Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 7. Techniek en modernisering, balans van de twintigste eeuw

[pagina 1]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

[pagina 2]

TECHNIEK IN NEDERLAND IN DE TWINTIGSTE EEUW

VII

I	TECHNIEK IN ONTWIKKELING WATERSTAAT KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE
II	DELFSTOFFEN ENERGIE CHEMIE
III	LANDBOUW VOEDING
IV	HUISHOUDEN MEDISCHE TECHNIEK
V	TRANSPORT COMMUNICATIE
VI	STAD BOUW INDUSTRIËLE PRODUCTIE
VII	TECHNIEK EN MODERNISERING BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

 

Redactie

Hoofdredactie	Prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)
Leden	dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, drs. B.P.A. Gales, prof. dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, prof. dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

[pagina 3]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

TECHNIEK EN MODERNISERING

BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

WALBURG PERS

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds, de Stichting VSB Fonds en de Stichting Wetenschap en Techniek Nederland (WeTeN).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek 2003

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers 2003

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteursrecht 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Vormgeving binnenwerk: Drukkerij Lecturis BV

Vormgeving omslag: Rob Buschman, BNO

Druk: Drukkerij Lecturis BV, Eindhoven

 

ISBN DEEL VII 90.5730.070.2

ISBN DEEL I t/m VII 90.5730.037.0

[pagina 5]

Organisatie van het overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

(augustus 2003)

 

Bestuur en Stichtingsraad Stichting Historie der Techniek

 

(Dagelijks) Bestuur

dr. ir. B.G. Linsen, voorzitter; ir. J.M. Vernooij, penningmeester; ir. H.J. Beverdam, ir. H. de Boon, ir. A. Hamburger; ir. M. Veth; ir. Tj. Visser; prof. dr. ir. G.J. Wormmeester

 

Stichtingsraad

drs. E.A.G. van den Bent, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte;

prof. dr. ir. A.J. Berkhout, Technische Universiteit Delft;

ir. G. Blom, Rijkswaterstaat;

A.J.H. van Dijk, Nederlands Genootschap voor Informatica;

prof. dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging;

prof. dr. M. Fase, Nederlands Economisch Historisch Archief;

G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE;

prof. drs. J. van Londen, Raad voor de Volksgezondheid;

dr. J.H. Marsman, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel;

ir. G.G. Nieuwmeijer, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI;

ir. M.C. van Veen, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

prof. dr. F.A. van Vught, Universiteit Twente;

B. van der Weg, FNV Bondgenoten;

dr. ir. H.G.J. de Wilt, Technische Universiteit Eindhoven

 

