|
| |
| |
| |
I. Op skoalle
Mei nocht tinkt Jelle jit tobek oan dy tiid; lyk as foar alle soune jonges, dy't goed leare kinne, en in bêste master hawwe, wie dat ek foar him in moaije tiid. Tige gesellich foun er it skoallegean. Master stie allinne foar seis klassen, mar dêr gyng it learen net minder om. En it hat ek hwat foar, as de bern al dy jierren yn deselde sfear bliuwe, en folle dingen in kear of hwat bilibje.
De earste fan Gersmoanne, dan wie it de tiid fan kommen. En dus ek fan gean. En omt der net in soarte fan Fröbelskoalle yn it lytse doarpke wie en Master net oan al to strange kêsten boun skynde to wêzen, skikte hy it sa, dat de bern al tige jong op skoalle mochten.
Sadwaende siet Jelle al in foech fearnsjier foar syn fyfte jier yn 'e banken, en wie hy al foar syn alfte trochleard.
It ‘stedsk’ praten foel yn earsten fansels net ta foar sokke lytse beukers. Elts jier wer joech dat wille foar de greateren.
As Master de earste print fan 'e muorre krige, en dan de nije learlingen frege, hwat der op stie, dan rôpen de jonges en famkes it út: ‘In hoanne, Master’.
‘Mooi, maar wie weet wel, wat meester daar tegen zegt?’
Nou, dan waerd it net better. Mar fakentiids wie der dochs wol ien, dy't it wiste: ‘Haan, Master.’
| |
| |
‘Flink, maar je moet niet zeggen van Master, maar van...?’
Sa waerden de lytskes al fan 'e earste ûre ôf biwend, om harren memmetael to forbrekken. Mar sadré as hja ek mar in inkeld wurd tsjin elkoarren seine, dan barde dat fansels yn it Frysk.
Oan Frysk lêzen en skriuwen kaem it nea ta. Allinne waerd der in inkeld Frysk skoallesankje leard, bygelyks: ‘De Simmermoarn’ en ‘De Wâldsang’. Mar net it ‘Frysk Folksliet’. Miskien wie dat wol to slim, mar der waerd ek wol sein, dat de hegerein dat leaver net yn skoalle hawwe woe.
Sa'n inkeld skoallesankje waerd dan op it skoalleboerd skreaun en bleau dêr de earste dagen op stean. Dan moast it yn in lyts boekje oerskreaun wurde, mar oan soks kaem it net earder ta, as yn de fyfte of sechste klasse.
En elts wurd moast dan fansels tige by tige bisjoen wurde, soene der net al to folle flaters yn komme. Ja as de lytskes kamen, dan joech dat foar de greateren wolris stoffe om harren tige to formeitsjen. Hoe skoan wit Jelle it noch fan lytse Sibren. Dat baeske koe mar hwat min leare, mar mei skriuwen die er tige syn bêst, en koe er skoan meikomme. Sa barde it op in waerme simmerdei, dat Master foar de beide heechste klassen stie. Dy moasten fan de kaert leare. De lytskes sieten to skriuwen, en de oare bern wiene oan 't rekkenjen of taelleskes meitsjen.
It wie tige stil yn skoalle, en dêr ynienen in lûde gjalp: Oooooh. Elk seach forheard op, en dêr siet Sibren mei in tige reade kaem. Master trape nei him ta. De kobkes swit stiene de lytse man op it noaske, sa hie er him ward...
En doe't Master frege, hwat der wie, andere Sibren:
| |
| |
‘Meester, ik wist niet, dat ik só mooi kon skrijven.’ Doe prûstten alle bern it út fan it laitsjen. En Master sels koe him ek net goed hâlde.
Mar doe't er seach, hoe forbjustere de lytse man bigoun to sjen, doe krige er it laei, en... Sibren krige in tige plomke; it skriuwen wie tige moai.
En Master roun der mei nei in pear greate famkes út de heechste klasse. Dy moasten it ek sjen en... priizgje.
Dêr roun it mei ôf, mar it hie in forjaertsje west foar allegearre, en elk hie in amerij lins hawn. As der soks hwat bard wie, dan gyng elts wer mei mear moed oan it wurk.
Twa jier lang bleauwen de nije bern de ‘lytskes’. Mei de tredde klasse wiene hja great, hwant dan moasten hja ek nei de jounskoalle en it fragelearen. Moarns wie it skoalle fan healwei njoggenen oant alf, middeis fan ien oant trije, en jouns fan fjouwer oant healwei seizen.
