Jelle, in koumelker. 1895-1955

[p. 156]

It unk komt tichterby

De tiid hâldt gjin skoft.

De winter fan 1939-'40 hat syn yntocht dien. En om 'e nocht is er net komd.

De slimme tiid foar de boer is foarby, hwant it skaed fan 'e oarloch leit al oer Jerope. En yn sokke tiden foroaret der dalik hwat. Dan is der ynienen wol wer jild om to keapjen. En Colijn hat faker as ienkear foar de radio sein, dat elk bisykje moast om hwat foarrie to meitsjen. Party lju dogge it net. Oaren dogge it mei forstân en oerliz. En de measten? Hja keapje fan alles byinoar, al is it wol to sjen, dat der in bulte fan bidjerre en forskimmelje sil.

De boer is wer yn oansjen. Sa lang as it duorret, fansels. Mar dochs op dit stuit sjocht men him net mear as in oerstallige forskoveling. Men fielt it wer: it earst-nedige moat op it lân biwrotten wurde.

Jehannes krijt nou twa kear yn 'e wike hwat les yn it Ingelsk en it Dútsk. Hy kin al in boekje yn dy frjemde talen léze. En takomme winter sil er nei Ljouwert, nei de lânbouskoalle.

Jitse fan Master Sytsma reizget al in pear jier nei Ljouwert. Dy sit al yn 'e tredde klasse fan 'e H.B.S. Hwant it doel is fêststeld. Jehannes bliuwt yn 'e buorkerij. En Jitse wol fédokter wurde.

Mar nou, de driging fan 'e oarloch.

De kranten binne de lêste tiden mei mear spanning lêzen as oars. En as men nou tobek sjocht?

Nei de reis fan Chamberlain en Daladier nei München is der gâns foroare. Yn Ingelân slacht Churchill

[p. 157]

nou foar master op. Dat bitsjut oarloch, waerd der sein. Né, krekt net, seine oaren. Hwant nou sil Hitler syn greate mûle wol hwat ynbine. Hy sjocht nou, dat it tinken wurdt. En hwat soe hy winliken ek noch bigjinne kinne? Yn Dútsklân is noch mar krekt wer in leger.

En mei blikken fleanmesines en buordpompieren tanks kin men wol in protte poeha meitsje. Mar as it der op oan komme soe? Sa dom sil dy bihangplakker dochs ek net wêze, dat er soks sels net sjocht? En as dat al sa wie, hwat dan noch? Dan wurdt der koart mei him ôfbreide...

Sa waerd der praet. En âlde Germ sei al: ‘Neat oars as lammesturtsje-praet. Al dy eamelkonten witte der gjin grevel fan...’

Mar ja, âlde Germ. Dy man hie net iens in radio. Hwat soe dy der nou fan witte? Dat sei neat. Dy mannen fan 'e radio en fan 'e kranten, dy soene it dochs better witte as hy?

Doe wie bikend makke, dat Ingelân oan Poalen in soarte fan folmacht jown hie.

Dêr drige it al lang. Poalen stie noch gjin tweintich jier wer op syn eigen fuotten. En it giet jonge lântsjes wolris krekt as jonge knapen, hja binne faek hwat bluisterich.

En mei Hitler wie it: Sa en net oars!

Dat stume en drige tsjin inoarren. En doe hie Ingelân Poalen syn help tasein. Mocht it slaen wurde, dan stie Ingelân der foar yn, dat Poalen wer frij wurde soe, ek as it yn 'e earste opslach ûnder fuotten reitsje mocht.

Doe hie Dok de holle skodde. ‘De frage fan frede of oarloch is nou lein yn de hannen fan it hjithollige

[p. 158]

Poalen. Of tominsten foar in great part. Nou wit ik it net mear...,’ hie dy sein.

Doe kaem de tynge, dat Hitler syn minister Ribbentrop in boun mei Ruslân sluten hie...

Beide lannen soene inoar net oanfalle...

Nije hoop, mar ek nije eangstme.

En doe... de oarloch tusken Dútsklân en Poalen barstte út. Yn in deimannich lei Poalen ûnder. Hoe as it oan 'e gong rekke? Lykas altiten joech de iene de oare de skuld. Midden troch Poalen waerd in rjochte streek lutsen. It easten waerd biset troch Ruslân, it westen troch Dútsklân.

Ingelân en Frankryk forklearren de oarloch oan Dútsklân. Mar fochten waerd der to 'n earsten net mear. Yn Poalen wie it bisljochte.

