Jelle, in koumelker. 1895-1955

[p. 93]

Gearkomsten fan boeren

Jelle gyng net faek nei in gaerkomste. Dat hie er ek net oan tiid. As hy de hiele dei arbeide hie, dan fielde er jouns syn lea wol. Hy wie dan wurch en woe yntiids op bêd.

Efkes yn 'e Ljouwter krante sjen, mar net to lang, hwant dan bifoel de lea him al. Sneins wie it Frysk Lânboublêd der. En ‘De Boerderij’. Dy seach er ek wol troch, mar yn drokke tiden waerd ek dat koart ôfbreide. By't winter is der hwat mear tiid.

Mar yn 'e hjerst waerd der meast gerske, om op 'e stâl to fuorjen. En yn 'e maitiid keallen de earste kij al wer yntiids ôf. Sadwaende.

De gearkomste fan it febryk, dat wie hwat oars fansels. Dat rekke jin daelks. En men woe ek graech sa gau mûglik witte, hoefolle potsjejild noch bard wurde koe.

Fierders in pear kear nei de toanielútfiering. Dat koste net in bulte sinten, en it wiene ornaris moaije jounen.

Soks hie men yn Fryslân dochs mar foar by Amearika.

En sa as it Jelle en Diuwke gyng, gie it mei de measte koumelkers. De greate boeren gyngen der hwat faker út. Nammers, nei de Freedsmerke to Ljouwert of de Tiisdeismerke to Snits.

In greate boer kin der hwat better út, as in lytsen; dy moat winliken Sneins en deis, simmers en winters by syn fé en lân bliuwe. Oars rint it net goed. Eltse

[p. 94]

ûre, dat sannenien der út giet, rekket it wurk binefter. En it kostet ek noch bûsjild.

Né, in koumelker yn Fryslân kin der net út. En hy wol it ek leaver net. Syn bisten en syn lân, dat is syn libben. De otterdoksen en afgeskeidenen geane Sneins ien of twa kear nei tsjerke. By oaren komt dêr faek ek net folle mear fan.

Mar yn it lêst fan de tweintiger jierren foroare der hwat.

Jelle koe de hier altiten noch meitsje. Hja hiene gjin greate hûshâiding krige en hy en syn wiif wiene beide kloek en warber. Hja wiene ek altiten tige soun, en Jelle wie wol in tûk boerke.

Mar der wiene ek genôch dy't de hier net mear meitsje koene. Dan moast it bytsje opsparre jild oansprutsen wurde. Soks is sûr en hoe lang koe dat strekke?

Doe kamen de sprekkers foar it boun fan Lânhierders. Hindrik fan Houten wie harren foarman. Immen mei in kleare holle en in tige goed mûlwurk. Hy wie oplaet foar skoalmaster, mar hy koe it boerebistean nammers yn de Fryske greidhoeke ek tige by tige.

Doe rounen de boeren gear. Der kamen sprekkers by, dy't faek net folle leard hiene, mar dy't der wol op ôfjage wiene om de wurden to finen, dy't de hierboeren hearre woene. Alteast, party fan dy boeren. De iene rint nou ienkear gauwer waerm, as de oare. ‘Earst de brûkers fan it lân in deihier! Is der dan noch hwat oer, dan kin der hier bitelle wurde en oars net.’ En de âlde eigners, dy't fan in bytsje hier libje moatte? Ja, as dy net rounkomme kinne, dan moatte se nei de earmfâlden as de diakony gean,

Dat wiene wurden, dy't de hjithollichste hierboeren wol oan woene. Der wiene ek wol, dy't skodhollen.

[p. 95]

Hwat heger prizen foar de molke, dat like harren better ta. Mar... it Haechsk regear makke dêr gjin avesaesje mei. En hja moasten holpen wurde. Hawar, as it dan net fan 'e skeaf kaem, dan mar fan 'e bân. Greate gearkomsten fan hierboeren waerden hâlden. Fan Houten, Fan der Slús en Ebels wiene de mannen fan dy dagen. De Haech gong mei. De strop parte, dat waerd de útwei. Der kamen nije hierwetten en de hieren waerden omleech brocht.

F'râl yn Fryslân, mei syn bulte útwenjende lânhearren koene fierwei de measten hjir tige yn meigean. Mar... as Jelle op sa'n gearkomste wie en nei de sprekkers harke, dan fielde er dochs ek biswieren. De dingen waerden wol hwat ryklik fan ien kant biljochte, tocht him.

En sa tochten wol mear. Mar boer en koumelker, bakker en winkelman, timmerman, smid en ferver, elkenien waerd hast lid fan it boun. Hwant as de boer en de koumelker en de gernierkers neat fortsjinje, dan is it earmoede op it Fryske plattelân.

Dan is it ‘Earm Fryslân’.

Om 1900 hinne forskynde der al in krante fan dy namme. Tsjin 1930 gong it wer deselde kant út.

Dat moast keard wurde, hoe dan ek.

‘Ik lit my net as in ein deaslaen op it nêst’, sa spriek in boer út Baerderadiel.

Nié, dat woe nimmen. Mar it barde dochs wol. Lykwols, mear by hypteekboeren as by de hierboeren. Hwant mannich forhierder skikte mei de hier sa folle as er koe. Of joech alteast útstel.

By de hypteekbanken like soks minder to slagjen. En it regear holp wol mei om de hieren omleech to triuwen. Mar de eigen boeren mei faek grouwe hypteken moasten harren mar rêdde.

[p. 96]

‘De partekeliere forhierders doart men yn De Haech better oan, as dy greate banken,’ sa waerd der al gau sein.

En de forhierders mei in flinke hypteek op harren pleatske kamen sa tige yn 'e knipe to sitten. It regear brocht de hieren omleech, mar de rinten en ôflossingen net. Sa moasten fan dy pleatskes forkoft wurde foar heal jild. Sokke bodders rekken alles kwyt, hwat hja mei arbeidzjen en soberearjen oersparre hiene.

En spekulanten krigen foar in bytsje sinten boerespullen yn 'e hannen, dy't in jier of seis letter wer de helte mear wurdich wiene.