Woansdeis en Sneons hoechden de bern allinne moarns nei skoalle.
Op jounskoalle learden de famkes breidzjen, en mei de tiid ek naeijen en sa. De jonges moasten dan ‘slimme sommen’ meitsje, kaertsjes tekenje, mei in âld spoarboekje fiere reizen meitsje, en al soks.
It wie der fansels mei om to rêdden, dat de jonges de famkes yn 'e gewoane fakken net tofolle foarút reitsje soene, en dêrom moasten se jouns ek út in apart boekje rekkenje.
Letter hat Jelle wolris tocht, dat it ek net forkeard west ha soe, as de jonges doe ek breidzjen leard hiene, mar dêr soene se har wol in bytsje foar skamme ha.
Yn de trêdde klasse bigong it fragelearen ek.
| |
| |
Dan wiene de bern dus sahwat acht jier. To jong? Ei né, net to jong. Men moat earst ite, en dan moat it iten fortarre. En men moat earst leare, en dan komt it bigryp stadichoan fansels. De bern ûnder de tsien jier moasten op Woansdeitomiddei nei it fragelearen. Dat wie sa'n tweintich menuten rinnen, en ûnderweis waerd der wolris hwat útheefd, dat einliks net paste yn 'e sfear fan it fragelearen fansels, mar ja... De bern fan tsien jier en âlder kamen Woansdeitomoarns in ûre earder út, en koene dan foar iten wer thús wêze.
Dat wie fansels folle moaijer. To'n earsten bleau dan de Woansdeitomiddei frij, en jonge, it joech sa'n greatske fieling, as hja útmochten en... de oaren noch net.
As immen hwat hat dat in oar misse moat, jowt soks ornaris de measte nocht, sa't it liket.
Dûmny koe net sa aerdich mei de bern omgean as Master, mar alle âlden sprutsen der fan, dat de bern dêr sa'n bulte learden.
De earste wike waerden de helte fan de boeken fan it âlde testamint leard, de twadde wike de oare helte. En alle bern moasten harren leske glêd opsizze kinne, oars wie it net goed.
Dan kamen de boeken út it nije testamint, en njonkenlytsen waerd it stéfêst: trije fragen, in psalmfers, en sa nou en dan ek in likenis út it nije testamint. Dat foel net ta. Fansels hja hoechden de likenis fan ‘De forlerne soan’ net yn ien wike fan bûten to learen; dy waerd yn partsjes snijd, mar lykwols wie it foar de measten in poepetoer, om sokke greate stikken der yn to krijen.
En dan wiene de ‘opstellen’ oan bar. Goed fortelle, dúdlik skriuwe, alle tekens op harren plak... Nou,
| |
| |
der miskearre fansels gauris in komma, mar as Dûmny de oare wyks de skriften omroale, dan die it bliken, dat dy der wol tusken set wiene.
Ja, hja waerden dêr wol tige oanset, mar Dûmny hie dochs minder ûntsach, as Master. Hy hie harren ek mar ien ûre ûnder taforsicht fansels, mar wie ek hwat to bluisterich, en to kweatinkend.
As hja útgongen, stie er harren nei to sjen; út it fragelearen wei, mochten se net as wylden losbrekke, sei er, en f'râl net tsiere en fjochtsje...
Mar de bern út Heechterp en Leechterp sieten elkoarren noch al ris yn it hier, en dy beide doarpkes hiene ien en deselde Dûmny, en de bern moasten mei elkoarren nei it selde fragelearen. It ien mei it oare koe men altiten net sizze, dat de geast sa wie, as ús greate Master dat troch Dûmny syn mûle leard hie. En lyk as de Ljouwerters Galgelapers hieten, en de Deinumers Koalen, sa hiene ek de Heechterpsters en de Leechterpsters harren namme, en dy waerden sa lûd wol útraesd, dat de âld tsjerke fan Heechterp him der grif oer bisoud hie, as er net fan stien west hie, mar fan flesk en bloed.
En ûnder it fragelearen wie der ek gauris hwat reboelje. De bern sieten dêr op twa lange banken, de famkes op de foarste, de jonges dêr efter. Dan wie der wolris in dogeneat, dy't in famke oan 'e frissels siet to lûken, ynpleats fan nei de moaije skiednis fan 'e Samaritaen to harkjen.