En yn it Westen leine de soldaten fan Dútsklân oan 'e iene kant en dy fan Ingelân en Frankryk oan 'e oare as greate hiemdoggen. Mar oan't nou ta bleauwen hja beide noch op eigen hiem. En Hitler hie in oprop dien oan Ingelân en Frankryk om meiïnoar to praten. Mar dêr waerd net op andere.

‘Nuver is it,’ sei Dok. ‘Nimmen wol oarloch. En dochs komt dy. En dat sil sa bliuwe, sa lang der steaten en lannen en legers binne. Wy binne to lyts om dit munster baes to kinnen...’

Ja, it ûnk kaem tichter by.

Eangstme en hope dreauwen om bar boppe. Der waerd oer praet, dat de Keninginne mei Kening Leopold fan België har bimiddeling oanbean hie. Ja, as dat koe! As men dat oan beide kanten woe! Mar foar de radio koe men Hitler hertstochtlike wurden skreauwen hearre. En ek Göring en Göbbels spilen net swak by.

Dútsklân easke syn rjocht. It wie nou tweintich jier

[p. 159]

fortrape. Dat wie neffens harren net langer to fordragen.

En yn Ingelân?

‘Bloed, swit en triennen, oars haw ik net foar jimme,’ sei Churchill. Sa stie it der by.

En hwat koene de hûnderten, de tûzenen, de miljoenen oars as hoopje en bidde? En trocharbeidzje oan it wurk, dat foar har lei?

Fansels it wie mobilisaesje, ek yn Nederlân...

‘Dat wurdt wer in jildweismiterij, krektas tusken 1914 en 1918,’ hearde men.

‘Lit ús hoopje, dat it dêr mei ôfrint,’ anderen oaren dêr op...

Dy winter waerd de NSB fan Mussert ek tige achtslein. Men wie bang foar forried. Hiene Mussert en Fan Geelkerken yn 'e lêste jierren al net nou en dan yn Dútsklân west?

‘En hwat soe dat?’ seine oaren. ‘Hoefolle fan ús greate mannen reizgen net nei Ingelân en Frankryk? As it der op oan komt, soene dy dan safolle better wêze? Lytse hountsjes kinne it bêst sa folle mûglik tusken de greate doggen wei bliuwe. Oars frette dy de lytsen meiïnoar op, as it feest fan it fredestiftsjen komt...’

Beide stimmen founen yngong. Mar de lêste net folle. Yn it bigjin fan de tritiger jierren hie Mussert de NSB oprjochte. De tarin hie de earste jierren great west. Alle simmers waerd yn Lunteren in lândei hâlden.

Dêr reizgen sa'n sawntich tûzen minsken hinne. En dêrwei waerden tillegrammen fan trou stjûrd oan 'e Keninginne. Hja liet, lyk as wenst is by soks, der foar bitankje.

Hoe hie dy nije biweging sa hurd op waekse kind?

[p. 160]

It bitrouwen yn de gong fan saken sûnt de earste wrâldkriich wie lytser en lytser wurden. En soks f'râl by de boeren en oare lytse lju, dy't sels in bidriuw of nearing hiene.

Dy waerden plat knypt tusken twa greaten. Oan de iene kant de greate ûndernimmers. En oan de oare kant de machtige bounen fan arbeiders.

En dan de hûnderttûzenen, dy't gjin wurk mear hiene...

Lykwols, nei 1933 wie dy nije biweging der net mear op foarút gien. Doe wiene de alderswierste slaggen fan 'e krisis oer, sa't it like. En de measte kranten gyngen der tige tsjinyn, f'râl, doe't it bigong to spannen tusken Dútsklân en de oare greate lannen.

Elk fielde ek wol: as in twadde wrâldkriich útbrekke mocht, dan stie it der mei ús lântsje mar faei foar. En as Hitler nou hwat tuike-tuike spylje wollen hie. Mar dat lei him net.

‘Hy siket de oarloch,’ waerd der skreaun. ‘En allegearre, dy't mei him bisibbe binne...’

En de folken woene frede.

Sadwaende koe al ringen fan Mussert syn biweging sein wurde, dat dy woechs as in kouwesturt. Nei de groun ta...

En nou't it oarloch yn Poalen wurden wie?

‘Hui! Dokter!’

It wie Tryn Bolkoer, dy't mei de hân omheech stie to roppen.

Dokter sette de auto stil.

‘Hwat is der?’ frege hy.

‘Kom hjir ris,’ sei Tryn.

Dokter trêdde nei har ta. ‘Is der hwa siik?’ sei er. ‘Né,’ sei Tryn, ‘mar...’

