Pinksterwille, lykas oare jierren. Elk heukere by hûs en hear om. Hwa't it dêr net langer hurde koe, roun in eintsje it lân yn, of bisite efkes by sibben of freonen tichteby.

De fleanmasines en it sjitten, de kant út nei Harns, tsjûgen beide hjeldagen fan de kriich, dy't wreed op ús delfallen wie. Neare geroften diene de rounte.

Dútske froulju, dy't hjir nei 1918 tsjinne hiene, sieten by de piloaten yn 'e fleanmesines, om dy it paed to wizen, waerd der sein. En de NSB-ers hiene de Dútske legers holpen...

Oaren seine, dat alle NSB-ers wiene al dea sketten. Dy hiene allegearre op in list stien en wiene fuort dy earste Freed oppakt.

It koe beide tagelyk fansels net wier wêze. Mar sa giet it yn tiden dat der mar op los eamele wurdt, en de iene noch mear forhelje wol as de oare...

De Tiisdeitomoarns sloech it yn as de wjerljocht: de Keninginne is oerstutsen nei Ingelân.

En dyselde jouns noch kaem Ginnerael Winkelman foar de radio:

Nederlân hie kapituleard.

De Dútske fleanmasines hiene de loft allinne. Nederlân hie mar inkelde, tige âldmoadrige masyntsjes.

[p. 170]

Dy wiene mei eare ûndergien, waerd der tsjûge.

En de Ingelske en de Frânske masines? Dêr wie nei útsjoen, mar om 'e nocht. Sa koene de poepen yn 'e loft dwaen hwat hja woene.

En it reinde bommen op Rotterdam; de havenwurken en de wetterwei nei de Noardsé moasten sa hurd mûlk ûnder Dútsk taforsicht brocht wurde.

Dy bommen hiene de trochslach jown. Hiele buorrens yn Rotterdam barnden, dat it lôge. En de minsken kamen om op in ôfgryslike manear.

Dat hie west. En Ginnerael Winkelman die in tige birop op alle Nederlanners om de ôftwongen oerienkomst loyael nei to kommen.

Der wie yn fjouwer dagen in bulte forneatige. It hie in poarsje minskelibbens koste. Der wiene djippe wounen slein. Nou wie it ús eigen bilang wurden om mei de Dútskers op to arbeidzjen. Dy hiene it hjir nou foar it sizzen...

Allinne yn Sélân waerd noch fochten. Dêr waerd noch gjin bilies jown om't België dêr skea fan krije koe. Mar ek dêr duorre it net lang mear. Efkes letter moast Kening Leopold fan België it swurd ek del lizze.

En doe folge Frankryk. In part dêrfan waerd net biset. En dêr waerd Petain, de helt fan de oarloch út 1914-1918, president fan. Ingelân makke, dat it syn soldaten sa gau mûlk oer it Nau fan Kalais helle.

Noch ris wer, krekt as ûnder Napoleon, waerd Ingelân foar bisetting biwarre, troch't de sé der fan alle kanten om spielt. Mar de Dútskers stiene fan de Noardkaep oant de Pyrenéën...

‘En nou binne wy poepen,’ sei in âld buormantsje. Der waerd om lake. Mar fan herten gyng it net.