En ûnder it bidden en tankjen moasten alle bern stean, fansels mei de hannen gear en de eagen ticht. Nou, dan barde der ek wolris eat, dat hielendal gjin pas joech.
De man hie de jonges better op 'e foarste bank sette kinnen; de famkes helje trochstrings minder fiten út
| |
| |
as de jonges en boppedat, de jonges hawwe gjin frissels, dêr't de famkes oan lûke kinne.
Yn 'e greidhoeke hiene se trije fekânsjes yn it jier. De greate fekânsje fansels yn Augustus.
Dan waerd der de lêste wiken fan to foaren mei faesje songen:
Fjirtsjin dagen boartsje,
Frij, krekt as de fûgels,
Nou, sa great wie Jelle syn frijdom nou ek wer net. Foar him wie it de measte dagen... stikelstekke. In lyts koumelkerke moat meast by in greate boer arbeidzje, en syn frou moat dan mei de stik of trije, fjouwer kij rêdde.
En yn 'e neisimmer wiene by de boer in protte stikels. Dêr moasten hja dan efter oan, Jelle syn âldste broer en hy, mei noch in pear oare jonges. In tsjetteltsje kâlde kofje of thé mei nei it lân, en foar elk in sintes boltsje, dêr't de bûter yn bibakt wie. Om tolf ûre nei hûs to iten, ien ûre wer nei it lân, en dan oant in ûre of seis ta.
Mar in inkelde middei mochten hja to fiskjen, en meastal ien, of twa nachten útfanhûs nei de bouhoeke, nei Beppe en Omke. (Beppe wie foar de twadde kear troud, en har twadde man neamden Jelle-en-dy Omke; dat wie it brûkme sa.)
| |
| |
Hwat wiene dat moaije dagen. Beppe wie in troch-alles-hinne bêst en flink frommiske, en Omke in dimmen, tige evenredich man.
Mei him mochten se de fruchten bisjen, en nei de opfeart, dêr't it flaeks lei to rotsjen. Omke wiisde oan, hoe't men sjen koe hwannear as it flaeks der út moast.
In pear kear kamen se thús mei in fikse snoek, dy't flau wurden wie fan it bidoarne wetter. En sels in woarteltsje of raepke út 'e groun lûke en opite, jonge hwat wie dat lekker foar in jonge út 'e greidhoeke. En jouns in skoftke kine! En der wie in touter. En hja mochten soms mei Omke op 'e wein, en de leije hâlde. Omke wie neat minder as in pake; en in goede pake en beppe, dat jowt moaije útfanhûzersdagen oan 'e bernsbern...
En hwat wiene dy bou-ikkers skjin, dêr siet suver hast net in túchje yn.
‘Ja,’ sei Omke, as hja it der oer hiene, ‘dat is oars as by jimmes hin? De greidboerstúntsjes, nou... och ja, in greidboer is deroan biwend dat alles grien is.’
Mar fan 'e fjirtsjin dagen frij... dêr bleau dochs net sa'n bulte fan oer. Oardel wike moasten hja wol stikelstekke, en... lean krigen se dêr net foar. In boer hie doe ek sahwat rjocht op de bern fan syn arbeiders, en Heit foun it better, dat se it wurk mar jong learden. En fjouweresom, dat joech ek fleurichheit.
Der waerd songen, en faken kaem de jongesfantasije to help. De tichte bosken stikels wiene in leger soldaten; de greatste, mei in prieljende blom der op wie de kening, en fûleindich waerd der by tiden oanpakt, om it hiele leger út to roegjen...
| |
| |
En de hiele dei wiene hja yn 'e bûteloft, yn 'e griene greiden, mei faken fûgelguod om harren hinne.
Yn 'e Krystfekânsje lei it lân fansels hiel oars. Koene se reedride, dan wie dat in stik bûter yn 'e brij, mar dat barde net sa faek.
Lykwols tiid om harren to forfelen wie der noait. Mem hie ek de jonges al jong leard, om sels de sokken to stopjen, dy't stikken wiene: der moast lear ûnder de hakken en bollen fan de klompen slein wurde. In elske der by, en dan mei houten pluggen; dat joech gjin geklos op 'e bolstiennen. De jonges fan in hûshâlding oan 'e dyk, hiene lytse izerkes ûnder 'e klompen, mar dy hearde men dan ek withwersanne oankommen. Né, mei houten pluggen, dat wie folle better.
