Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 5. Transport, communicatie

[pagina 1]

Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

[pagina 2]

TECHNIEK IN NEDERLAND IN DE TWINTIGSTE EEUW

I	TECHNIEK IN ONTWIKKELING WATERSTAAT KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE
II	DELFSTOFFEN ENERGIE CHEMIE
III	LANDBOUW VOEDING
IV	HUISHOUDEN MEDISCHE TECHNIEK
V	TRANSPORT COMMUNICATIE
VI	STAD BOUW INDUSTRIËLE PRODUCTIE
VII	TECHNIEK EN MODERNISERING BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

 

Redactie

 

Hoofdredactie Prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Leden dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, prof. dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

[pagina 3]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

V

TRANSPORT

COMMUNICATIE

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

WALBURG PERS

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds, de Stichting VSB Fonds en de Stichting Wetenschap en Techniek Nederland (WeTeN).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek 2002

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers 2002

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteursrecht 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Vormgeving binnenwerk: Drukkerij Lecturis BV

Vormgeving omslag: Rob Buschman, BNO

Druk: Drukkerij Lecturis BV, Eindhoven

 

ISBN DEEL V 90.5730.068.0

ISBN DEEL I t/m VII 90.5730.037.0

[pagina 5]

Organisatie van het overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

(juni 2002)

 

Bestuur en Stichtingsraad Stichting Historie der Techniek

 

(Dagelijks) Bestuur

dr. ir. B.G. Linsen, voorzitter; ir. J.M. Vernooij, penningmeester; ir. A. Hamburger; ir. M. Veth; ir. Tj. Visser; prof. dr. ir. G.J. Wormmeester

 

Stichtingsraad

drs. E.A.G. van den Bent, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte;

prof. dr. ir. A.J. Berkhout, Technische Universiteit Delft;

ir. H J. Beverdam, Koninklijk Instituut van Ingenieurs;

ir. G. Blom, Rijkswaterstaat;

A.J.H. van Dijk, Nederlands Genootschap voor Informatica;

prof. dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging;

G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE;

prof. drs. J. van Londen, Raad voor de Volksgezondheid;

dr. J.H. Marsman, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel;

D. Nas, FNV Bondgenoten;

H.J. Neeleman R.A., Nederlands Economisch Historisch Archief;

ir. G.G. Nieuwmeijer, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI;

ir. M.C. van Veen, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

prof. dr. F.A. van Vught, Universiteit Twente;

dr. ir. H.G.J. de Wilt, Technische Universiteit Eindhoven

 

Subsidiegevers onderzoek

ABN-AMRO Bank NV; Akzo Nobel NV; ASM Lithography; Atag Holding NV; Ballast Nedam NV; Belastingdienst Automatiseringscentum; Koninklijke BAM groep; Berenschot Informatica; Boekos BV, Vleeswarenfabrieken; Bosch Rexroth BV; BouwCenter Groep; Bouwradius Groep (voorheen Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf); Bureau Informatiemanagement Amsterdam; Cap Gemini Nederland BV; Catherine Elisabeth Stichting; Cebeco Groep; Centraal Bureau voor de Statistiek; Central Industry Group NV; Centrum voor Wiskunde en Informatica; CSM NV; CTT; DHV Milieu en Infrastructuur BV; Dow Benelux NV; DSM NV; DRAKA Holding NV; ECT; ENECO; Energieonderzoek Centrum Nederland; EnergieNed; Exxon Chemical Holland BV; EWT; Fluor Daniel BV; Fontijne Holland BV; Gasunie; Gastec NV; Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam; Getronics NV; HASKONING Ingenieurs- en Architectenbureau; Hoechst Holland NV; Hoek Loos BV; Hollandsche Beton Groep NV; Hoogewerff Fonds; IBM Nederland NV; ICI Holland BV; IHC Caland; ING Bank NV; Jacobs Engineering Nederland BV; Kadaster; KEMA Nederland BV; KIvI afdeling Kerntechniek; Koninklijke Ahold NV; Koninklijke BolsWessanen NV; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIvI); Koninklijke Volker Stevin NV; Het Koninklijke NIVRA; KPN; KPN Telecom; Landustrie Sneek BV; NV Luchthaven Schiphol; Metaalcompagnie ‘Brabant’ BV; Ministerie van Economische Zaken; Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (Rijksplanologische Dienst); Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium; De Nationale Investeringsbank NV; NBM-Amstelland NV; NCR; Nedcoat S&T BV; Nederlandse Aardolie Maatschappij BV; Nederlandse Zuivel Organisatie; Nelcon BV; NOREA; NOVEM; NV Nederlandse Spoorwegen; NWO; Oranje-Nassau Groep BV; Origin BV; Philips Electronics Nederland BV; Philips International BV; Philips Medical Systems Nederland BV; Post & Co (P&I) BV; Prins Bernhard Fonds; PROAV NV; Rabobank Nederland; Roccade Informatica Groep NV; Rijkswaterstaat; Rijsdijk EQuipment Trade BV; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Sectie Transport en Logistieke Systemen, TUD; Shell Nederland BV; Siemens Nederland NV; Simac Techniek NV; Smit Transformatoren; Stichting Exploitatie Nederlandse Staatsloterij; Stichting Laura-fonds; Stichting voor de Technische Wetenschappen; Stichting VSB Fonds; Stichting WeTeN; Stork NV; Technip Benelux BV; Ten Hagen en Stam; TNO; TRAIL Onderzoekschool; Unilever; Unisys Nederland NV; Van der Giessen-de Noord NV; Van der Schroeff Bibliotheek; Vekoma Manufacturing BV; Verbond van Handelaren in Chemische Producten en 28 lid-ondernemingen; Washington International BV; Waterloopkundig Laboratorium; N.W. Posthumus Instituut; Rijks Universiteit Groningen; Technische Universiteit Delft; Technische Universiteit Eindhoven; Universiteit van Amsterdam; Universiteit Maastricht; Universiteit Twente; Vrije Universiteit Amsterdam; Wageningen Universiteit; WTMC. Hiernaast kent de Stichting Historie der Techniek individuele donateurs.

 

Technisch advies

ir. G.J. Arends, deel waterstaat;
prof. dr. ir. W.J. Beek, deel voeding;
ir. J.J.A. van Bennekom, deel transport;
dr. ir. A.J. Bogers, deel industriële productie;
prof. dr. ir. E.W. Brascamp, deel landbouw;
prof. dr. ir. A. van den Brink, deel landbouw;
[pagina 6]
ir. J.J. de Bruijn, deel bouw;
ir. J. Crucq, deel landbouw;
ir. R.H. Dijken, deel huishouden;
dr. ir. J.M. Dirkzwager, deel industriële productie;
ir. H. Engel, deel waterstaat;
ir. A.G.A. Everts, deel delfstoffenwinning;
ir. R. van Giessel, deel industriële productie;
prof. dr. ir. P.M.E.M. van der Grinten, deel chemie;
prof. dr. ir. F. Hellinga, deel landbouw;
prof. ir. C. de Jong, deel communicatie;
prof. dr. ir. E.H. Ketelaars, deel landbouw;
ir. C. Kramer, deel medische techniek;
prof. J.M. van Oorschot, deel kantoor en informatietechnologie;
prof. ir. U.D. Perdok, deel landbouw;
ir. J.J. Pilon, deel waterstaat;
ir. A.C. Sjoerdsma, deel energie;
ir. J.H. de Wilde-Ligny, deel huishouden;
prof. dr. ir. G.J. Wormmeester, deel transport;
prof. dr. J.C. Zadoks, deel landbouw;
dr. ir. A.C. Zeven, deel landbouw

 

Redactie

Hoofdredactie

prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Redactieleden

dr. E.M.L. Bervoets, dr. ir. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

Beeldredactie

dr. W.H.P.M. van Hooff (coördinator), W.H. de Vries, drs. C. Dautzenberg, dr. J.W.A. Korsten, auteurs

 

Auteurs en onderzoekers

dr. A.A. Albert de la Bruhèze; drs. M. Aspria; dr. P. Baggen; dr. H. van den Belt; drs. M. Berendsen; ir. drs. P. van den Berg; drs. E.A.M. Berkers; dr. E.M.L. Bervoets; dr. ir. J. Bieleman; drs. G. Bijleveld; drs. R. Bisscheroux; dr. ir. A. van den Bogaard; drs. H. van der Boom; dr. A. Bosch; drs. F. de Bruijn; drs. H. Buiter; drs. I. Cieraad; drs. D. Croes; dr. M. Davids; dr. M.L.J. Dierikx; C. Dijkema; drs. E. Dijks; dr. C. Disco; drs. C.J.M. van Dorst; dr. H. van Driel; drs. J.C. Drogendijk; drs. ir. L. van Empelen; dr. ir. J.C.M. van den Ende; dr. ir. R. Filarski; drs. B.P.A. Gales; dr. F.M.M. de Goey; drs. B. Grob; dr. W. van der Ham; dr. A.P. den Hartog; drs. J. Hermans; dr. A.N. Hesselmans; prof. dr. E. Homburg; P.M.A.V. Hooghoff; drs. T.M.M. van Hoorn; dr. M.L. ten Horn-van Nispen; prof. dr. E.S. Houwaart; dr. A. de Knecht-van Eekelen; drs. S. Kruisinga; prof. dr. P. van de Laar; drs. J.A.C. Lagaaij; dr. A.A. Lemmers; dr. D. van Lente; J. Linders; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; dr. ir. H. Maat; drs. J.J. Moerland; dr. ing. G.P.A. Mom; drs. F.V. van der Most; dr. E. Nijhof; dr. R. Oldenziel; dr. ir. E.C.J. van Oost; dr. A.H. van Otterloo; dr. ir. P. van Overbeeke; dr. P.R. Priester; drs. M.J.M. Put; ing. N. Rem; prof. dr. A. Rip; drs. E.J.G. van Royen; dr. J.L. Schippers; prof. dr. J.W. Schot; drs. A.J. van Selm; drs. B. Sluijter; dr. J.S. Small; dr. J.P. Smits; drs. P.E. Staal; prof. dr. E.R.M. Taverne; drs. M. Veenis; ir. F.C.A. Veraart; dr. ir. G.P.J. Verbong; dr. R. Vermij; dr. S.W. Verstegen; drs. ing. P.F.G. Vincken; drs. I. Vledder; dr. ir. E.B.A. van der Vleuten; dr. ir. A. Vlot †; dr. W.O. de Wit; dr. H. van Zon

 

Projectorganisatie

dr. A.A. Albert de la Bruhèze, M.H. Dekkers, R.H. Hofman; dr. J.W.A. Korsten, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, prof. dr. J.W. Schot

 

SHT-Bureau

T. van Assem, dr. J.W.A. Korsten, R. Leontjevas, L.E. Sibbes

 

Samenstelling registers

dr. M.L. ten Horn-van Nispen

 

Kaarten, figuren en technische tekeningen

Oranje Vormgevers (Eindhoven)

[pagina 7]

Inhoudsopgave

 

Transport

	Hoofdstuk 1
13	De mobiliteitsexplosie in de twintigste eeuw
	Hoofdstuk 2
19	Concurrentie en afstemming: water, rails, weg en lucht
	De transportrevolutie van de negentiende eeuw
	Het tijdperk van tram en fiets
	De jaren twintig: nieuwe verkeersdrukte in en om de stad
	Voorbereiding van de mobiliteitsexplosie in het Interbellum
	De Tweede Wereldoorlog en de wederopbouw
	De jaren vijftig: files en de explosie van mobiliteit
	De jaren na 1976
	Hoofdstuk 3
45	Werken aan mobiliteit: de inburgering van de auto
	Het autogebruik: toeren versus racen
	Het technische avontuur in Nederland: veel chauffeurs
	Het utilitaire gebruik van de auto
	De doorbraak van de universele auto
	Bouwen aan een wegennet
	De ANWB als systeembouwer van de massamotorisering
	De coördinatiecrisis in het Interbellum
	De wederopbouw van het autoverkeer
	De mobiliteitsexplosie
	Het einde van de onschuld
	De maatschappelijke inbedding van de auto
	Hoofdstuk 4
75	Het ontstaan van een gemechaniseerde massagoedhaven in Rotterdam
	Bouwers van een nieuwe haven
	Grote waterplassen
	Kolen en erts
	Graan
	Het nieuwe havenbeeld
	Hoofdstuk 5
97	Indirecte overslag en de komst van de container
	Uitbuiting van bestaande technologische mogelijkheden
	De Tweede Wereldoorlog en de wederopbouw
	Verschuiving naar indirecte overslag in het massagoed
	Het stukgoed volgt
	De container
	De vestiging van het regime van indirecte overslag
	Hoofdstuk 6
117	Van uithoek tot knooppunt: Schiphol
	Dagdromen over vliegen
	Ontwikkeling van het vliegveld, 1921-1939
	Nieuwbouw en wederopbouw, 1940-1957
	Misrekeningen in de bouw van de Ideale Luchthaven
	De Aviobrug
	Het stationsgebouw
	Transport van bagage
	Vrachtafhandeling
	Dynamiek op innovatieknooppunt Schiphol
	Hoofdstuk 7
145	Begrensde mobiliteit?
	Communicatie
	Hoofdstuk 1
153	Communicatie in Nederland in de twintigste eeuw
	Hoofdstuk 2
161	Het communicatielandschap in de twintigste eeuw: de materiële basis
	Telefonie
	Radio- en televisiezenders
	Draadomroep en kabeltelevisie
	Conclusie

 

[pagina 8]

	Hoofdstuk 3
179	De vele gezichten van de telefoon
	Toestellen, netten en abonnees
	De effectenbeurs als knooppunt van telecommunicatie
	De Rotterdamsche Bank en de effectenhandel: integratie en innovatie
	Tussen ‘Verveling’ en (onaangename) verrassing: de particuliere telefoongebruiker
	Conclusie
	Hoofdstuk 4
203	Radio tussen verzuiling en individualisering
	Vroege radiotechnologie
	De opkomst van de radioamateurs en de omroepen
	Van hobby op zolder naar ‘troost van het gezin’ in de huiskamer
	De transistorradio, Hilversum en de individualisering van het gezin
	Conclusie
	Hoofdstuk 5
231	Televisie en het initiatief van Philips
	Vooroorlogse beloften en reserves
	Experimenten en introductie: de periode 1945-1955
	Televisie in praktijk
	Het commerciële alternatief: van E'55 tot RTL-Véronique
	De televisie krijgt kleur: de periode 1960-1970
	Conclusie
	Hoofdstuk 6
261	De ICT-Revolutie
	Het nieuwe leven van de telefoon
	Een ‘schone’ slaapster ontwaakt: de kabel
	Conclusie
	Hoofdstuk 7
277	Communicatie in Nederland in de twintigste eeuw: tendensen en patronen
283	Lijst van afkortingen
285	Noten, geraadpleegde archieven en periodieken
319	Bibliografie
331	Lijst van tabellen, grafieken en kaarten
335	Verantwoording van de illustraties
337	Register: personen, geografische namen en zaken