[p. 161]

En doe kaem der in hiel forhael. Efter yn it lân hie hja de hiele nacht ljochtsjes sjoen. En dy gyngen mar hinne en wer. En fuort letter hearde hja fleanmesinen yn 'e loft.

Nou, en it wie dy kant út, dêr't Oebele en Yt op in lyts spultsje wennen. En dy Oebele? Foar syn boaskjen hied er in simmer mei de polderjonges oan it slatten west. En nou wie er by it Frysk Agrarysk Boun. En de boeren woene mear foar de molke ha, en dêr wiene de Dútskers foar.

‘Nou bigrypt Dok der alles wol fan, tink? En... wolle jo der nou wurk fan meitsje? As ik it tsjin 'e pelysje siz, dan laket dy der om. Omt it fan Tryn Bolkoer komt, fansels. En sa kin it dochs net langer. Mei koarten steane hja yn 'e nacht foar jins bêd...’

‘Ja, en dan foar it bêd fan sa'n skoandere widdou,’ lake Dokter. ‘Dat koe raer gean. Mar... hawwe jo fannacht net sliept? Hoe koene jo dat oars allegearre sjen?’

‘Ja, fansels haw ik sliept. Mar ik waerd wekker mei in tige droege mûle. En mei't ik hwat drinken út de trekpot geat, seach ik troch it sydfinster. En doe seach ik dy ljochtsjes en sa...’

‘En hawwe jo der doe de hiele nacht nei stien to sjen, fierders?’

‘Nou né, de hiele nacht net, mar dochs in hiel skoft, wol in kertier.’

‘Hoe let wie it doe sahwat, tocht jo?’ frege Dokter. ‘Ja, dat moat in ûre of ien west hawwe. Ja, ien ûre, hie hja op 'e klok sjoen. Hja wist it nou wol foarfêst. En dy fleanmesine, hoe let hie dat west? Hie hja earst ek sliept, ear't hja dy heard hie? Al efkes? Ja,

[p. 162]

dat hie Dok al tocht, hwant de lju fan 't febryk hiene om fiif ûre in fleanmesine heard.

En... Oebele wie net by it Frysk Agrarysk Boun, mar by it Boun fan lânhierders fan Hindrik fan Houten, oars net!

‘Ja,’ hie Tryntsje sein, ‘dat koe ek wol wêze. Mar, dy woene foarfêst ek wol mear foar de molke hawwe, net? As it der op oan kaem, soe dat dochs ek wol in lapke fan itselde steal wêze...?’

Dokter hie skjin syn nocht fan dy âld rabbelskûte. Nammers, hy hie it ek drok en moast nedich fierder. ‘Ja, Tryntsje,’ sei er. ‘Dat binne tige wichtige dingen fansels. Mar jo hawwe it sjoen, en ik net. Dêrom is it bêste, dat jo nou fuortynienen nei de pelysje geane. Dy is nou noch thús, en soks moat bileaven net útsteld wurde. En jo witte wol, dat dy man net sa hurd rint. Dêrom moasten jo him mar goed oanfiterje. Jo moatte der perfoarst daelk hinne.’ Dy selde jouns mette Dok de pelysjeman. Efkes bleau er stean.

‘Jo hawwe nachttsjinst, tink?’ frege hy. ‘Net? Ik tochte, dat jo efter de ljochtsjes fan Tryn Bolkoer oan moasten...’

‘O..., wisten jo dêr ek al fan?

Of hawwe jo dy âld eamelsek noch oanfitere altomets? As men der efkes op ynfreget, dan bliuwt der minder oer as neat. In hopen lju binne perfoarst steapel, tsjintwurdich. En dan de iene de oare mar birabje.

Hwant dy Oebele en Yt ek. Tafallich haw ik mei Oebele ûnder tsjinst west. In keardel, dêr't ik huzen op bouwe doar. En dy Tryn Bolkoer hat altiten ien west, suver ta weismiten keard. Sok ûnrant sil goede minsken swart meitsje.

[p. 163]

Ik haw har oer de snút slein, dat siz ik jo...’

Dyselde joune fortelde Dok it hiele gefal oan syn suster. En hy skuorde him de bûsen hast út fan wille, dat er Tryn mei opstrutsen seil nei de pelysje gean litten hie...

‘Ja,’ sei hja, ‘dat is krekt hwat foar dy.

Mar hoe'n protte binne optheden neat wizer as Tryn Bolkoer? Dy docht oars ek al net, as in oar neiprate. Mar sa giet it tsjintwurdich.’