De measte hûshâldings wiene doe great, faken seis, sawn of acht bern. Dan wiene der ek altiten wol klompen, dy't bislein wurde moasten.
En jouns nei de boer, nei it waerme bûthús. Dêr wie it om Krystiid net sa drok fansels. De measte kij stiene dan droech en de oare joegen meast lytse mieltsjes.
Yn it bûthús wiene twa bedsteden, en op 'e doarren waerden riedsels skreaun; meastal de letters fan ien wurd troch inoar. En âlden en jongen moasten dêr dan wer in wurd fan meitsje.
Soms ek slachte sa'n boer yn dy tiid noch in baerch. Dan moast der ‘skreaun’ wurde. Elts taksearre, en skreau it gewicht op in pompierke, mei syn namme dêrûnder. En in stûr jild der by.
De winder mocht dan traktearje. Sadwaende makke it net folle út, oft men it woun of forlear, elk krige dochs in romerfol foar syn jild, en meastal koe it noch in heal gleske der oerhinne lije.
| |
| |
Mar it wie in hiele eare, as immen skoan taksearje koe.
Jelle en syn maten krigen fansels net fan dat guod; dat wie allinne foar de greaten, mar hja makken dochs alles mei.
En efternei waerden earst de bern, en dan faeks ek noch de greaten op 'e skealjen set. Ek de faem, en as it lije koe, ek de boerinne, moasten der op. Dat joech, it ien mei it oar, faek in fleurich gedoch.
Sa barde it in kear, dat de faem op 'e skealjen siet. It wie mar in meagere skreits, mar in fûlekaen. ‘Ooh, dy weacht net folle,’ sei immen.
‘Dat falt net ôf,’ sei âlde Douwe, ‘it gremyt weacht ek mei.’
En dat like wol sa to wêzen, hwant it iene wicht nei it oare waerd der tsjin set, mar noch sloech de skealje net troch.
‘Hwat haw ik jimm' sein?’ sei âlde Douwe.
‘It liket raer,’ sei de boer; ‘dy faem koe wol lead yn it gat hawwe.’
Mar doe ûntdiek er, dat âlde Douwe. dy't op 'e bûthúsbank efter de faem siet, de hân efter har op 'e skealje hie, en...
‘Suver sûnder erch’, sei Douwe. ‘Wier, it wie my der net om to dwaen, dat ik it spul forrifelje woe.’ Nou, dêr waerd net folle mear fan sein, mar Douwe seach hwat al to ûnnoazel tocht Jelle sa. En mûlryp lykas sokke jonges wêze kinne, sei er:
‘It gremyt is dochs sa swier net, as jo tocht hiene, wol Douwe?’
Fierwei de moaiste fekânsje foel yn de lêste wike fan Gersmoanne. Einliks moast dat de foarste wike yn Maeimoanne wêze, mar Master hie forsocht, oft
| |
| |
it ek efkes earder mocht, hwant dan koene de jonges aeisnkje; en dat wie tastien.
As yn 'e iere Maitiid it iis út de sleatten wie, dan kaem de pols fan 'e souder, en gyng it foar en nei skoalletiid op in leappen.
Foar de memmen wie it dan in dreech skoftsje, hwant der kaem faek ien mei de wiete krous thús. De iene woe fansels de oare graech in pyk sette, en dan waerd der wolris to folle weage.
Wie de jint to great, dan truzelen de jonges gauris alhiel yn it kouwedrinken. Naem men dy to lyts, of waerd de pols net hegernôch oanpakt, dan roun it better ôf, mar in pear wiete fuotten waerden der dan al helle. Yn dy tiden stie Master trou op 'e wacht. ‘Zijn er natte voeten?’, wie syn frage dan.
‘Né, Master, allinne in bytsje damp,’ seine Jelle en syn kornuten dan.
Mar der wie ek wolris ien by mei dweiltrochwiete fuotten, dy't der dochs stikemwei tuskentroch glûpe woe. Dat slagge soms, mar net faek. Meastal moast sannenien dan út in fjouweren nei hûs, om in pear droege hoazzen en sokken. Mar fierders... Master stookte de kachel yn dy tiden hwat fûlder, en dan hiene de ‘dampe’ fuotten tiid om op to druijen.