Subsidiegevers onderzoek

ABN-AMRO Bank NV; Akzo Nobel NV; Amstelland MDC NV; ASM Netherlands BV; Atag Holding NV; Atos Origin BV; Ballast Nedam NV; Belastingdienst Automatiseringscentum; Koninklijke BAM groep; Berenschot Informatica; Boekos BV, Vleeswarenfabrieken; Bosch Rexroth BV; BouwCenter Groep; Bouwradius Groep (voorheen Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf); Bureau Informatiemanagement Amsterdam; Cap Gemini Nederland BV; Catherine Elisabeth Stichting; Cebeco Groep; Centraal Bureau voor de Statistiek; Central Industry Group NV; Centrum voor Wiskunde en Informatica; CSM NV; CTT; DHV Milieu en Infrastructuur BV; Dow Benelux NV; DSM NV; DRAKA Holding NV; ECT; ENECO; Energieonderzoek Centrum Nederland; EnergieNed; Exxon Chemical Holland BV; EWT; Fluor Daniel BV; Fontijne Grotnes BV; Gasunie; Gastec NV; Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam; Getronics NV; Hoechst Holland NV; Hoek Loos BV; Hollandsche Beton Groep NV; Hoogewerff Fonds; IBM Nederland NV; ICI Holland BV; IHC Caland; ING Bank NV; Jacobs Engineering Nederland BV; Kadaster; Kalmar Industries BV; KEMA Nederland BV; KIvI afdeling Kerntechniek; Koninklijke Ahold NV; Koninklijke BolsWessanen NV; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIvI); Koninklijke Volker Stevin NV; Het Koninklijke NIVRA; KPN; KPN Telecom; Landustrie Sneek BV; NV Luchthaven Schiphol; Metaalcompagnie ‘Brabant’ BV; Ministerie van Economische Zaken; Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (Rijksplanologische Dienst); Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium; De Nationale Investeringsbank NV; NCR; Nedcoat S&T BV; Nederlandse Aardolie Maatschappij; Nederlandse Zuivel Organisatie; NOREA; NOVEM; NV Nederlandse Spoorwegen; NWO; Oranje-Nassau Groep BV; Philips Electronics Nederland BV; Philips International BV; Philips Medical Systems Nederland BV; Post & Co (P&I) BV; Prins Bernhard Fonds; PROAV NV; Rabobank Nederland; Roccade Informatica Groep NV; Royal Haskoning; Rijkswaterstaat; Rijsdijk Equipment Trade BV; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Sectie Transport en Logistieke Systemen, TUD; Shell Nederland BV; Siemens Nederland NV; Simac Techniek NV; Smit Transformatoren; Stichting Exploitatie Nederlandse Staatsloterij; Stichting Laura-fonds; Stichting VSB Fonds; Stichting WeTeN; Stork NV; Technip Benelux BV (voorheen Kinetics Technology International BV); Technologiestichting STW; Ten Hagen en Stam; TNO; TRAIL Onderzoekschool; Unilever; Unisys Nederland NV; Van der Giessen-de Noord NV; Van der Schroeff Bibliotheek; Vekoma Manufacturing BV; Verbond van Handelaren in Chemische Producten en 28 lid-ondernemingen; Washington International BV; Waterloopkundig Laboratorium; Rijks Universiteit Groningen; Technische Universiteit Delft; Technische Universiteit Eindhoven; Universiteit van Amsterdam; Universiteit Maastricht; Universiteit Twente; Vrije Universiteit Amsterdam; Wageningen Universiteit; N.W. Posthumus Instituut; WTMC. Hiernaast kent de Stichting Historie der Techniek individuele donateurs.

 

Technisch advies

ir. G.J. Arends, deel waterstaat;
prof. dr. ir. W.J. Beek, deel voeding;
ir. J.J.A. van Bennekom, deel transport;
dr. ir. A.J. Bogers, deel industriële productie;
prof. dr. ir. E.W. Brascamp, deel landbouw;
prof. dr. ir. A. van den Brink, deel landbouw;
ir. J.J. de Bruijn, deel bouw;
[pagina 6]
ir. J. Crucq, deel landbouw;
ir. R.H. Dijken, deel huishouden;
dr. ir. J.M. Dirkzwager, deel industriële productie;
ir. H. Engel, deel waterstaat;
ir. A.G.A. Everts, deel delfstoffenwinning;
ir. R. van Giessel, deel industriële productie;
prof. dr. ir. P.M.E.M. van der Grinten, deel chemie;
prof. dr. ir. F. Hellinga, deel landbouw;
prof. ir. C. de Jong, deel communicatie;
prof. dr. ir. E.H. Ketelaars, deel landbouw;
ir. C. Kramer, deel medische techniek;
prof. J.M. van Oorschot, deel kantoor en informatietechnologie;
prof. ir. U.D. Perdok, deel landbouw;
ir. J.J. Pilon †, deel waterstaat;
ir. A.C. Sjoerdsma, deel energie;
prof. dr. E.R.M. Taverne, deel stad;
ir. J.H. de Wilde-Ligny, deel huishouden;
prof. dr. ir. G.J. Wormmeester, deel transport;
prof. dr. J.C. Zadoks, deel landbouw;
dr. ir. A.C. Zeven, deel landbouw

 

Redactie

Hoofdredactie

prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Redactieleden

dr. E.M.L. Bervoets, dr. ir. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, drs. B.P.A. Gales, prof. dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, prof. dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

Beeldredactie

dr. W.H.P.M. van Hooff (coördinator), dr. J.W.A. Korsten, ir. F.C.A. Veraart, auteurs

 

Auteurs en onderzoekers

dr. A.A. Albert de la Bruhèze; drs. M. Aspria; dr. P. Baggen; dr. H. van den Belt; drs. M. Berendsen; ir. drs. P. van den Berg; dr. E.A.M. Berkers; dr. E.M.L. Bervoets; dr. ir. J. Bieleman; drs. G. Bijleveld; drs. R. Bisscheroux; dr. ir. A. van den Bogaard; drs. H. van der Boom; dr. A. Bosch; drs. F. de Bruijn; drs. H. Buiter; drs. I. Cieraad; drs. D. Croes; dr. M. Davids; dr. M.L.J. Dierikx; C. Dijkema; drs. E. Dijks; dr. C. Disco; drs. C.J.M. van Dorst; dr. H. van Driel; drs. J.C. Drogendijk; drs. ir. L. van Empelen; dr. ir. J.C.M. van den Ende; dr J. Faber; dr. ir. R. Filarski; dr. B.P.A. Gales; dr. F.M.M. de Goey; drs. B. Grob; dr. W. van der Ham; dr. A.P. den Hartog; drs. J. Hermans; dr. A.N. Hesselmans; Prof. dr. E. Homburg; P.M.A.V. Hooghoff; drs. T.M.M. van Hoorn; dr. M.L. ten Horn-van Nispen; prof. dr. E.S. Houwaart; dr. A. de Knecht-van Eekelen; drs. J. Koenen; drs. S. Kruisinga; prof. dr. P. van de Laar; drs. J.A.C. Lagaaij; dr. A.A. Lemmers; dr. D. van Lente; J. Linders; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; dr. ir. H. Maat; drs. J.J. Moerland; dr. ing. G.P.A. Mom; drs. F.V. van der Most; dr. E. Nijhof; prof. dr. R. Oldenziel; dr. ir. E.C.J. van Oost; dr. A.H. van Otterloo; dr. ir. P. van Overbeeke; dr. P.R. Priester; drs. M.J.M. Put; ing. N. Rem; prof. dr. A. Rip; drs. E.J.G. van Royen; dr. J.L. Schippers; prof. dr. J.W. Schot; drs. J.A. Schueler; drs. A.J. van Selm; drs. B. Sluijter; dr. J.S. Small; dr. J.P. Smits; dr. P.E. Staal; prof. dr. E.R.M. Taverne; drs. M. Veenis; ir. F.C.A. Veraart; dr. ir. G.P.J. Verbong; dr. R. Vermij; dr. S.W. Verstegen; drs. ing. P.F.G. Vincken; drs. I. Vledder; dr. ir. E.B.A. van der Vleuten; dr. ir. A. Vlot †; drs. M.Th. Wilmink; dr. W.O. de Wit; dr. H. van Zon

 

Projectorganisatie

dr. A.A. Albert de la Bruhèze, M.H. Dekkers, dr. J.W.A. Korsten, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, prof. dr. J.W. Schot

 

SHT-Bureau

R.H. Hofman, dr. J.W.A. Korsten, drs. L. Kuipers, R. Leontjevas, L.E. Sibbes, H. Treur

 

Samenstelling registers

dr. M.L. ten Horn-van Nispen

 

Kaarten, figuren en technische tekeningen

Oranje Vormgevers (Eindhoven)

[pagina 7]

Inhoudsopgave

10	Woord vooraf
13	Techniek en modernisering
	Hoofdstuk 1
15	Techniek en de geschiedenis van Nederland in de twintigste eeuw
	Techniek maakt geschiedenis
	Negen keer een balans van de twintigste eeuw
	Techniek en modernisering, 1890-1970
	Contextualistische techniekgeschiedenis en de geschiedenis van Nederland
	De werking van beelden van technologie in de maatschappij
41	Balans van de twintigste eeuw
	Hoofdstuk 1
43	De materiële eenwording van Nederland
	Energie-infrastructuren
	Transportinfrastructuren
	De telecommunicatie-infrastructuur
	De natuur als infrastructuur
	Nederland als problematische prestatie
	Het maatschappelijke speelveld voor infrastructuurontwikkeling
	Meebouwen aan infrastructuren
	Periodisering: drie systeembouwregimes
	Hoofdstuk 2
75	Innovatie op locatie
	Vervlechting van technieken op locaties
	Huishouden: nieuwe technieken en pogingen tot rationalisering
	Kantoor: vervlechting en functionele integratie
	Luchthaven: vervlechting tussen land en lucht
	Stad: vervlechting in ruimte en tijd
	Het historische patroon, 1890-1955
	Epiloog: locaties betwist, 1955-1970
	Hoofdstuk 3
105	Schaalvergroting en haar idealen
	Schaalvergroting als dominante trend
	Grootindustrie in een klein land
	Schaalvergroting: idealen en beperkingen
	Opschalen of samenwerken?
	Na de Tweede Wereldoorlog: concurrentie versus samenwerking
	Schaalvergroting en rationalisering
	Schaalvergroting en normalisatie
	Schaalvergroting en certificering
	Conclusie
	Hoofdstuk 4
141	Opkomst van een kennismaatschappij
	Kennisintensieve techniek?
	Het groeiend belang van technische scholing, 1890-1930
	De opkomst van het technisch-wetenschappelijk onderzoek, 1910-1950
	Beginnend wetenschaps- en technologiebeleid, 1930-1970
	Naar een mondiale kenniseconomie?
	Hoofdstuk 5
175	Techniek en het koloniale verleden
	Techniek en koloniën
	Techniek en suiker
	Innovaties in de rietteelt
	Innovaties in de suikerfabricage
	Afhankelijkheid
	Onafhankelijkheid
	Conclusie
	Hoofdstuk 6
197	Techniek als politiek: ingenieurs en de vormgeving van de Nederlandse samenleving
	De opmars van de ingenieurs
	Technocratische ambities in een liberaal klimaat, 1850-1914
	Ingenieurs richten polders in, architecten experimenteren, 1914-1940
	Architecten, stedenbouwers en sociografen in een veranderend politiek klimaat, 1940-1970
	Politisering en de opbouw van een nieuw mandaat, 1970-1990
	Verplaatsing van politiek

 

[pagina 8]

	Hoofdstuk 7
233	Technologie, productiviteit en welzijn
	Technologische ontwikkeling en arbeidsproductiviteit
	Het Nederlandse specialisatiepatroon
	1890-1916: trage ontwikkeling in het tijdperk van stoom
	1916-1970: een periode van krachtige groei
	Het tijdvak 1916-1970: continuïteit of discontinuïteit?
	De ontwikkelingen vanaf de jaren zeventig: vertraging van technologische ontwikkeling en productiviteitsgroei
	Welzijn en inkomensongelijkheid
	Huishoudelijke productie
	Economische groei en milieuschade
	Economische groei en welzijn in Nederland: een langetermijnperspectief
	Conclusie
	Hoofdstuk 8
257	Techniek, industrialisatie en de betwiste modernisering van Nederland
	De industrialisatie van de landbouw
	Boerenuitvinders en het coöperatieve alternatief
	Eindelijk weer een industrienatie
	Techniek en industrialisering
	Van delfstofarm naar delfstofrijk
	Schaalvergroting als vorm van speculatie op de toekomst
	Diversificatie, stoffennetwerken en schaalvergroting
	Actieve consumenten
	Slotbeschouwing
	Hoofdstuk 9
285	Tussen sensatie en restrictie: het ontstaan van de technische consumptiecultuur
	Consumenten in wording
	Consumptiecultuur: overvloed en onbehagen
	Consumptie: van stand naar smaak
	Culturele noties en techniek
	Techniek tussen hedonisme en beheersing
309	Lijst van afkortingen
311	Noten en geraadpleegde archieven
343	Bibliografie
355	Bijlagen
357	Lijst van tabellen, grafieken en kaarten
360	Verantwoording van de illustraties
362	Register: personen, geografische namen en zaken