Dan, yn 'e twadde helte fan Maertmoanne it lân út, op aventûr. Dan wiene der al ljippenestkes útklaud, en f'râl de lytse jonges reizgen der by lâns. Wie yn 'e krante skreaun, dat it earste ljipaei foun wie, dan wie it, oft de loft fol elektrisiteit siet. Nimmen koe it dan litte, om it lân út to setten, en by skoalle, en jouns thús, gyng it petear folle oer ljipaeijen en aeisykjen.
Jelle en syn broer wiene yn dy tiid moarns fiif ûre faek al efter yn it lân. Tsjin dat it dei waerd moasten
| |
| |
hja der wêze, hwant oars fisken hja efter it net. En as de klok acht ûre lette, dan gyng it op hûs ta. As hja hurd rounen, dan koene se noch krekt op 'e tiid yn skoalle.
Kamen hja op buorren, dan wie it earste: Ek hwat foun fan 'e moarn? Dat wie dan ja, of né, fansels. Elk wist krekt, hoefolle as in oar foun hie; der waerd net om leagene. En it gyng dan tsjin inoarren. In jonge fan sa'n jier of tsien moast tominsten tritich ljipaeijen fine, sa'n Maitiid. Bûnte aeijen en einaeijen wiene fansels ek tige wolkom, mar dy telden einliks net mei. It wie der om to rêdden, om sa folle mooglik ljipaeijen to finen.
De earste kear dat Jelle in ljipaei foun, wie hy noch mar in jier of sawn. Mar dat wie winliken klearebare lok. Hy en syn broer wiene oan it stiensykjen yn 'e âld fyfteheale, en sa foun Jelle it.
Mar al gau krige hy er hwat forstân fan, en de kriich die it oare. Hwant hy wie der fûl op. F'râl as it súntsjes reinde, sa'n bytsje miggele, dan wie er op syn iepenst. Der rounen dan minder jonges yn it lân, en de ljippen sieten hwat fêster op it nêst. En dat er sa'n moarn stadich-wei trochwiet reinde, dat hie hy der wol foar oer.
It sykjen mocht doe noch oan Maeije ta, mar dan wie it ek foargoed dien, Net allinne krigen hja dan lêst mei de pelysje, mar it kaem harren eare ek to nei, om dan noch aeijen mei to nimmen. Tominsten ljipaeijen. Einaeijen, en strânljipaeijen, dat wie hwat oars. Dat wiene flinke aeijen om op to iten, mar sa'n ljipaeike né, dat wie to lyts, en forkeapje koene hja it net mear. Nei ien Maeije mochten de ljipkes de aeijen hâlde.
Dat yn 'e iere Maitiid it ljeppen bigoun, lei yn it
| |
| |
aerd fan 'e dingen, mar hoe siet dat mei de oare bernespultsjes? It wie nuver, mar oeral bigongen dy tagelyk. Der wie in tiid fan streekhoepjen, in tiid fan tipeljen, in tiid fan petsjebaljen, in tiid fan knikkertsjesjitten, in tiid fan haske-en-houn.
Haske-en-houn bigong fansels tsjin de tiid fan 'e lange jacht; dêr diene de jonges doe folletiids ek oan mei. Mar dy oare spultsjes wiene einliks oan gjin tiid boun, en dochs jier op jier en fan doarp oant doarp bigongen se om deselde tiid. It wie krekt, oft it yn 'e loft siet.
Allinne krij-oan waerd it hiele jier wol boarte, mar net dei op dei, lyk as de oare boarterij. De famkes diene wol mei krij-oan en sa, mar tipelje, streekhoepje en knikkertsje-sjitte, dat wiene jongesspultsjes.
Doe't Jelle acht jier wie, moast er it skiepmelken leare en yn de winter dêrop it kouwemelken.
Doe moast er moarns fiif ûre nei de boer, hwant jouns koe er net altiten; dan wie it jounskoalle. Op Woansdei en Sneon koe er wol, fansels. En sadwaende krige hy it melken al gau yn 'e slach.
Mar it earste jier allinne ûnder de âldmelke kij. In winter letter ek ûnder nijmelke, en doe wie hy dan ek sa fier, dat er syn mem it melken gauris út de hannen nimme koe.
Doe't er noch foar syn alfte jier fan 'e skoalle kaem, koe er lytsfeint by in boer wurden wêze, mar hy wie noch sa jong, en it wie noch mar sa'n streupert, dat it dêr fuort net oan ta kaem.
It soe to'n earsten in oar offysje wurde.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd